ग्रामगीता अध्याय नववा
॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥
श्रोतियांनी विचारिलें । प्रचारकार्याचें महत्त्व कळलें । परि हें सर्वांसीच साधेल भलें । ऐसे नाही ॥१॥
आदर्श प्रचारक मिळणें कठीण । मिळाले तरी टिकणें कठीण । आमुच्यासाठी दुजा मार्ग कोण । ग्रामोन्नतीचा ? ॥२॥
तरी ऐका याचें उत्तर । मीं एक गांव पाहिलें सुंदर । शिस्त शांतता व्यवस्था घरोघर । लोक निर्व्यसनी तेथीचे ॥३॥
पाहूनि वाटलें आश्चर्य । शोधिलें, कुणाचें हें कार्य ? कोणा प्रचारकाचें चातुर्य । फळा आलें ? ॥४॥
तंव तो नेता आला समोर । लोकांनी त्याची करितां पुकार । म्हणे मी आपुला सेवक साचार । होतों वर्गांत एकदा ॥५॥
त्यासि पाहतां नवल वाटलें । कैसें याने हें कार्य केलें ? ज्यासि बोलतांहि नये चांगले । कलाकुशलता नाही अंगी ॥६॥
दिसे बिचारा साधाभोळा । परि हृदयीं कार्याचा जिव्हाळा । हवा-हवाच वाटे सकळां । सेवागुणें ॥७॥
प्रचार न करितांहि सेवा । आकर्षित करूं शके गांवा । हाचि रहस्यबोध बरवा । मिळें याठायीं ॥८॥
सेवा शब्दाविणहि बोलकी । सर्व लोकां करोनि सुखी । त्यांचें हृदय सहज जिंकी । आत्मीयता वाढवी ॥९॥
नाना साधनी केला प्रचार । त्याने जरी होतो संस्कार । तरी सेवेविण निर्धार । न राहे टिकोनि जनांचा ॥१०॥
सेवेने मन हातीं घ्यावें । तरीच तें उकलोनि वळवितां यावें । नुसत्या उपदेशाच्या प्रभावें । कार्य न टिके जीवनीं ॥११॥
अहो उत्तम प्रचारक नाही बोलला । तरी आवडे त्याचें वर्तन लोकांला । मोह पाडी गांवकर्‍याला । सेवापप्रेमे त्याचें ॥१२॥
तो जंव जंव मार्गी चाले । कार्य करी पाउलापाउलें । लोक पाहतांचि नम्र झाले । दिसती त्यासि ॥१३॥
तो नसेल जरी बोलका । व्याख्याता उपदेशक नेटका । तरी वक्त्यापंडितांहूनि लोकां । वजन तयाचें ॥१४॥
ऐसेचि लोक गांव सुधारती । देशाचें नांव उज्ज्वल करिती । नसेना कोणा त्यांची माहिती । सुगंध उधळती वनपुष्पें ॥१५॥
मोठे महाल उभारिले । पाहावयास उंच दिसले । तरी ते दगडावरि ठाकले । पायाच्याचि ॥१६॥
पाईक दगड कांही दिसेना । परि महत्त्व त्यासचि असे जाणा । तैसें सेवेचें महत्त्व राष्ट्र-उत्थाना । सर्वतोपरी ॥१७॥
ज्याची सेवा करील प्राणी । त्याचें मन घेई मोहूनि । लंगोटीहि देईल सोडूनि । उदारपणें तो ॥१८॥
सुंदर गायन मृगा ऐकविले । त्याचें हृदय प्रसन्न झालें । मग नकळे त्या सर्वस्वहि घेतले । ऐसें होतें ॥१९॥
सेवेने अंगी सामर्थ्य येतें । जें जें बोलाल तेंचि घडतें । हस्तेंपरहस्तें सर्वचि होतें । काम त्याचें ॥२०॥
लोकांस एकदा भरंवसा आला । म्हणजे सेवा रूजूं झाली भगवंताला । मग काय उणे त्याला ? मागेल तें ये धावोनिया ॥२१॥
सेवकास संकल्प करणें पुरे । इच्छा होतां घरी अवतरे । वाटेल त्या मार्गें सारें । घडे मनासारिखें ॥२२॥
परि तें नसे उपभोगास्तव । ऐसें सेवक मानील सदैव । तोचि भोगिल सेवेचें वैभव । शेवटवरि ॥२३॥
ज्यासि उपभोग-वासना झाली । त्याची सेवाचि संपली । पुढे पुढे निंदा झाली । होईल ऐसें ॥२४॥
परि जो सेवाचि मानतो धन । कांही अपेक्षा न ठेवोन । तो झाला शेवटीं भगवान । पुजूं लागले घरोघरी ॥२५॥
लोक धनवानांना पुसेना । लोक सत्तेला ओळखीना । परि सेवाधार्‍याचे चरणा । पुजूं लागती जीवाने ॥२६॥
जगांत जेवढे पूज्यपुरूष झाले । ते सर्व सेवेनेचि गौरव पावले । सेवा सोडतांचि राक्षस ठरले । मारले गेले देवाकरवीं ॥२७॥
संत दामाजीने सेवा केली । प्रसंगीं धान्यकोठारें लुटविलीं । देवावेहि कदर केली । फेडलें ऋण येवोनि ॥२८॥
येथे देवाने फेडलें ऋण । म्हणजें मुखी थाटलें नारायण । पुरविलें बेदरी जाऊनि धन । भलतियाने ॥२९॥
कोणा मुखीं काय ठाकें । हें कोण सांगेल कौतुकें ? जरि कर्म असेल निकें । जनसेवेचें ॥३०॥
सर्व कर्में व्रतें करोनि । तीर्थाटनी वनीं फिरोनि । करावी लागते सेवाच जनी । सत्कीर्तीसाठी ॥३१॥
तीर्थीं दान सत्पात्रभोजन । यज्ञादिकीं खर्चावें अन्नधन । त्यांत सेवादृष्टीनेच सांगितले पुण्य । येरव्ही मिथ्या ॥३२॥
ज्यसि जरूरी त्यासि न द्यावें । पवित्र स्थान म्हणोनि उधळावें । तरि तेणें पुण्य कधी न पावे । जनसेवेचें ॥३३॥
तीर्थ समजती पुण्याची खाणी । आणि पापमय गांवींचे प्राणी । त्यांसि तीर्थींहि धोंडापाणी । सांगितलें संती ॥३४॥
काशीच्या गंगेची कावडी । ओतावी तहानेल्या जीवाचे तोंडीं । यांतचि तीर्थाहूनि पुण्यकोडी । सांगती नाथ ॥३५॥
आपण झिजोनि अंगे स्वता । जीवजंतूंसि द्यावी प्रसन्नता । सुखी करावी गांवींची जनता । हीच सेवा पुण्यकर ॥३६॥
ऐसी सेवा जया घडे । तुटे संसाराचे बिरडें । सखा भगवंत हृदयीं जोडे । अंतर पडेना यासि ॥३७॥
सेवा हीच धनसंपत्ति खरी । न सरे जन्मजन्मांतरीं । वाढवी विश्वभिमान अंतरी । ग्रामपूजन सेवामय ॥३८॥
म्हणोनि म्हणतों सेवा करा । उत्तम हाचि मार्ग बरा । आपुल्या जन्मासि उध्दरा । गांवासहित ॥३९॥
जरि कराल सेवा ऐसी । तरीच उध्दराल जीवासि । उन्नत कराल गांवासि । सर्वतोपरीं ॥४०॥
येरव्ही सर्वचि करिती सेवा । कोणी कुटुंबसेवा कोणी लोकसेवा । परि त्याने ग्रामोध्दार कां न व्हावा । तेंहि सांगों ॥४१॥
सेवेसाठी सर्वचि तत्पर । चालला सेवेनेच व्यवहार । या सेवेचे नाना प्रकार । परि वर्म वेगळेंचि ॥४२॥
’ आमुच्या गांवाचा मी पाटील । म्हणोनि करितों सेवा बहाल ’ । म्हणवितो ऐसा सेवक खुशाल । परि राबवी गरिबाला ॥४३॥
ज्याची बैलजोडी उपाशी । आतावरि गेली होती कामासि । परि दया न येतां म्हणे त्यासि । जुंप गाडी साहेबासाठी ॥४४॥
दुपारवरि काम केलें । घरीं जेवावयासहि नाही गेले । तरी बोलावून घातलें । बिगारीसाठी ॥४५॥
जोडी माणसें मारूनि उपाशी । खूश करतो साहेबासि । याची आपुली सेवा ऐसी । साहेब म्हणे धन्य तया ॥४६॥
आमुच्या घरीं झालें लग्न । परि गांवकर्‍यासि भासलें विघ्न । खाती चोरपोर झपाटून । कष्ट करणारे मेले घरीं ॥४७॥
गांवीं मेजवानीच्या घातल्या पंगती । सेठ सावकार जमवोनि अति । केली गोरगरिबांची माती । कदर नाही तयांची ॥४८॥
’ चलबे साली ’ म्हणोनिया । जमा केल्या आयाबाया । घरचें काम टाकूनिया । बिगार केली रात्रंदिनीं ॥४९॥
शेवटीं कामें सुंदर झालीं । शाबासकी जहागिरदारा मिळाली । कामें करणारीं उपाशीं पाठविलीं । हेहि एक सेवा असे ॥५०॥
साहेब येतो आमुच्या गांवीं । म्हणोनि रात्र जागवावी । मरे-मरेतों करावी । गांव-दुरुस्ती लोकांनी ॥५१॥
याने तोंडपाटिलकी करावी । कपडयास वळी पडों न द्यावी । शेवटी शाबासकी यानेच घ्यावी । जनता सगळी दूरचि ॥५२॥
गांव केले अति सुंदर । राबवोनि नारीनर । तेथे नांव एकल्याचें थोर । ’ सेवाशील नेता ’ म्हणोनि ॥५३॥
एकाने खूप धन लाविलें । गांवीं उत्तम देवूळ केलें । उदार म्हणोनि नांव गाजलें । परि नाही कळलें वर्म त्याचें ॥५४॥
आधी लुटलें जनलोकांसि । जमा केल्या धनाच्या राशी । मग बांधिलें देवुळासि । शीग कांही उतरेना ॥५५॥
चोरी करूनि धनी झाला । दान देण्यांत शूर ठरला । बिचारा गरीब तसाचि मेला । कळला नाही कष्ट करूनि ॥५६॥
म्हणती सेवकाचे फोटो लावा । आदर्श सामोरीच दिसावा । हीहि आहे उदंड सेवा । भिकारी म्हणती अन्नदाता ॥५७॥
कांहीं देवाचें भजन करती । मनीं प्रतिष्ठेची हाव धरिती । भोळया भाळया लुबाडिती । ’ आम्ही सेवक ’ म्हणोनिया ॥५८॥
मनांत येईल तेवढी वर्गणी । गोळा करावी चहूंबाजूंनी । ’ सेवेसाठी बांधूं धर्मशाळा ’ म्हणोनि । शेवटीं राहावें आपणचि ॥५९॥
जमा करावा आधी फंड । ज्ञान सांगोनिया उदंड । जनसेवेचे कार्य प्रचंड । तपशीलवार रेखाटूनि ॥६०॥
दावूनि त्याचे फायदे नाना । उत्तेजित करावें लोकांना । शेवटीं सेवेच्या नांवें धिंगाणा । स्वार्थाचाचि चालतसे ॥६१॥
कांहीजण यज्ञयागादि करिती । विश्वशांतीचें ध्येय बोलती । आपणचि मेजवानी झोडती । सेवक सगळे म्हणवोनि ॥६२॥
लोकांसि व्हावी मदत उत्तम । म्हणोनि करिती धर्मार्थ कार्यक्रम । त्यांत चैन करूनि वाढवावें नाम । ऐसेहि सेवक असती कांही ॥६३॥
सेवा आपुल्या हौसेसाठी । नाही तरि कोण करी आटाआटी ? प्रतिष्ठा होतांच समाधान पोटीं । मानती प्राणी ॥६४॥
कांहीं जनांनी सेवा केली । नांव न निघतां झुगारून दिली । उलटीं भांडणें माजविलीं । ’ आपुलें काय ? ’ म्हणोनि ॥६५॥
कांहींनी धंदा उभा केला । सेवेने दिपविलें थोरामोठयांना । आंतूनि नष्ट केलें लोकजीवनाला । भ्रष्ट वस्तु पुरवोनिया ॥६६॥
एक तमासगीर मजसी भेटला । त्याने वेश्या जमवोनि नाच केला । म्हणे मी सेवा अर्पावयाला । झटतों आहें जनतेसि ॥६७॥
कोणी काळाबाजार लाचलुचपती । यांचेंहि बुध्दीने समर्थन देती । लोकांची अडचण हातोहातीं । भागवूं म्हणती सेवाचि ही ॥६८॥
एकाने भिकारी जमा केले । गांवोगांवीं सोडूनि दिले । त्यांचे पैसे हिरावूनि घेतले । सेवा केली म्हणोनिया ॥६९॥
कोणी कोणी सेवा करी । तनमन लावोनि हवें तोंवरि । फोटो काढण्यापुरती चाकरी । पुढे फरारी होताति ॥७०॥
कांही सेवेस्तव प्रवासा गेले । चारीकडोनि फिरोनि आले । पुढे बिचारे घरीं बसले । मतलब झाला म्हणोनिया ॥७१॥
कांहींनी लोकां चेतविलें । सेवा म्हणोनि तट पाडले । आपण आंतूनि मिळोनि गेले । स्वार्थ साधला म्हणोनिया ॥७२॥
एकाने जनता घ्याया हातीं । सेवाव्रताची केली प्रगति । शेवटीं घेतली सत्ता हातीं । सेवा घडावी म्हणोनिया ॥७३॥
गेलीं सेवेंत वर्षे किती । आता अधिकार व्हावा म्हणती । शेवटीं लोकांस पिळूनि खाती । करूं प्रगति म्हणोनिया ॥७४॥
कांहींनी सेवा आरंभिली । सेवा घेण्यांतचि वेळ गेली । ज्याची सेवा हातीं घेतली । त्याचेंच मोडले कंबरडें ॥७५॥
सेवा करायासि साधू आले । नवरदेवापरी तोरा चाले । सेवेऐवजी जडचि झालें । पारडें यांचें ॥७६॥
आजवरि जन ऐसेचि फसले । म्हणोनि पाहिजे सावधान केलें । विचाराविणा जें सेवाकार्य चाले । घातुक झालें तें सर्व ॥७७॥
ऐसी नसावी सेवा कोणाची । सेवेने वृध्दि व्हावी सहकार्याची । गरज पुरवावी परस्परांची । लोभ न ठेवितां ॥७८॥
सर्वांस व्हावें समाधान । सेवक-सेवाभावियांसि पूर्ण । घेता देता दोघेजण । संतुष्ट व्हावेत सेवेने ॥७९॥
सेवा नसावी वरपंग दांभिक । आंत एक बाहेर एक । सेवा नसावी कृत्रिम सुरेख । कागदी फुलांपरी ॥८०॥
सेवा नसावी प्रतिष्ठेपुरती । सेवक नव्हे तो जो आपस्वार्थी । बिघडविल जनजीवनाची शांति । दुष्परिणामी सेवेने ॥८१॥
खरी सेवा म्हणजे निष्काम कर्म । परस्परांच्या सुखाचें वर्म । समजोनि करील जो त्याग-उद्यम । तोचि सेवाभावी समजावा ॥८२॥
ज्याने आपुलें घर विसरावें । त्यानेच ’ गांव माझें ’ म्हणावें । तोचि करील जीवें भावें । सेवा आपल्या गांवाची ॥८३॥
ज्यासि घरची आवडनिवड । तो घालूं न शके लोकहिताची सांगड । जरी बोलका असेल गोडधड । तरी लोक त्याचें न ऐकती ॥८४॥
ज्याचा घरचा स्वार्थ वाढला । त्यासि लोकसेवा व्यवसाय झाला । ऐसें दिसतां जनतेला । कोण मानील भावाने ? ॥८५॥
स्वार्थासाठी बुवा बने । स्वार्थासाठी नेता होणें । स्वार्थासाठी प्राणहि देणें घेणें । सर्वचि करिती बिचारे ॥८६॥
परि यांतून जो निघाला । निष्काम सेवा कराया लागला । तोचि सेवक म्हणोनि चमकला । सर्व लोकीं ॥८७॥
म्हणोनि कार्यकर्त्यांने हें ओळखावें । आपुले स्वार्थ आवरोनि घ्यावे । तरीच पाऊल पुढें टाकावें । सेवेसाठी ॥८८॥
सूर्य सकळांची सेवा करी । बदला न मागे तिळभरी । सातत्याने चाले तयाची चाकरी । सेवाभावें ॥८९॥
वृक्ष सर्वाची सेवा करितो । छाया पुष्पें फळें देतो । शेवटीं प्राण तोहि कार्या लावितो । सेवेसाठी ॥९०॥
मागे कांहींनी सेवा केली । धनधान्यराज्येहि अर्पिलीं । शेवटीं देह देवोनीहि पूर्ति केली । सेवेची त्यांनी ॥९१॥
त्यांच्या सेवेचीं पुराणें झालीं । त्यांची कीर्ति स्फूर्तिरूपा आली । ती आपणहि पाहिजे अंगीकारिली । सेवा कराया ॥९२॥
सेवेचे अनंत प्रकार । ते समजोनि करावी निरंतर । आपणासि साधेल तो व्यवहार । सेवाभावाने करावा ॥९३॥
अन्नसेवा धनसेवा । श्रमसेवा ज्ञानसेवा । शेवटीं ते प्राणसेवा । औषधादि रूपें ॥९४॥
व्यवहारसेवा सदधर्मसेवा । सर्वांत मोठी आत्मसेवा । आत्मसेवेंतचि सर्व सेवा । साधती सत्य ॥९५॥
आत्मसेवा नव्हें इंद्रियसेवा । तो आहे निर्मल ज्ञानठेवा । गांव तितुका उन्नत करावा । सत्संगतीने ॥९६॥
सेवा म्हणजे एक नव्हे । प्रत्येक कार्य सेवामय आहे । परि त्यांत व्यक्तिभावें न साहे । संग्रहवृत्ति ॥९७॥
अपरिग्रह सर्वतोपरी । हेचि सेवा आहे खरोखरी । त्याहिपेक्षा आणिक सरोबरी । आहे सेवेची ॥९८॥
आपण भूमिसमान राहावें । दीनहीनां वरि उचलावें । त्यांतचि समाधान मानीत जावें । सेवकाने ॥९९॥
आपण द्यावें आपण द्यावें । हेंचि अंतरीं जपत राहावें । आपुले कष्ट अर्पोनि सेवावें । यज्ञशेष जैसें ॥१००॥
कष्ट व्हावे सर्वा त्यापरी । यशहि वाटावें सर्वांचे घरीं । आपण कांहीच नाही, चतुरीं । मानावें ऐसें ॥१०१॥
प्रतिष्ठेसाठी सेवानोहे । ती स्वाभाविक हौसचि आहे । आत्मसमाधान हेचि राहे । पूर्ण फळ तियेचें ॥१०२॥
आम्हीं सर्व गांव साफ केलें । सर्वांच्या मनीं सुख वाटलें । सर्व लोक आनंदित झाले । हीच त्याची पूर्णता ॥१०३॥
आमुच्या गांवीं थोर आले । म्हणोनि गांव सुंदर सजविलें । परि करणारांचेंचि नांव पुढें केलें । तोचि खरा सेवक ॥१०४॥
नाहीतरि कष्टासि दडे मागे । नांव होतां पुढे धांव घे । लोक हासती नाना रंगें । टिंगल करोनि नेत्याची ॥१०५॥
ज्यासि आहे प्रलोभन । ईर्षा रागद्वेष जाण । त्याची सेवा विडंबन । समजा खर्‍या सेवेचें ॥१०६॥
जो दुसर्‍यासि उत्तम करितो । त्यांतचि आनंद मानतो । तोचि सेवक मी समजतों । येत्या युगाचा ॥१०७॥
प्रत्येक जीवाचा हाचि विकास । सर्वांभूतीं समजावें आपणास । तैसेंचि साधावें व्यवहारास । आपणासि नमवोनिया ॥१०८॥
सर्वांचा भार आपणावरि । तीच-समजावी सेवा खरी । हें कठिण व्रत न साधे जरी । आपलें ओझें तरी नसावें ॥१०९॥
आपल्या आल्याचा न पडो धाक । आपल्या गेल्याचा होवो शोक । ऐसा मोहनी-वृत्तीचा सेवक । पाहिजे गांवीं ॥११०॥
नाहीतरि सेवक आला घरां । धाक पडला रांडापोरा । आता कोठोनि याची व्यवस्था करा ? म्हणती आम्ही गरीब ॥१११॥
वास्तविक सेवक येतां घरां । मिळावा सर्व घरासि सहारा । आनंद वाटावा लहानथोरां । खेळींमेळीं तयाच्या ॥११२॥
सेवाभावी आला गांवीं । तेव्हा दसरा-दिवाळीच वाटावी । सर्वांचीं मनें संतोषावीं । सहकार्याने ॥११३॥
ऐसा सेवक असावा आदर्शवान । राहणीं बोलणीं, करील भजन । सदासर्वदा सत्कार्यीं मन । सेवकाचें ॥११४॥
अडीअडचणी लोक सांगे । सेवक पुरवोनि देई अंगें । ऐसें जीवजनांचें अनंत प्रसंगें । काम करी सेवक तो ॥११५॥
प्रयत्न करी नानापरी । दुर्गुण काढावया बाहेरी । तारतम्य ठेवोनि अंतरीं । तेंचि असे सेवाकार्य ॥११६॥
त्यास आपुलें ठावेंचि नाही । जें जें करील ती सेवाचि सर्वहि । कामें करोनिहि वाचा नाही । स्वार्थसुखाची ॥११७॥
घरीं दारीं सर्वदुरी । सेवकाचें प्रेम सर्वांवरि । तरीच तो प्रचार करी । आदर्शाचा कृतीने ॥११८॥
गांवीं असोत पक्ष पंथ । भिन्न जाती मतें अनंत । तीं सर्वचि गुंफिलीं जातील सूत्रांत । सेवेच्या एका ॥११९॥
ऐसाचि सेवक जनतेने पाळावा । त्याचि मार्गें गांव उत्तम करावा । सर्व लोकांत प्रेमभाव निर्मावा । सेवकाने ॥१२०॥
ऐशा सेवकाची अति जरूरी । सेवक पाहिजे घरोघरीं । सेवकावाचूनि कुटुंब, नगरी । उत्तम नव्हे ॥१२१॥
म्हणोनि बोलिलों बोल । सेवाकार्य महाप्रबल । सेवक मिळतां सुखी होईल । गांव सारें ॥१२२॥
श्रोतेहो ! समजा याचें महत्त्व । सर्वांत लोकसेवेचें श्रेष्ठत्व । हृदयीं पटवोनि घ्या तत्त्व । निघा सेवा करावया ॥१२३॥
त्यासि कला कुशलता नको कांही । प्रांजळ जिव्हाळाचि यशदायी । लागा लागा या मार्गी सर्वहि । तुकडया म्हणे ॥१२४॥
इति श्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव संमत । सेवासाधना वर्णिली येथ । नववा अध्याय संपूर्ण ॥१२५॥
॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥