म्हाळसा ही एक हिंदू देवी आहे. तिला दोन भिन्न परंपरांमध्ये पूजले जाते. एक स्वतंत्र देवी म्हणून, जिला मोहिनीचे रूप मानले जाते जो विष्णूचा स्त्री अवतार आहे. तिला म्हाळसा नारायणी म्हणतात. तसेच म्हाळसा ही खंडोबाची पत्नी म्हणूनही पूजली जाते, जे शिवाचे एक रूप आहे. या परंपरेत ती पार्वतीशी जोडलेली आहे, शिवाची पत्नी आणि मोहिनी अशा दोन्ही रूपात ती पूजनीय आहे.
एक स्वतंत्र देवी म्हणून, म्हाळसाच्या मुख्य मंदिरांमध्ये, गोव्यातील मर्दोल, म्हाळसा नारायणीच्या रूपात आणि नेवासा येथील म्हाळसा मोहिनी किंवा म्हाळसा देवी या मंदिराचा समावेश आहे, जे खंडोबाची पत्नी म्हणून तिचे जन्मस्थान मानले जाते.[२] प्रदेशातील विविध जाती आणि समुदायांची कुलदेवी (कुटुंब देवी) म्हणून तिची पूजा केली जाते.
म्हाळसा नारायणी रूपात, तिला चार हात आहेत, त्यात त्रिशूला, एक तलवार, विच्छेदन केलेले डोके आणि एक प्यायला आहे. ती यज्ञोपविता (पवित्र धागा) देखील घालते, जी सामान्यतः पुरुष देवतांना समर्पित असते. वाघ किंवा सिंह विच्छेदन केलेल्या डोक्यातून गळणारे रक्त चाटतात त्याप्रमाणे ती साष्टांग पुरुष किंवा राक्षसावर उभी असते. भविष्य पुराणात सांगितल्याप्रमाणे गौड सारस्वत ब्राह्मण आणि दैवज्ञ ब्राह्मण तसेच गोवा आणि दक्षिण कॅनरा येथील वैष्णव तिला मोहिनी म्हणून ओळखतात आणि तिला नारायणी आणि राहू-मत्थनी म्हणतात.
खंडोबाची पत्नी म्हणून, तिचे मुख्य मंदिर – मोहिनीराज मंदिर – महाराष्ट्रातील नेवासा तालुक्यात आहे, जिथे तिची चार हात असलेली देवी म्हणून पूजा केली जाते आणि तिची मोहिनी म्हणून ओळख आहे. म्हाळसा अनेकदा दोन हातांसह खंडोबाच्या घोड्यावर किंवा त्याच्या शेजारी उभा असल्याचे चित्रण केले जाते.
देव आणि दानवांच्या समुद्र मंथन (दुधाच्या समुद्राचे मंथन) दरम्यान, राक्षसांनी अमृताचे भांडे (अमरत्वाचे अमृत) चोरले. विष्णू देवाने मोहिनी मोहिनीचे रूप धारण केले. मोहिनीने दानवांकडून अमृता हिसकावून देवांची सेवा केली. मोहिनीची म्हालसा नारायणी किंवा म्हालसा म्हणून पूजा केली जाते.
तिला खंडोबाशी जोडणाऱ्या दुसऱ्या आख्यायिकेनुसार, मोहिनी देवतेने मोहिनी घातली होती. तिने त्याला तिच्या पृथ्वीवरील अवतारात (अवतार) त्याची पत्नी होण्याचे वचन दिले जेव्हा तो पृथ्वीवर खंडोबाच्या रूपात अवतार घेईल.
दुसऱ्या आख्यायिकेनुसार, म्हाळसा हे शिवाची पत्नी पार्वतीचे रूप मानले जाते. या आख्यायिकेनुसार, म्हाळसाचा जन्म नेवासा येथील तिम्मसेठ नावाच्या श्रीमंत लिंगायत व्यापाऱ्याची मुलगी म्हणून झाला होता. खंडोबाच्या दैवी आदेशानुसार तिच्या वडिलांना स्वप्नात, म्हाळसाचा विवाह पाली (पेंबर) येथे पौष पौर्णिमेला (हिंदू कॅलेंडर महिन्यातील पौर्णिमेचा दिवस) खंडोबाशी झाला. यावेळी दोन शिवलिंगांचे दर्शन झाले. दर पौष पौर्णिमेला पालीमध्ये या घटनेचे प्रतीक असलेला वार्षिक उत्सव साजरा केला जातो.
