विरार रेल्वेस्थानकापासून पूर्वेकडे असलेल्या डोंगरावर जिवदानी मातेचे मंदिर आहे.हा डोंगर चंदनसार, नारिंगी व विरार या गावांच्या परिसरात आहे.
(१) विरारपूर्वेला नारिंगी परिरातील अन्नपूर्णाबाई तांत्रिक महाविद्यालयासमोरील पाऊलवाटेने व
(२) जिवदानी रस्त्याने गडाच्या पायथ्याशी असलेल्या श्री गणेश मंदिराकडून जाणाऱ्या सिमेंटच्या पायरी वाटेने, अशा दोन मार्गांनी गडावरील मंदिराकडे जाता येते.
देवीची पूजा म्हणजे शक्तिपूजा. दक्षाने केलेल्या यज्ञात आत्माहुती केलेल्या सतीच्या कलेवराचे श्री विष्णूंनी आपल्या सुदर्शन चक्राने ५१ तुकडे केले. ज्या ज्या ठिकाणी हे तुकडे पडले तेथे देवतांची शक्तिपीठे तयार झाली. भारताबाहेर नेपाळ व बलुचिस्तान येथेही शक्तिपीठे आहेत. महाराष्ट्रात असलेल्या १८ शक्तिपीठांपैकी जिवदानी हे एक शक्तिपीठ आहे.
जिवदानीच्या या डोंगरावर १७ व्या शतकाच्या सुमारास जिवधन नावाचा किल्ला होता. आजही या ठिकाणी तटाच्या बांधकामाचे कोरीव दगड भग्नावस्थेत आढळतात.चिमाजीआप्पांनी हा किल्ला ३१ मार्च १७३९ रोजी जिंकून घेतला.या गडावर पांडव कालीन दगडात कोरलेल्यागुंफा ही आहेत.
जीवदानी देवीची पौराणिक कथा पुढीलप्रमाणे आहे: त्यांच्या जंगल प्रवासादरम्यान पांडव शूरपारकाकडे आले. त्यांनी भगवान परशुरामांनी पवित्र केलेल्या विमलेश्वराच्या पवित्र मंदिराला भेट दिली आणि वैतरणी नदीच्या काठावर थांबलेल्या प्रभासच्या प्रवासाला त्यांनी भेट दिली. तेथे त्यांनी विरार तीर्थाच्या काठी भगवती एकवीराची पूजा केली आणि तेथील शांतता आणि उदात्त निसर्ग पाहून जवळच्या डोंगरात लेणी कोरण्याचे ठरवले. त्यांनी जवळच्या टेकड्यांवर असे केले आणि एका गुहेत एकवीरा देवीच्या योग लिंगाची स्थापना आणि पूजा केली. त्यांनी तिला भगवती जीवनधानी (ती देवी, जी जीवनाची खरी संपत्ती आहे) म्हटले. असे केल्याने पांडवांनी संन्याशांसाठी शिरगावपासून सुमारे एक मैल अंतरावर असलेल्या छोट्या गुहांचा संच आता “पांडव डोंगरी” म्हणून ओळखला जातो. अनेक योगी पांडव डोंगरी येथे राहून जीवनधानी देवीचे दर्शन घेत असत.
कलियुगाच्या प्रारंभानंतर, आणि बौद्ध धर्माच्या आगमनानंतर, वैदिक योगींची संख्या कमी झाली आणि हळूहळू लोक डोंगर आणि देवी विसरले. जगद्गुरू शंकराचार्यांच्या आगमनाच्या काळात विरारमध्ये एक महार किंवा मिराशी राहत असत जे गावातील गुरे चरत असत. जगद्गुरू शंकराचार्य पद्मनाभ स्वामींच्या दर्शनासाठी ते निर्मल मंदिरात आले आणि त्यांनी आपल्या लाडक्या कुलदेवतेचे दर्शन घेण्यासाठी आशीर्वाद देण्याची विनंती केली. जगद्गुरूंनी महारांच्या भक्तीवर प्रसन्न होऊन त्यांना जीवधनीच्या पायथ्याशी गो-मातेची सेवा करण्याचा सल्ला दिला आणि योग्य वेळी त्यांच्या देवीचे दर्शन घेऊन गो-लोकाची प्राप्ती होईल. त्यांनी अक्षरशः आयुष्यभर जगद्गुरू शंकराचार्यांच्या सल्ल्याचे पालन केले आणि गावातील गुरे पाळली.
गावातील गुरे चरत असताना त्याला एक गाय चरताना दिसायची, जिच्या मालकाने तिला चरायला पैसे दिले नाहीत. आपल्या कर्तृत्वाने त्याने गायीचा मालक शोधण्याचा निर्धार केला. तो जीवधन टेकडीच्या माथ्यावर गायीच्या मागे लागला. दैवी वैशिष्ट्ये असलेली एक सुंदर स्त्री प्रकट झाली. महारांना जगद्गुरू शंकराचार्यांचे शब्द आठवले आणि समजले की ती दुसरी कोणी नसून त्यांची कुलदेवी जीवनधानी आहे, तो आनंदित झाला आणि विचारले, “अगं आई! मी तुझी गाय चरली आहे, तू मला तिच्या गोठ्यासाठी पैसे देणार नाहीस?”.
देवी आनंदाने हसली आणि महारांच्या हातात काही पैसे ठेवण्याच्या मुद्द्यावर होती, तेव्हा ती म्हणाली, “मला हात लावू नका, मी महार आहे. मला असे काहीतरी द्या जे स्पर्श, शब्द, गंध, आकृती आणि आकृतीने खराब होऊ शकत नाही. ईथर.” हे जाणून देवीने विचारले, “हे माझ्या बाळा, वर्णाश्रम धर्म आणि मोक्षधर्माचे हे अनोखे ज्ञान तू कुठून शिकलास?” यावर महार म्हणाले, “जगद्गुरू शंकराचार्यांच्या कृपेने इतर कोणाकडून नाही”. हे ऐकून भगवती प्रसन्न झाली आणि म्हणाली, “तुझ्या गुणाने (पुण्य) ही गाय पहा जी दुसरी कोणी नसून कामधेनूने आपल्या पूर्वजांना तिच्या शेपटीने वैतरिणी ओलांडून उच्चस्थानी नेले आहे.” असे म्हणत महारांनी गाईला टेकडीवरून झेप घेताना तिच्या दोन पायांचे ठसे फूर टेकडीवर आणि इतर दोन पायांचे ठसे स्वर्गात वैतरिणी नदीच्या पलीकडे दिसले. आता देवी म्हणाली, “तू जी गोष्ट मागितली होतीस ती मी तुला बहाल करते ती म्हणजे मोक्ष.”
असे म्हणत महारांना मोक्ष (खरा जीव धन, जीवनाची खरी संपत्ती) प्राप्त झाला आणि देवी गुहेत अंतर्धान पावणार होती, तेव्हा ही सर्व दैवी घटना पाहून एक वांझ स्त्री ओरडली, “देवी देवी, अंबा अंबा, तू हे सोडशील का? तुझी वांझ मुलगी आमच्या जीवन धनाशिवाय माझ्या कुशीत बाळ?”. देवी तिच्या प्रार्थनेने प्रसन्न झाली आणि म्हणाली, “तुम्ही खरोखरच महान आहात ज्याने आम्हा तिघांनाही पाहिले आहे.
यापुढे मी तुम्हाला मुलाचा आशीर्वाद देतो.” त्यावर त्या स्त्रीचे समाधान झाले नाही, ती म्हणाली, “हे तिन्ही जगाच्या माते, मला फक्त आशीर्वाद देऊ नका, तर तुझी प्रार्थना करणाऱ्या सर्व वांझ मुलींना मूल होऊ दे.” यावर देवी प्रसन्न झाली आणि म्हणाली, “हे बघ, यापुढे कलियुगाच्या आगमनामुळे, कर्मकांडाची शुद्धता राखण्यासाठी, मी गुहेच्या कोनाड्यात एका छिद्रात राहीन. ज्या वांझ स्त्रिया मला त्यात बीटलनट्स देतात. माहूरगडमधील माझ्या मूळ जागेवर दिल्याप्रमाणे छिद्र, संततीने पुरस्कृत केले जाईल.” असे म्हणत देवी अंतर्धान पावली.
या महिलेने ही घटना पसरवली आणि त्यामुळे पुन्हा एकदा जीवधन टेकडी यात्रेकरूंच्या भेटीला येऊ लागली. सध्या स्थापित केलेली प्रतिमा अगदी अलीकडची आहे, मूळ गर्भगृह हे गुहेच्या कोनाड्यातील छिद्र आहे, जे प्रार्थनास्थळ आहे. दसऱ्याच्या दिवशी जत्रा भरते ज्यात हजारो लोक हजेरी लावतात. या किल्ल्याला पर्यटक वारंवार भेट देतात. देवीच्या मंदिराचा संपूर्ण जिर्णोद्धार झाला असून पांढऱ्या संगमरवरी देवीची सुंदर मूर्ती आहे.
