श्री रामदासस्वामीं विरचित – अंतर्भाव
अंतर्भाव – समास १
॥ श्रीराम समर्थ ॥
जय जय सद्रुरु समर्था । जय जय पूर्ण मनोरथा । चरणीं ठेवोनि माथा । प्रार्थीतसें ॥१॥
मी ये संसारीं गुंतला । स्वामीपदीं वियोग झाला । तेणें गुणें आळा आला । जीवपणाचा ॥२॥
इच्छाबंधनीं गुंतलें । तेणें गुणें अंतरलों । आतां येथूनि सुटलों । पाहिजे दातारा ॥३॥
प्रपंचीं संसारउद्वेगें । क्षणोक्षणा मन भंगे । कुळाभिमानें डगे । समाधानासी ॥४॥
जेणें समाधान चळे । विवेक उठोनि पळे । बळेंचि वृत्ति ढांसळे । संगदोषें ॥५॥
स्वामी प्रपंचाचे गुणें । परमार्था आणिलें उणें । ईश्वरआज्ञेप्रमाणें । क्रिया न घडे ॥६॥
दु:ख शोका आला चित्तीं । समाधान करावें किती । विक्षेप होतां चित्तवृत्ति । दंडगें लागे ॥७॥
प्रपंचें केलें कासाविस । घेऊंच नेदी उमस । तेणें गुणें उपजे त्रास । संसाराचा ॥८॥
आतां पुरे हा संसार । झाले दु: खाचे डोंगर । अंतरसाक्ष विचार । सर्व जाणती ॥९॥
तरी आतां काय करावें । कोणे समाधानें असावें । मज दातारें सांगावें । कृपा करोनी ॥१०॥
ऐशी शिष्याची करुणा । ऐकोनि बोले गुरुराणा । केली पाहिजे विचारणा । पुढिले अध्याचीं ॥११॥
इति श्रीअंतर्भाव । जन्ममृत्यू समूळ वाव । रामदासीं सद्गुरुराव । प्रसन्न झाले ॥१२॥१॥
अंतर्भाव – समास २
॥ श्रीराम समर्थ ॥
ऐक शिष्या सावध । सिद्ध असतां निजबोध । मायिक हा देहसंबंध । तुज बाधी ॥१॥
बद्धकें कर्में केलीं । तीं पाहिजेत भोगिलीं । देहबुद्धि दृढ झाली । म्हणोनियां ॥२॥
मागें जें जें संचित केलें । तें तें पाहिजे भोगिलें । क्षुद्रें शेत जरी टाकिलें । तरी बाकी सुटेना ॥३॥
हा तों देहबुद्धीचा भाव । स्वस्वरूपीं समूळ वाव । परंतु प्राप्तीचा उपाव । सुचला पाहिजे ॥४॥
स्वस्वरूप लंकापुरी । सुवर्णविटा त्या दुरी । देहबुद्धीच्या सागरीं । तरलें पाहिजे ॥५॥
विषयमोळ्या वाहों सांडी । त्यास कोण म्हणे काबाडी । तैसी पदार्था गोडी । सांडितां आत्मा ॥६॥
देहबुद्धीचें लक्षण । दिसेंदिस होतां क्षीण । तदुपरी बाणे खुण । आत्मयाची ॥७॥
सर्वात्मा असें बोलतां । अंगीं बाणेना सर्वथा । साधनेंविण ज्ञानवार्ता । बोलों नये ॥८॥
दसर्याचें सोनें वांटलें । तेणें काय हातासी आलें । रायें विनोदें आलें । सुखासना ॥९॥
तैसें शब्दें ब्रह्मज्ञान । बोलतां नये समाधान । म्हणोनि आधीं साधन । केलें पाहिजे ॥१०॥
शब्दीं जेवितां तृप्ति झाली । हें तों वार्ता नाहीं ऐकली । पाक-निष्पत्ति पाहिजे केली । साक्षेपें स्वयें ॥११॥
कांहीं तरी एक कारण । कैसें घडे यत्नेंविण । ब्रह्मज्ञान परम कठीण । साधनावांचूनि ॥१२॥
शिष्य म्हणे जी सद्-गुरु । साधन मी काय करूं । तेणें पाविजे पैलपारू । मह्ज़दु:खाचा ॥१३॥
आतां पुढील समासीं । स्वामी सांगती साधनासी । सावध श्रोतीं कथेसी । अवधान द्यावें ॥१४॥
इति श्रीअंतर्भाव० ॥२॥
अंतर्भाव – समास ३
॥ श्रीराम समर्थ ॥
प्राप्त झालें ब्रह्मज्ञान । बाणलें पाहिजे पूर्ण । म्हणोनि हें निरू पण । सावध ऐका ॥१॥
कांहींच नेणें तो बद्ध । समूळ क्रिया अबद्ध । भाव वाढविला शुद्ध । मुमुक्षु जाणावा ॥२॥
कर्में त्यजोनि बाधक । शुद्ध वर्ते तो साधक । क्रिया पालटे विवेक । निष्कलंक तेव्हां ॥३॥
तये क्रियेचें लक्षण । आधीं स्वधर्मरक्षण । पुढें अद्वैतश्रवण । केलें पाहिजे ॥४॥
नित्यनेम दृढ चित्तीं । तेणें शुद्ध चित्तवृत्ति । होवोनि भगवंतीं । भाग फुटे ॥५॥
नित्यनेमें भ्रांति फिटे । नित्यनेमें संदेह तुटे । नित्यनेमें लिगटे । सामाधान अंगीं ॥६॥
नित्यनेमें अतंर शुद्ध । नित्यनेमें वाढे बोध । नित्यनेमें बहु खेद । प्रपंची तुटती ॥७॥
नित्यनेमें सत्व चढे । नित्यनेमें शांति वाढे । नित्यनेमें थारा मोडे । देहबुद्धीचा ॥८॥
नित्यनेमें दृढभाव । नित्यनेमें भेटे देव । नित्यनेमें पुसे ठाव । अविद्येचा ॥९॥
नित्यनेम करूं कोण । ऐसा शिष्यें केला प्रश्र । केलें पाहिजे श्रवण । प्रत्ययाचें ॥१०॥
मानसपूजा जप ध्यान । एकाग्र करोनियां मन । त्रिकाळ घ्यावें दर्शन । मारुती सूर्याचें ॥११॥
हरि-कथानिरूपण । प्रत्यहीं करावें श्रवन । निरूपणीं ऊणखूण । केएले पाहिजे ॥१२॥
संकटीं श्रवण न घडे । बळात्कारें अंतर पडे । तरी अंतरस्थिति मोडे । ऐसें न कीजे ॥१३॥
अंत-रींच पांच नामें । म्हणत जावीं नित्यनेमें । ऐसें वर्ततां श्रमें । बाधिजेना ॥१४॥
ऐसी साध-काची स्थिति । साधकें रहावें या रीती । साधनेंवीण ज्ञानप्राप्ति । होणार नाहीं ॥१५॥
तंव शिष्य म्हणे जी ताता । जन्म गेले साधन करितां । कोणे वेळे पावों आतां । समाधान ॥१६॥
कैसें येईल सिद्धपण । केव्हां आतुडेल समाधान । मुक्तदशा सुलक्षण । मज केवीं प्राप्त ॥१७॥
आतां याचें प्रत्युत्तर । श्रोतीं व्हावें सादर । ऐका पुढें सविस्तर । आदरें करोनी ॥१८॥
अंतर्भाव – समास ४
॥ श्रीराम समर्थ ॥
सिद्ध होऊन बैसला । दृष्टीं नाणी साधनाला । सादर अशन शयनाला । अत्यादरें ॥१॥
ऐसा असे विषयासक्त । अत्यंत विषयीं आसक्त । सिद्धपणें आपण घात । तेणें केला ॥२॥
जो सिद्धांचा मस्तकमणी । महासतापसी शूलपाणि । तोहि आसक्त श्रवणीं । जपध्यानपूजेसी ॥३॥
अखंड वाचें रामनाम । अनुष्ठान हेंच परम । ज्ञान वैराग्यसंपन्नकाम । सामर्थ्यसिंधू ॥४॥
तोहि म्हणे मी साधक । तेथें मानव पुढें रंक । बापुडे सिद्धपणाचें कौतुक । केवीं घडे ॥५॥
म्हणोनि साधनाशीं जो सिद्ध । तोचि ज्ञाता परम शुद्ध । येर ते जाणावे अबद्ध । अप्रमाण ॥६॥
साधनेंवीण बाष्कळता । तीच जाणावी बद्धता । तेणें अनर्गळता । आसक्तरूपें ॥७॥
मन सुखावलें जिकडे । अंग टाकिलें तिकडे । साधन उपाय नावडे । अंतरापासोनी ॥८॥
चित्तीं विषयाची आस । साधन म्हणतां उपजे त्रास । नेम धरितां कासावीस । परम वाटे ॥९॥
दृढ देहाची आसक्ति । तेथें कैंची विरक्ति । विरक्तीवीण भक्ति । केवीं घडे ॥१०॥
ऐक शिष्यटिळका । नेम नाहीं साधका । तयालागीं धोका । नेमस्त आहे ॥११॥
तंव शिष्य म्हणती । अंतीं मति तीचि गति । ऐसें सर्वत्र बोलती । मी काय करूं ॥१२॥
अंतीं कोण अनुसंधान । कोठें ठेवावें मन । कैसें करावें साधन । अंतसमयाचें ॥१३॥
समय येईल कैसा । हा न कळे भरंवसा । प्राप्त कोण दशा । हें शोत नाहीं ॥१४॥
आशंका घेतली मनें । बोलतों करुणावचनें । याचें उत्तर शोतेजनें । सावध ऐकावें ॥१५॥
इति श्रीअंतर्भाव०॥४॥
अंतर्भाव – समास ५
