संत बहिणाबाई

निवृत्तिपर

३०१
अजी सर्वन्याये ठकावले मन
तटस्थता जाण हाउनी तेली ।।१।।
तेथे आता काय पुसावे सांगावे ।
स्वानुभव अंगे नाही जया ॥२॥
कीटकभृंगीन्याये जाली तद्रूपता ।
निमाल्या अवस्था चारी तेथे ॥३॥
बहिणीसी उन्मनी लागली
अवस्था भोगी त्यापरता ब्रह्मानंद ||४||

पद

३०२
अदळ कमळी कमळ विकसले
ते म्या गगनी उफराटे देखिले ॥धृ॥
बाइये स्वानुभवे पाहा कैसे ।
जेणे आत्माराम भेटे तैसे ।।१।।
मनाच्या उल्हासे कमळी कमळ
भेटे आनंदाचा पूर लोटे गे बाई ||२||
तेथे काय कारण सरले शेवटीचे
एक उरले बहिणी म्हणे ते म्या
देखिले गगनाचे माथा ||३||

३०३
निरसिता निरसले अवचिता स्वरूप ।
तेचि भरले रूप नयनी माझ्या ।।१।।
झाडिता झाडेना काढिता काढेना
नेणो काय मना केले येणे ॥२॥
जे जे पडे दृष्टी ते ते पड़े मिठी ।
नवल या गोठी कोण जाणे ॥३॥
‘बहेणि म्हणे माझे व्यापिले
मानस लावियेले पिसे काय सांगो।।४॥

३०४
निशीचिये भरी दिवस ना राती
प्रकाश ना ज्योती कैसी माये ।।१।।
हे सुख जाणते जाणती स्वभावे ।
पूर्ण कृपा देवे केली ज्यासी ॥२॥
बिंबी बिंब कैसे सामावोनी ठेले ।
स्वरूप कोंदले दशदिशा ।।३।।
बहेणि म्हणे तेथे बोलावे ते काये ।
मज माजी पाहे हारपले ||४||

३०५
पाहो जो गेलिया मीच हरपलिये ।
नवल कैसे जाले बाईयांनो ||१||
काय सांगो कैसे विपरीत चोज
पहिले माझे मज तक कैसे ||२||
देखत देखता अंगी संचारले
नाठवेसे जाले मी हे माझे ||३||
बहेणि म्हणे नवल सांगो कोणापासी
माझे मी मानसी लाजिलिये ॥४॥

३०६
होउनी निवांत पाहता एकांत
अवधीचि विश्रांत घडली मना ||१||
अद्वैत आपण ब्रह्म परिपूर्ण
स्वानंदघन हाउनी सर्व ठेले ||२||
निवांत एकांत वास अद्वैताचा
सोहळा सुखाचा संत घेती ।।३।।
बहेणि म्हणे नेणों काय पुण्य केले ।
सुख हे लाधले गुरुकृपा ॥४॥

३०७
दिवस ना राती प्रकाश ना ज्योती
तेथे निजवस्ती केली जीवे ||१||
आनंदी आनंद गोविंदी गोविंद
भोगू परमानंद बाईयांनो ॥२॥
अध ना ऊर्ध्वं गति ना विगति ।
तेथे निजवस्ती केली मने ||३||
बहेणि म्हणे सोऽहं हंस यासकट
भरुनी ठेला घोट एकसरा ॥४॥

३०८
जळ ना स्थळ ना कैची भवनदी
वाउगी उपाधि जडली देही ।।१।।
ऐसे जाणोनिया म्या केली तातडी
साधावया गोडी स्वरूपाची ।।२।।
कैची भ्रम कैची शिवपुरी
का भरावे उसी वाउगेची ॥३॥
कैचे ताजे आणि जरठ कमळ
निरंजन कमळ कैचे तेथे ॥४॥
महा कमळावरी आलेखाची मदी ।
तयावरी गुढी प्रेमज्योती ||५||
अवधे कमळ पाहे ज्या स्वरूपाखालती ।
बहेणीची निजवस्ती जाली तेथे ॥६॥

३०९
परेचे परते त्याहूनी परते
सारोनीया चौबे पाहे पा रे ।।१।।
तेथि से होउनी पाहे पा तू कैसा
व्यर्थ दाही दिशा हिंडो नको ।।२॥
सच्चिदानंदाचा खुंटला संवाद
तुटला वाद जये ठायी ||३||
बहेणि म्हणे वस्ती मोडिली परेची
वार्ता ओंकाराची नाही नाही ॥४॥

निर्गुणपर

३१०
अक्षर ते क्षरले रूपासी ते आले ।
निर्गुण ते जाले सगुणचि ॥१॥
पैल भीमातीरी उभा विटेवरी ।
स्वरूपे साजिरी दिव्यमूर्ति ||२||
विजातिया कैसे जाले कुळनाम
निःसीमासी सीम नवलमोठे ||३||
अशोभ तो शोभा पावलाहे कैसा
बहेणि म्हणे दिशा व्यापूनिया ॥४॥

३११
ब्रह्मांडावेगळी वेदासी निराळी
चोविसा आगळी विठ्ठलमूर्ति ।।१।।
धन्य ते आगळी घेती प्रेमसुख ।
पाहती श्रीमुख विठ्ठलाचे ||२||
सा ची आठरासी अगम्य चोजवेना ।
ते हे मूर्ति जाणा पंढरीची ॥३॥
वैकुंठनिवासे स्वच्छा निर्मिले
अक्षर ते सरले भक्तिमुखा ॥४॥
अनंत ब्रह्मजिपाचे ही
होती घडामोडी सर्वकाळ ||५||
बहे म्हणे ते हे पंढरीची
मूर्ति कारली व्यक्ती विठ्ठलयेथे ॥६॥

तुळसीमाहात्म्य

३१२
जेथे नाही वृंदावन ।
तेचि जाणावे स्मशान ।।१।।
राहू नये तये ठायी ।
एक घडी पळ पाही ।।२।।
जेथे असे तुळसीपान ।
तेथे असे नारायण ॥३॥
बहेणि म्हणे विष्णु नांदे
तुळसीचे ठायी मोदे ||४||

३१३
ब्रह्मा विष्णु वृंदावनी ।
शिव राहे तये स्थानी ।।१।।
धन्य तेचि जीव जाणा ।
करिती जे प्रदक्षिणा ॥२॥
सर्व सिद्धी वृंदावनी ।
येती तुळसी दर्शनी ||३||
बहेणि म्हणे वृंदावन ।
कलियुगी मुक्तिस्थान ॥४॥

३१४
गंगा आणि भागीरथी
तुळसीचे ठायी येती ।।१।।
होय दर्शन जयासी ।
तोचि देह पुण्यरासी ॥२॥
सर्व तीर्थांचे माहेर
आहे तुळसी साचार ||३||
बहेणि म्हणे तुळसी जेथ
तेथे तीर्थाचा संघात ॥४॥

३१५
तुलसीचे पत्र ।
असे देवासी एकत्र ||१||
नाही दोघा भिन्नभेद
दोघांचे ते एक पद ।।२।।
तुळसीचे पानी यसे
राधाकृष्ण दोन्ही ||३||
बहेणि म्हणे धन्य देवा
जया तुलसीची सेवा ||४||

३१६
सर्व तीर्थी जया चाड
पुण्य सर्वाहूनी वाड ।।१।।
ते एक वृंदावनी आहे ।
तुळसीचे ठाई पाहे ॥२॥
देव तेहेतीस कोटी ।
येती तुळसीचे भेटी ||३||
बहेणि म्हणे वृंदावन
आहे बैकुंठा-समान।।४।।

३१७
देव न सापडे मना
तरी जावे वृंदावना ||१||
तेथे होय समाधान
स्वये भेटे नारायण ||२||
देव हारपला ज्याचा
वृंदावनी भेटे साचा ||३||
बहेणि म्हणे भाव खरा
पाहिजे तो गाठी बरा ॥४॥

३१८
वृंदावनी केला धावा
म्हणे धाव रे केशवा ॥१॥
द्रौपदीसी पावे हरी
वृंदावनी निर्धारी ॥२॥
वारी सकळ संकट
धन्य तुळसी सर्वा श्रेष्ठ ॥३॥
बहेणि म्हणे सर्व गुण
वृंदावनापासी जाण ॥४॥

३१९
चहू वर्णामाजी जाण
दारी करा वृंदावन ॥१॥
भजा तुळसीस भावे ।
कदा नुपेक्षिजे देवे ॥२॥
भाळी लावी तुळसी माती
तया होय सद्या मुक्ती ॥३॥
बहेणि म्हणे लागे वारा
होय वेगळा संसारा ॥४॥

३२०
देव, तीर्थ, वृंदावन ।
अग्रिहोत्र यांचे स्थान ||१||
धन्य स्थळ ते पवित्र
संतसाधूंचे जे क्षेत्र ॥२॥
होते वेदांचे पठण जेथे
गायींचे गोठण ॥३॥
बहेणि म्हणे भाव धरा
देव यसे तेथे खरा |४||

३२१
ऐसे देवाचे बोलणे बहुता
ग्रंथी असे जाणे ।।१।।
करी माता-पितांची सेवा
तेथे वास सदा देवा ॥२॥
भजनापासी धाव ।
वराडिया ऐसा देव ||३||
बहेणि म्हणे स्थान तरी
पाहोनिया वास करी ||४||

३२२
तुळसी वृंदावनी गायींचे गोठणी ।
बैसता भजनी देव जोडे ।।१।।
नाही या संशय पाहिजे विश्वास ।
साक्ष अंतरास येत असे ||२||
वृंदेसी वचन दिल्हे नारायणे ।
तुजला टाकोन न बजे कोठे ॥३॥
मग ते तुळसी जाली अंगे वृंदा ।
म्हणोनी गोविंदा प्रीति तिची ||४||
बहेणि म्हणे करा तुळसी स्मरण
केलिया पावन तिन्ही लोक ॥५॥

ज्ञानपर

३२३
सांसारिक ज्ञाने तरसी संसार
हा तुझा निर्धार जाय वाया ॥१॥
पालागी तू मूळ साथी
तोडोनी उपाधी अंतरीची ।।२।।
स्वर्गाशी जाशील ते जरी साधिले
व्यर्थ तेणे गेले पूर्व तुझे ॥३॥
ब्रह्मांडी चढविला प्राणवायु जरी
व्यर्थ ते अवधारी जाईल स्या ॥४॥
मंत्र उपासने साधिली दैवते ।
श्रम तोचि तेथे फळा आला ॥५॥
बहेणि म्हणे शोध करी आत्मत्वाचा
मग तुज कैचा जन्ममृत्यु ||६||

३२४
नाही आत्मज्ञान हाटामाजी उमे
घेशील तें लोभं करूनिया ॥१॥
पाविजे विवेके सद्गुरूच्या संगे ।
कृपे पांडुरंगे पंढरीच्या ॥२॥
आत्मज्ञान शेती पेरोनी
(न) पाविजे हिंडता
(न) लाहिजे दाही दिशा ||३||
आत्मज्ञान तपी तीर्थी नव्हे प्राप्त ।
त्यजिसी जरी आप्त संसारीचे ||४||
आत्मज्ञान नव्हे पंचामि साधिता ।
धूम्रपाने वृथा क्लेश होती ॥५॥
बहेणि म्हणे साधे सद्गुरूचे कृपे ।
रिघसी अनुतापे शरण जरी ||६॥

३२५
आत्मज्ञान डोळा दिसे ऐसे नाही
लक्षी जैसे पाही मने काही ||१||
बुद्धीचा उपरम होईल सर्वही ।
आत्मज्ञान ठाई पडे तेव्हा ।।२।।
आत्मज्ञान नव्हे सुवर्णाचा गोळा ।
चंद्र-सूर्य मेळा सापडेल ||३||
बहेणि म्हणे ज्ञान साधेल संगती
संतांचे निश्चिती बुद्धि-योगे ।।४।।

३२६
अप्रीविण काष्ठ जेवी नाही जाण
तैसे स्थूळ विणवस्तु नाही ।।१।।
परी ज्ञानेविण नव्हे आत्मबोध |
केलिया संवाद न सापडे ||२||
कोणता पदार्थ असे वस्तूनि
वायूचे स्पर्शन नसे कोठे ।।३।।
बणि म्ह आत्मा सर्वांतरव्यापी ।
परी तो संकल्पी अंतरला ||४||

३२७
पिंड ब्रह्मांडाचा करूनि उगवू ।
मग तो अनुभवू होय तुज ।।१।।
विश्वी विश्वंभर विस्तारला जाण ।
पाहे याची खूण वेदशास्त्री ||२||
दुधामाजी तूप आहे निश्चवेसी
युक्ती काढावासी पाहिजे ते ||३||
बहेि म्हणे देही आत्मत्व विचारी
ब्रह्म तुज उरी उरली नाही ||४||

३२८
मनाचा चाळक बुद्धीचा बोधक
पाहता आणिक कोण दुजा ।।१।।
परी तू कल्पना सांडुनी पहासी ।
तरीच पावसी ब्रह्मपदी ॥२॥
नेत्रीचे पहाणे कानाचे ऐकणे
मुखीचे बोलणे कोणाचेनी ।।३।।
बहेणि म्हणे तुझे शरीरीच पाहे
मग पुढे जाये हिंडावया ॥४॥

३२९
प्रणवापासोनि सृष्टीचा विस्तार
करोनी विचार सार सेवी ।।१।।
साधन ते कासया साथिसी पामरा |
प्रणवीचा खरा वास तुझा ||२||
ओंकारापासोनी विस्तारले वेद ।
अक्षरांचा भेद वोळखावा ||३||
बहेणि म्हणे मूळ ओंकाराचे ज्ञान
जालिया निर्वाण ब्रह्म होसी ॥४॥

३३०
भक्तिप्रेमसुख न कळे आणिका
पंडिता वाचका वैदिकांसी ।।१।।
जीवन्मुक्त जरी जाला आत्मनिष्ठ ।
भक्तिप्रेमसुख दुर्लभ त्या ||२||
अभेदूनी भेद स्थापिला पै अंगी
वाढवावया जगी प्रेमसुख ||३||
बहेणि म्हणे देव कृपा करिल
काही तरीच हे ठाई पड़े वर्ग ॥४॥

३३१
आकारले ते ते ब्रह्मचि सर्वही
मनामाजी पाही विवेकाने ।।१।।
कासवा हिंडसी दंडिसी शरीरा ।
विकल्पं भीतरा वाजगाची ।।२।।
ब्रह्येविण तुजे नाइले सर्वथा
अनुभव ऐसा सर्व शास्त्री ||३||
बहेणि म्हणे शोध करी तू मनात ।
ब्रह्म सदोदित सर्व काळ ॥४॥

३३२
विश्वाकार ब्रह्म विस्तारले सर्व
पाहे तू सावेव ज्ञानामाजी ॥१॥
माया म्हणवोनी द्वैत का कल्पिसी
नसते जीवासी बंधन ते ||२||
सुतेविण व काय ते होईल
घट तो नव्हेल मातीविण ॥३॥
बहेणि म्हणे सोन्याविण अलंकार ।
न पडे साचार जाण ऐसे ।।४।।

३३३
गुळेविण गोडी पुष्पेविण वास
न दिसे सावास केला जरी ॥१॥
तैसा विश्व जाण विश्वात्मा पाहिजे ।
अलक्ष्य सहजे एन्हवी तो ॥२॥
सूर्याचिया मूर्ती तेज मुसावले
तेही कळो आले चेष्टेने ते ।।३।।
बहेणि म्हणे तैसा ब्रह्म विश्व हरी ।
जाणिजे हे खरी ज्ञानदृष्टी ।।४।।

३३४
देह अचेतन वर्तवी ते मन
व्यापक त्रिभुवन साक्षिरूप ॥१॥
तवाचे स्वरूप पाहे गुरुमुखे ।
सर्व तुझी दुःखे निवारती ।।२।।
जागृती जागणे स्वप्नी साक्षिभूत ।
सुषुप्ती वर्तत साक्षपणे ॥३॥
बहेणि म्हणे याचा घेई बरा
शोध होय मना बोध ब्रह्मपणी ॥४॥

३३५
विकल्पेचि सृष्टी वाढलीसे जाण ।
विकल्पेचि मन द्वैत मानी ||१||
करावा निरास विकल्पाचा जाण ।
मग तू पावन होसी रवा ।।२।।
विकल्पेचि जन्म, विकल्पेचि मृत्य ।
विकल्पेचि सत्य हरपले ॥३॥
बहेणि म्हणे वारे विकल्प घातकी
केली होती सुखी संगतीने ॥४॥

३३६
अवगुण ज्याचे तया न दिसती
म्हणोनी नच होती क्लेश तथा ॥१॥
काय करू यासी न चले उपाय ।
इंद्रावण नोहे गोड कदा ॥२॥
अग्नीचा हा ताप जाळी भलतेया
त्याचा गुण तथा बरा वाटे ॥३॥
बचनाग मारक करी प्राणहानि ।
त्याचे त्यालागोनी न कळे काही ||४||
बहेणि म्हणे जाण कोळसा हा
शुभ्र होईल ते अम्र नभी खरे ॥५॥

३३७
संचित हैं जळे ज्ञानाचेनि मुळे
ज्ञान तें आकळे संतसंगे ॥१॥
म्हणोनीया संग धरावा संतांचा
मने काया वाचा निर्धार हा ।।२।।
इंद्रियाच्या वृत्ति स्थिरावती मागे
साध्येनि संगे पाहे बरे ।।३।।
द्वैताचा हाराश वासनेचा नाश ।
तुटतील पाश संतसंगे ||४||
अहंकार जाय ममता देहीची
आसक्ति कामाची संतसंगे ॥५॥
बणि म्हणे संग असावा निःसंग ।
तोचि पांडुरंग पंढरीचा ॥६॥

३३८
संत तेची देव संत तेची देव
संत तेचि राव साधनांचे ॥१॥
ऐसा हा निर्धार जयाचे मानसी
फळेल तो त्यासी भव नेणे ||२||
संत तेचि तप संत तेचि
जप संत ते स्वरूप ईश्वराचे ||३||
बहेणि म्हणे संत कृपेचे सागर ।
तीर्थांचे माहेर तीर्थरूप ||४||

३३९
संतांचे सन्निध पालटे संचित
नवी सृष्टी होत क्षणे एके ।।१।।
ऐसे जाण संत अगाध गुणांचे ।
कायामनेवाचे शरण होय ॥२॥
संतांचे वचनी भानुतेजवृष्टी
दर्भा अग्री सृष्टी ठेवियेली ॥३॥
बहेणि म्हणे संत जै होती कृपाळ ।
तेच पर्वकाळ येती घरा ।।४।।

३४०
संतांचे सेवनी होय आत्मज्ञान
शांतिक्षमा पूर्ण वोळंगती ।।१।।
म्हणोनि सेवेसी असावे तत्पर ।
बुद्धि निर्विकार होईल ते ||२||
संतांचे संगती होय चित्तशुद्धि ।
अष्टमहासिद्धि द्वारपाळ ||३||
बहेणि म्हणे संत कृपाळ जै होती
तेच ब्रह्म-स्थिती प्रगट होय ॥४॥

३४१
शिष्य नव्हे तोचि जाणावा निश्चये ।
सद्गुरूसी जो पाहे फार बोले ||१||
शिष्य नव्हे जाण करी सपिटी
अखंड चावटी ज्ञानगयें ।।१।।
साधु नव्हे तो हा गुरुसी विन्मुख
नाही ज्या विवेक साधु नव्हे ||३||
बहेणि म्हणे साधु नव्हे तो सहसा
जयाच्या मानसा सुख नाही ॥४॥

३४२
निवृत्तीशी नाही प्राक्तनाचे
अनुभवी केवळ जाती है ।।१।।
निर्धारिती आले असत्य शरीर
मानुनी विचार सार घेती ॥२॥
नाही दंड जैसा निःस्पृही रायाचा ।
तैसा प्राक्तनाचा निवृत्तीसी ।।३।।
बहेणि म्हणे पाहे प्राक्तन वरिष्ठ
प्रवृत्ति हे श्रेष्ठ मानी तया ॥४॥

३४३
शरीराचे माथा वर्तते प्राक्तन
शरीर ते जाण प्रकृतीचे ।।१।।
ज्ञानियांचे मत देहचि हा मिथ्या ।
प्राक्तनाची कथा तेथे कोण ॥२॥
प्राक्तन भोगवी भोग तो शरीरी
ज्ञानिया अंतरी सुखरूप ॥३॥
बहेणि म्हणे देह-प्राक्तन
तोवरी विचार अंतरी निश्चयाचा।।४।।

३४४
जळाले ते वस्त्र कैसे पांघरेल
देशी का जडेल पक्कपत्र ॥१॥
तैसे ज्ञानियाचे भासते शरीर ।
बाधील संसार केवी तथा ।।२॥
जळातील सूर्य प्रकाशेल काई
चित्रीचा तो पाही अग्रि जाळी ||३||
बहेणि म्हणे त्वचा – सर्पाचिया
विखे मेला तो नायके विवेक हा ||४||

३४५
भाजले ते बीज अंकुरेना कदा
न मिळेचि दुधामाजी लोणी ।।१।।
पैसा तो ज्ञानिया जन्म न घे जाण ।
वासना भाजून वर्ततसे ॥२॥
परिसासी लागता लोह पालटले ।
काळिमा हे भेटे पुन्हा कैसी ॥३॥
बहेणि म्हणे गोदा मिळाली सागरी
न येची माघारी त्र्यंबकाते ॥ ४॥

३४६
माझिया हो मने घेतला उच्चाट ।
पाहावे वैकुंठ पंढरी हे ।।१।।
सांडोनिया सर्व काम धाम धंदा
वेधले गोविंदा गोपीराजा ॥२॥
आधारापासोनी भेदियेली चक्रे
इंद्रिये ही एकत्रे करोनिया ॥३॥
प्राणांचा निरोध करोनी पाहिले ।
निश्चये गाइले नाम तुझे ॥४॥
तव पुढे नाद गर्जताती नाना
तेथील धारणा ठाकियेली ॥५॥
सोऽहं शब्द तोही आरुताचि पाहे ।
लक्ष्यी लक्ष जाय मिळोनिया ||६||
सद्गदित कंठ दाटताच मन
करोनिया स्नान चंद्रभागा ॥७॥
बहेणि म्हणे देव विठ्ठल
पाहिला द्वैतभाव गेला हारपोनी ||८|

३४७
विश्वचि विठ्ठल विस्तारला
सर्व विकारेचि देव अंतरला ।।१।।
तकुनिया बुद्धि उसावली माया
ठमकत गेलीया श्रुति मागे ॥२॥
लंघिली साधने लक्ष हरपले
लघुत्व घेतले साधनांनी ।।३।।
बहेणि म्हणे तो हा विठ्ठल पाहता
आली अद्वयता सहज मना ||४||

३४८
चंचल मानस चुकले, चिरूप चढले,
प्रताप जियाचा हा ।।१।।
तेचि चंद्रभागा तेथे करीवास
पुंडलीका ध्यास अखंडत्वे ||२||
द्रवोनिया चित्त दृश्य हारपले
चिद्रूप संचले चिदाकाशी ||३||
भागली संचिते भाग होता शरीरी ।
भाविली पंढरी भाव-बळे ||४||
गाइले हे वेदी पुराणे गर्जती ।
गौरव वर्णिती श्रुती जिचा ॥५॥
बहेणि म्हणे ऐसी चंद्रभागा जाण ।
तेथे अनुष्ठान भक्त करी ॥६॥

३४९
वैद्याचा देह व्यापियेला रोगे ।
मात्रा मागे, त्यागे, मूर्ख तोची ॥१॥
यालागी पारखी करोनिया जाण
होई कल्याण सर्व तुझे ॥२॥
आपणचि बुडे कासे लावी जना
तयाच्या वचना मूर्ख मानी ॥
३झा घरीच उपवासी आमंत्री
लोक सत्य मानी एक तोही मूर्ख ||४||
बहेणि म्हणे अंगी जयासी सामर्थ्य |
सर्वही पदार्थ सिद्ध तेथे ॥५॥

३५०
कल्पतरूपासी मागता कल्पिले
सामर्थ्य ते भले तथा अंगी ||१||
कासवासी शीण करिसी तू मने ।
क्रिया ते निर्वाण पाववील ||२||
चिंतामणीपासी मागता चिंतिले
भावना ते फळे सर्व तुझी ॥३॥
कामधेनूपासी होती पूर्ण काम
परिसी उत्तम होय काळे ||४||
अमृताचे पासी मागता अमरत्व
ज्ञानेचि पूर्णत्व पावसील ॥५॥
बणि म्हणे अंगी क्रिया ज्या
समर्थ सर्वही पदार्थ सिद्ध थे।६॥

३५१
धन्य मानी मन विठ्ठली जयाचे
चित्त निश्चयाचे स्वस्वरूपी ॥१॥
तयाचे संगती होय चित्तशुद्ध ।
अंतरी हा बोध प्रगट दिसे ॥२॥
निंदा आणि स्तुती जयासी समान
देही अभिमान नाही जया ॥३॥
बहेणि म्हणे जया नाही द्वैतभाव ।
तोचि जाणा ठाव आत्मयाचा ॥४॥

३५२
तोचि रे भवरोग फेडील अंगीचा
जयासी शांतीचा भाव देही ॥१॥
इतर ते व्यर्थ दांभिक कासया ।
पाडिती संशयामाजी लोका ।।२।।
तोचि रे निरसील भवपाश सर्वही
जया बोध देही सर्वकाळ ||३||
तोचि रे दवडील माया अंधकार
जयासी विकार नाही स्वप्नी ।।४।।
तोचि रे उतरील विषयविष पाहे ।
भूतकृपा राहे जयामाजी ||५||
बहेणि म्हणे ऐसी करावी परीक्षा
पावसी अपेक्षा सहजगुणे ॥६॥

३५३
सूर्य अभ्रामाजी सापडला जरी
काय तेज तरी उणे होय ॥१॥
तैसा जाण साधू दिसे प्रपंचात
परि तो अतीत सर्व कर्मी ॥२॥
सुवर्ण पुरिले जरी पृथ्वी- आत
काय ते हारपत तयेमाजी ॥३॥
सूर्य उदकात बिंबला आपण तोय
त्यालागून काय बाधे ||४||
वदन आरशात बिंबले दिसत
आरशाचे तेथ काय लागे ॥५॥
बहेणि म्हणे रंगी ठेविला स्फटिक
रंग त्या बाधक होईल काय ॥६॥

३५४
पय आणि तक्र वर्णही सारिखे ।
शुभ्र गार दिसे परीसही ॥१॥
परी त्यांचे गुण जाणते जाणती ।
मूर्ख ते मानिती समान हो ||२||
सुवर्ण पितळ दिसे पीतवर्ण
गंगाजल अन्य सारिखेची ||३||
चहेणि म्हणे येथे परीक्षक जाणे ।
येर ते शहाणे काय करू ॥४॥

३५५
कावळा आकाशी करितसे गती ।
गरुडपक्षा रीती तेचि असे ॥१॥
काय ते मानावे समान सज्जनी ।
आपुलाल्या गुणी वोळखाव ।।२।।
सूर्याचिया तेजे वर्ततसे जन
दीपही धरून तेज वर्ते ||३||
गाईगाढवीचे सारिखेचि दूध
परद्वारे निंद्य पतिव्रता ॥४॥
तुळसीचा वृक्ष आणि तो धोतरा
फणस इंद्रावना सम पाहे ||५||
बहेणि म्हणे ज्ञान पाहिजे अंतरी
वस्तु ते निर्धारी कळे तथा ॥६॥

३५६
सुरतरू म्हणोनी बाभूळ मानिली ।
व्यर्थचि ते गेली भावना हो ।।१।।
यालागी वोळखी असावी नेटकी
येईल परिपाकी गुण तथा ।।२।।
साखरेचा खडा गार ते एकवर्ण ।
हंस पक्षी जाण सारिखेची ॥३॥
बहेणि म्हणे पाहे विचारूनी
मनी ज्ञान सर्वानी श्रेष्ठ असे ॥४॥

३५७
अहंकारे देह धरी जीवदशा
मग तो पडे सोसा संसारिका ।।१।।
तेणेचि अंतर पडिले मुळाशी ।
मग भोग सोसी नाना योनी ।।२।।
अहंकारे वाढे खी धनाचा लोभ
माया ते स्वयंभ वाटली त्या ॥३॥
बहेणि म्हणे याचा करावा
विचार आत्मज्ञान-सार सापडेल ||४||

३५८
त्रियांचेनि रूपे माया जाली सत्य
धन्य मानी येथे चित्त वाटे ||१||
येईल वैराग्य मानसासी जेव्हा ।
आत्मज्ञान तेव्हा होय तुज ॥२॥
हाव-भाव इच्या कटाक्षाचे वाण
साहे ऐसा कोण भूमंडळी ||३||
बहेणि म्हणे मूळ नाशासी कारण
सिया आणि धन मोक्षमार्ग ॥४॥

३५९
मा उतरेल एका दो दिवसात
सागर निवांत होईल तो ॥१॥
परि जाण हे या खियांसी मुलला ।
तो मद उतरला नाही पैसा ||२||
तपराज्यमद जाईल तो क्षणे
आणिक ते जाण नाना मद||३||
बहेणि म्हणे नरक श्रीकामे वाढती
या मद्या निवृत्ति नोहे मना ||४||

३६०
वत्सापाशी जेवी धावे ते गाउली
किंवा ते माउली बाळकी हो ।।१।।
तैसे भक्तिपाशी ज्ञान सहज स्थिती
सापडे प्रतीती आली मज ॥२॥
पुष्पापाशी जेवी भ्रमर गुंतत
गुळासी टाकीत मक्षिका ये ? ||३||
बहेणि म्हणे तैसे भक्तिपाशी ज्
ञान अनायासे खूण सापडली ॥४॥

३६१
विश्वी विश्वंभर पाहे ज्ञानदृष्टी
घेऊनी कसोटी वेदशास्त्रे ।।१।।
काय उणे मग आपल्या स्वसुखा ।
होऊनिया मुका] राहे तेथे ।।२।।
पुष्पामाजी वास नेणती ते नेत्र
प्राविण ओज व्यर्थ सर्व ||३||
बहे म्ह देवे व्यापियले जग
ज्ञानदृष्टि चांग पाहिजे ते।।४।।

३६२
पाहिजे ते ज्ञान सात्त्विक चांगले
निद्वंद्व एकले एकनिष्ठ ।।१।।
तेणेचि तो बसे विश्वामाजी हरी ।
बाह्य अभ्यंतरी वोतप्रोत ||२||
असलीया नेत्र सूर्य वस्तु दिसे ।
पुष्पाचे विकासे फळप्राप्ती ||३||
बहेणि म्हणे सत्त्वगुणी पूर्ण कृपा ।
तेच आत्मरूपा पावसील ||४||

३६३
भेटी होय म्हणो जाता आले द्वैत
आत्मा अखंडित सर्वव्यापी ।।१।।
श्रुतिस्मृतिसाक्षा सिद्ध ऋषिमते
आत्म्याविण रिते नाही स्थळ ॥२॥
कल्पना मनात वाढली अपार ।
तेणेचि अंतर आत्मयासी ॥३॥
बहेणि म्हणे न जाय जे कल्पना
तेच नारायणा पावसील ||४||

३६४
विश्वरूप आत्मा माविसील जरी
असत्य निर्धारी विश्वाकार ||१||
सद्गुरूची कृपा होईल जे क्षणी ।
वोळखसी जनी जनार्दन ।।२।।
दिसे ते ते सर्व नासेल सर्वथा
आकारले वृथा भास याचा ॥३॥
बहेणि म्हणे दृश्या अतीत बोलती
तयाची प्रचीती घेई का रे ।।४।।

३६५
दृश्य मिथ्या याचा घेवोनी अनुभव ।
मग तुझा देव तुजपासी ।।१।।
सद्गुरूचे पायी वोळगे सर्वस्वी ।
मग तुज विश्वी विश्वंभर ||२||
दृष्टि सत्य तेव्हा दृश्य होते सत्य
तुम्ही यथातथ्य शोध करा ।।३।।
बहेणि म्हणे वाचा बोसरली
परा दृश्यपणा धारा तेथे कैचा ||४||

३६६
दृश्यत्वीच देव सापडता जरी
शास्त्रार्थविचारी कोण धावे ।।१।।
पाहे विचारोनी आपुलिया देही ।
हिंडसील मही कासयासी ॥२॥
नेत्रांसी गोचर होता जरी आत्मा
भजनसंभ्रमा काय काज ||३||
बहेणि म्हणे दृश्य सर्वही मायिक ।
आत्मा तो सम्यक वेगळाची ||४||

३६७
तीर्थ तपे व्रते अनुष्ठाने नाना
धरिता धारणा योगमुद्रा ।।१।।
न सापडे त्यासी तत्व आत्मयाचे ।
जगीच ते साचे केवी घडे ॥२॥
मास-उपवासी नाना कृच्छ्रे चांद्रायणे ।
आत्मतत्त्व येणे दृष्टी न पडे ॥३॥
बहेणि म्हणे चक्रे भेदुनीया मना ।
कोंडिती पवना जयालागी ॥४॥

३६८
वैराग्य विरक्ति साधिती शम दम
धूम्रपाने नेम इंद्रियांचा ॥१॥
परी ते न साधे आत्मतत्त्व तथा ।
अद्यापि संशया न सांडिती ||२||
राज्य त्यजूनिया बैसले वनात
एक ते ध्यानस्थ सर्वकाळ ||३||
बहेणि म्हणे देव प्रपंची असता
तरी का हे अवस्था भोगिती ते ||४||

३६९
एक दिगंबर हिंडताती नम
एक ते निमग्न सर्वकाळ ॥१॥
परि त्या अद्यापि न सापडे
सत्य सोलीव जे तत्त्व विवेकाचे ॥२॥
मुंडिती खंडिती दंडिती देहासी ।
एक मौनवेषी हिंडताती ॥३॥
बहेणि म्हणे जटा नखे वाढवूनी
हिंडती अवनी भ्रांतवेषे ॥४॥

३७०
दृश्य नव्हे वस्तु हा खरा निर्धार
वेदेही साचार हाचि केला ||१||
सद्गुरु-अंजन घालोनी पहासी ।
तरीच पावसी आत्मयासी ॥२॥
सगुण मायिक नासेल सर्वथा ।
निर्गुण पहाता आडळेना ||३||
बहेणि म्हणे आता विवेकाचा
दीप घेवोनी स्वरूप पाहे डोळा ॥४॥

३७१
विवेक वैराग्य सद्गुरूची कृपा
होय तई सोपा आत्मबोधू ॥१॥
नाही त्या संदेह निश्चय मानसी ।
याचि साधनासी प्रवर्तावे ॥२॥
श्रवण मनन सदा निजध्यास
पुढे होय त्यास साक्षात्कार ||३||
बहेणि म्हणे तुज पावावया निज
उपाय सहज हाचि असे ||४||

३७२
गीतार्थ पाहोनी असत्य त्यजावे ।
सत्यासी भजावे आदरेचि ॥१॥
मग तू सहज पावसील सुख ।
संवसारीचे दु:ख सर्व नासे ||२||
माया अविद्येचा नाश विवेकाने
करी तू निर्वाण पावसील ||३||
बहेणि म्हणे देही विरक्ति ठसावे ।
तरीच मुसावे परब्रह्म ||४||

३७३
वर्णाश्रमसेवा वा वेदाचेनि मते
कर्म करी त्याते मोक्ष साधे ।।१।।
चित्तशुद्धि होय विरक्ति सबळ
ज्ञानेचि प्रबळ नाश त्याचा ॥२॥
यथोचित कर्म, फळाचा तो त्याग
कर्तृत्व-विभाग अहंत्यागे ॥३॥
हे म्हणे कर्मत्याग नाही कदा
करावे मर्यादा नुल्लंघोनी ||४||

३७४
वेदे प्रतिपाद्य केले असे कर्म
मोक्षाचे हे वर्म पाहोनिया ।।१।।
परी ते नेणती करिता चुकले
तेथेचि पावले जन्म-मृत्यु ॥२॥
ब्रह्मचर्य आणि गृहस्थ वानप्रस्थ
आणिक संन्यास वेदमते ||३||
बहेणि म्हणे वेद बोलिला नेटके।
क्रियेपाशी सुखे दुःखे येती ॥४॥

३७५
वेदां ऐसी नाहीं माउली आणिक ।
प्राणिया विवेक सांगितला ।।१।।
परी ते नेणती वेदार्थाचे वर्म
चुकोनिया कर्म आचरती ॥२॥
वेदा ऐसा कैचा बाप या जगासी
कर्मेचि मोक्षासी पाववितो ।।३।।
चहेणि म्हणे मोक्षासी कारण
परी क्रिया जाण पाहिजे ते ।।४।।

३७६
ब्रह्मचर्यां जया जाली निर्वासना
तेथोनिच जाणा मोक्ष तया ।।१।।
निर्वासना मूळ असावी नेटकी ।
आश्रमी विवेकी वेद बोले ।।२।।
गृहस्थ आश्रमी हेत निमालिया
तेथुनीच तया मोक्ष पाहे ॥३॥
वानप्रस्थी विषयवासना निरसली ।
मुक्ति हे साधली तेथे तया ||४||
संन्यास घ्यावया मूळ विषय त्याग ।
येन्हवी प्रसंग नाही खरा ||५||
बहेणि म्हणे वेद प्रमाण तो खरा
आश्रमी निर्धारा मोक्ष व्हावा ॥६॥

३७७
वेदाचा आधार सर्वही आश्रमा ।
वेदासी उपमा नाही खरी ।।१।।
यालागी प्रमाण सर्वांसी हा
वेद आश्रमासी वंद्य महावाक्य ॥२॥
वेद तेचि ज्ञान वेद तेचि ध्यान ।
वेद करी पावन वर्णमान्त्रा ||३||
वेद तोचि जप वेद तेचि तप ।
वेद तो स्वरूप आत्मयाचे ॥४॥
वेद तेचि तीर्थ वेद अनुष्ठान
वेद तो निर्वाण योगनिष्ठ ॥५॥
वेद तोचि योग वेद तोचि याग ।
वेद तो संयोग जीवात्मया ॥६॥
वेद तोचि भाव वेद तोचि देव ।
वेद तोचि ठाव सर्वज्ञते ||७||
बहेणि म्हणे वेद अमान्य जयासी
तथा रौरवासी घडे जाणे ॥८॥

३७८
वेदार्थ- विचारे आत्मा दुरी नाही
सर्वातरी पाही वोतप्रोत ||१||
परी ते नेणती कल्पनेचे योगे ।
इंद्रियांच्या संगे प्रांत जाले ||२||
आकाश व्यापक जैसे असे सर्वा ।
आत्मत्व अनुभवा तयापरी ॥३॥
बहेणि म्हणे जैसे अलंकारी सोने
आत्मा तेची खुणे वोळखावा ||४||

३७९
आत्म्यावरी जग विस्तारले सर्व
विश्वामाजी ठाव असे तथा ||१||
पहा अनुभवे आपुलिया मनी ।
ब्रह्मी ब्रह्मपणी ब्रह्मानंदे ॥२॥
उदकी तरंग उठावले परी
तृषा ते न करी हरण की ||३||
बहेणि म्हणे बीजी वृक्ष आहे खरा ।
विवेके चतुरा पाहे बापा ||४||

३८०
काष्ठामाजी अन जैसा असे गुप्त
आत्मा सर्वगत तैसा असे ||१||
विवेके करूनी पडिजेल ठायी ।
महावाक्य पाही शोध लागे ॥२॥
जळी सूर्यबिंब दिसतसे जैसे
आत्मत्व हे तैसे वोळखावे ।।३।।
बहेणि म्हणे आत्मा सर्वही
व्यापक परी तो निष्टंक वेगळाची ॥४॥

३८१
पद्मपत्र जैसे उदकात असोन
लिम नव्हे जाण जेणेपरी ॥१॥
तैसाची तो आत्मा विश्वाकार भासे ।
ज्ञानियासी दिसे वेगळाची ||२||
दुधामाजी लोणी असोनी अलिप्त
नभ अखंडित घटी भासे ।।३।।
बहेणि म्हणे आत्मा
बोलखिजे ऐसा परेशानी ||४||

३८२
माया कोठूनिया जालीसे निर्माण
इचे अधिष्ठान वोळखावे ||१||
सात्त्विक बुद्धीने सद्गुरूची कृपा ।
वेदार्थ घेई पा विवेकेसी ||२||
कोठोनिया जाली कैसी विस्तारली
माया विवंचिली पाहिजे ते ।।३।।
बहेणि म्हणे माया सत्य की असत्य
विचारूनि तथ्य स्वीकारिजे ॥४॥

३८३
स्फूर्तिरूप तेथे मायेचा उद्भव
प्रपंचासी ठाव मूळ तेथे ।।१।।
ब्रह्म एकले ते गमेना म्हणोनि
स्फूर्ती हे चिंतनी स्वसंवेद्य ||२||
उदकी बाबुळ होऊनि निर्माण
तेथेचि ते जाण आच्छादिले ||३||
तैसे जाले जाण, ब्रह्मीचीच माया
लपोनिया तथा प्रगटली ||४||
अग्रीचे पासाव धूम्राची उत्पत्ति ।
तयाची प्रदीप्ती लोप करी ॥५॥
डयाचे पडळ डोळयासी रोधी
काळी ते बाधी दीपकासी ।।६॥
आम्रवृक्षी हो कावरे निर्माण ।
तयासीच जाण आच्छादले ||७||
बहेणि म्हणे तैसी माया आच्छादित
सद्गुरूचा हस्त नाही तरी॥८॥

३८४
सत्य म्हणो जरी मायेसी तत्त्वता
तरी निश्चितार्था असत्यची ॥१॥
न कळेचि पार इचा विधातिया ।
वेदान्तेही ठाया नये खरी ।।२।।
असत्य म्हणता प्रत्यक्ष दिसत ।
कोण इचा अंत घेऊ शके ।।३।।
बहेणि म्हणे वाचा खुंटली वर्णिता
कोण तो तत्त्वाचा शोध करी ||४||

३८५
सत्यासत्यातीत मायेसी म्हणता
आलीसे तत्वता नागवण ।।१।।
बीजेविण वृक्ष की द्विजेविण पक्ष ।
बजे दक्ष केवी पड़े ||२||
सूर्याविण भी जल रंग व गवी आहे ||३||
महि माया सत्य ना असत्य
दोहीसी अतीत केवी पडे ||४||

३८६
वांझेच्या पुत्रासी नपुंसककन्या
दिधली त्यांच्या लग्ना चला जाऊ ॥१॥
तैसी जाण माया सत्य ना असत्य
तिचे ते शाश्वत केवी बापा ||२||
मृगजळे जेवी तृषा बोळविली
जीवे मेल्या भरली तरळ जैसी ॥३॥
बहेणि म्हणे मिथ्या म्हणो नेदी
कदा सत्य याचि शब्दा स्तब्ध ठेले ||४||

३८७
ऐसा होय व्यवहार ।
जेणे राहे मन स्थिर ||१||
हेचि मायेचे निरसन
जाणे गुरुगम्य खूण ॥२॥
राहिलिया तळमळ ।
तोचि उपदेश सबळ ||३||
शब्दज्ञाने करिसी सोस
तेथे कैचा माये-नाश ॥४॥
बहेणि म्हणे राहे मौन
हेचि स्थिरप्रज्ञखूण ||५||

३८८
तळमळ निराकारी ।
जाली माया तेचि खरी ।।१।।
हा तो अनुभव संतांचा
पाहे ग्रंथी आहे साचा ।।२।।
रूपी वेद जाला मुका
इतरांचा कोण लेखा ॥३॥
नाही शब्दाचे ते काम
पाहा शेषे केला श्रम ||४||
बहेणि म्हणे शय्या जाला
तेव्हा अंगीकार केला ||५||

३८९
हाचि पुराणी विचार केला
बुद्धी करी स्थिर ||१||
करी गुरू उपदेश
तेथे मीन्येची प्रवेश ||२||
शब्दमाया नाही भिन्न
श्रुती सांगितली खूण ॥३॥
शब्द नव्हे रामराम
पार्वतीला सांगे शिव ||४||
बहेणि म्हणे ब्रह्मरस
सेवी का रे सावकाश ॥५॥

३९०
म्हणे राम ब्रह्मरूप नाही ।
तोचि खळवादी पाही ||१||
नामरूप दोन्ही एक ।
हाचि वेदींचा विवेक ॥२॥
उपनिषदांचे सार ।
रामरूप निर्विकार ||३||
नाना इतिहास वार्ता
नामरूपचि तत्त्वता ॥४॥
बहेणि म्हणे नाम सार ।
हेचि उन्मनी निर्धार ॥५॥

३९१
ऐका चौवाचे विवरण स्थान मान
कळा जाण देह अवस्था निदान।
संकलित कथन ऐकावे ||१||
कोण स्वर कोण वाचा अभिमानी
ह्या देहाचा शक्तिमात्र स्थान याचा
अभिप्राय गुणाचा बोलिजेल ॥२॥
प्रणवाचा कोण चरण ।
कोण वेद तेथीचा जाण
हे स्वानुभवे जयासी ज्ञान
स्वतः तो आपण परमात्मा ॥३॥
हे अनुष्टुप कथन पंचीकरणामाजी
विवरण आशंका नुपजे
ऐसियाने करोनी जाण ठेविले ||४||
त्याचे नाम ज्ञानप्रकाश जो का
ब्रह्मविद्येचा सौरस आत्मत्वाचा ज्ञानघोष
परमहंस दीक्षेचा मुगुटमणी ||५||
त्यामाजी कार्यकारण काढिले
वाचाविवरण ते ऐकावी
स्थानमाने संकळित मार्गे ॥६।।
(१) जेथे महाकारणदेह तेथे
तुर्यावस्था होय अभिमानी प्रत्यगात्मा
पाहे भोग लाहे स्वानंदाचा ||७||
स्थान से मूर्धनी जाण ज्ञान
शक्ति जाणिजे खूण शुद्ध सात्त्विक
तो गुण मात्रा जाण ओंकाराची ||८||
चौथा चरण प्रणवाचा उद्भव
अथर्वण वेदाचा प्रकाश षोडश
कलेचा वारा जनीचा रहिवासू ।।९।।
तेथेचि हे जाण परावाचा जेथे उल्लेख
उन्मेषाचा बोध चाले सत्रावीचा ।
ब्रह्मानंद सुखाचा रहिवासू ।।१०।।
स्थान ते नाभिकमळ |
अंत:करण ते निर्मळ
हे परेचे निजमंदिरस्थळ ।
जाणती कुशल अनुभवी ।।११।।
(२) पश्यंतीचा जेथे रहिवास तेथे
अटळकमळाचा विकास अंगुष्ठमात्रप्रमाण
प्रकाश दीपवत क्रीतसे ||१२||
कारण देह सुषुमी अवस्थाप्राज्ञ
अभिमानी आनंदयोग तत्त्वता
हृदयस्थान इच्छाशक्ति देखा ।
गुण तामस वर्तत ।।१३।।
मकार मातृका जाण ।
प्रणवाचा तिसरा चरण वेद
तो आपण सामक जाणिजे ।।१४।।
तेथे उन्मेषाचा ध्वनी ।
ऊष्म स्वर ये उमटोनी
पश्यंती नाम तियेलागुनी
जाणावी सज्जनी स्वानुभवे ।।१५।।
(३) आता मध्यमा वाचा जेथ
लिंगदेह जाणिजे तेथ अवस्था
ते विशेष स्वप्न जाणिजे ।।१६।।
अभिमानी तो तैजस प्रत्युक्त
भोग सावकाश कंठस्थानी
रहिवास करी घोष महानाद ।।१७।।
तेथे जाणावी द्रवशक्ति ।
गुण तो रजोगुणस्थी मात्रा ते
उकाराची प्रणवाचा
दुसरा चरण ।।१८।।
तेथे यजुर्वेद आपण
करी घोषाचे उच्चारण ।
परी त्या वैखरीवाचून
न कळे काही ।।१९।।
(४) आता वैखरी नांदे
जेथे स्थूल देह वर्ते तेथे ।
अवस्था जागृती वर्तते ।
अभिमानी जाणिजेसु विश्व पै ||२०||
युक्त भोग तेथीचा रहिवास
तो नेत्रींचा गुण सात्त्विकाचा ।
मिश्रित साचा वर्तत ।।२१।।
मात्रा ती अक्षरांची महिमा ते
प्रथम चरणाची जे का मूळ
प्रणवाची ऋग्वेदाची जाणिजे ।।२२।।
तेथे वैखरीचे स्थान करी बत्तिसा
अक्षरांचे उच्चारण शब्दापशब्द
आपण कळती जाण उच्चारणी ||२३||
पुढे विस्तार सांगता तरी विस्तारेल
हे वार्ता म्हणोनिया संकळित
कथा जाण तत्त्वता सांगितली ||२४||
या चौवाचेचे एकचि स्थान व्यतिरेकान्वये
केले आपण अध्यात्मज्ञान त्यासी
म्हणणे स्वरूपज्ञान कळावया ।।२५।।
वरकड हो तितुके ज्ञाने ।
धातमात कवित्व बांधणे ।
पुसो जाता अभिमाने
प्रवर् त जाण मुष्टिद्याता ||२६||
परि या ज्ञानाचा सीरम नेथेचि
तो मंदविला मुलती सन्मान
दारेच्या सुरवासु तैशा
जनासी हे न मानत ||२७||
जयासी स्वहितचि करणे ।
तेणे शुद्ध भावार्थ धरणे
करावे अध्यात्मज्ञानाचे शोधन ।
जेणे लाधे निधान परब्रह्म ||२८||
बहेणि म्हणे गुरुकृपा जेथे ।
ज्ञानासी काय उणे तेथे
परी निष्ठाबळ पाहिजे यथार्थे
तेव्हा भगवंत प्राप्त होय ।।२९।।

३९२
चुंबक चालवी लोखंडा प्रत्यक्ष
क्लेश हे तयास जेवी नाही ॥१॥
तेवी आत्मा सर्वं करोनि अकर्ता ।
पाहे तू स्वचित्ता वोळखोनि ||२||
सूर्याांचेनि जेवि भासे मृगजळ
जनक्रिया सकळ सूर्ययोगे ॥३॥
बहेणि म्हणे आत्मा ऐसा जया कळे ।
तयाचा मावळे जन्ममृत्यु ||४||

नाममहात्म्यपर

३९३
नामसंकीर्तन सदा सर्वकाळ ।
अखंड प्रेमळ देह ज्याचे ॥१॥
तयासीच भक्ति म्हणावी निर्धार
जाणती उत्तर ज्ञानवंत ||२||
क्षण एक काळ जाऊ नेदी रिता ।
आवडी हे चित्ता पांडुरंगी ॥३॥
बहेणि म्हणे जीउ जाईल सर्वथा
काळ जाऊ नेदी रिता नामेविण ॥४॥

३९४
उदकेवीण मीना होय प्राण-साठी
जैसे नाम पोटी आवडे ज्या ॥१॥
भक्ति हे तयासी सज्ञान बोलती ।
येर ते जल्पती वाउगेची ॥२॥
तृषाक्रांता जेवी उदकाची आवडी ।
तैसी जया ओढी संकीर्तनी ||३||
बहेणि म्हणे वांझ इच्छी ते बाळक ।
तैसे नामसुख आवडे त्या ॥४॥

३९५
भक्ति नाही हाटी घेईजे विकत
हिंडता वनात सापडे ॥१॥
वित्ताचिये साठी भक्ति हे साधेल
आणिक ते बोल वायाविण ॥२॥
भक्ति नाही पाही जाणिवेचे घरी
धनाढ्यमंदिरी न सापडे ॥३॥
भक्ति नाही राजा प्रधानाच्या घरी
भक्ति नाही पारी चौधरीच्या ॥४॥
बहेणि म्हणे भक्ति साधावया
एक पाहिजे विवेक पूर्ण देही ॥५॥

३९६
भाव तेथे भक्ति, भक्ति तेथे
ज्ञान ज्ञाने समाधान होय चित्ता ॥१॥
मग तू सहज समाधी पावसी ।
चित्त नामापाशी लीन होय ॥२॥
संतसमागमी असोनी श्रवण
सदा सावधान अनुक्रमी ॥३॥
बहेणि म्हणे भक्ति पाहिजे
कारण मग त्या निर्वाणपदप्राप्ती ।।४।।

३९७
भाव शुद्ध तरी मोक्ष तथा शुद्ध
यासी ग्वाही वेद यहा तुम्ही ॥१॥
अशुद्ध भावार्थ की यात सर्व
अंगी बसे गर्व तयाचिया ॥२॥
भक्ति तेचि मोक्ष भक्ति तेचि मुक्ति ।
भक्ति ते विरक्ति सत्य खरी ||३||
बहेणि म्हणे भक्ति पाहिजे
सुदृढ मग तया गूढ कासवाचे ।।४।।

३९८
गुरुमंत्र देव औषध भावार्थे ।
फळे, एक चित्ते पाहे ऐसे ।।१।।
हेचि निघांरूनी भावार्थेसी
भज हृदयीचे गुज सांगितले ॥२॥
पाषाणप्रतिमा भावार्थे भजलीया
इच्छितसे तथा पावे फळ ||३||
बहेणि म्हणे ज्याचा भावार्थ
चोखट तयासी वैकुंठ रोकडेची ||४||

३९९
भावार्थ वाल्मिका आला तो फळासी
जाले सत्य ऋषी भावार्थेची ॥१॥
यालागी भावार्थ असावा साथका
करितसे रंका राज्यनिधी ||२||
कोशिकासी भाव फळा आला सत्य ।
भावार्थ अगत्य पाहिजे तो ।।३।।
बहेणि म्हणे भाव इच्छेचा
फळदानी पावची निर्याणी मोक्षपदा ||४||

४००
भक्तिबळे इच्छा पुरवितो देव
आला अनुभव पुंडलीका ॥१॥
म्हणोनिया भक्ति असावे कारण ।
आहे नारायण भाव तेथे ।।२।।
पक्व तुळसीपत्रा-आत प्रवेशून
तुळेसी तो देव तुका न ये ? ||३||
द्रौपदीची वस्त्रे स्वये जाला देव
पोह्यांसाठी गाव सोनियाचा ||४||
भाजीचिया पाने तृप्त केले
ऋषी भावे गणिकेसी बैकुंठ ते ||५||
बहेणि म्हणे भाव तोचि आम्हा
देव नाही या संदेह अणुमात्र ॥६॥

४०१
भावार्थाचे दावे देवाचिया गळा ।
तयासी मोकळा कोण करी ||१||
विचारिता जन्म सोसी गर्भवास ।
द्वारपाळ त्यास करी बळी ||२||
भावार्थाच्या खुंटी बांधिला हा देव
सोडी ऐसा राव कोण आहे ॥३॥
बहेणि म्हणे भावतंतु कोण सोडी
भावार्थ-परवडी देव जाणे ||४||

४०२
पाचाही विषयांचा समूह
एकत्र होउनी पत्र अंतरले ॥१॥
बालागी संगती उपाय ते भले
आपणही केले तरावया ॥२॥
कुरंग तो जाण नादासी वेधला
प्राणासी मुकला क्षणामाजी ||३||
स्पर्श करोनिया सापडला हस्ती
मारिजे माहोती पहासी तू ।।४।।
पतंग रूपासी भुलोनी दीपकी ।
प्राणे गेला दुःखी होउनिया ॥५॥
रसनेचा लाभ धरोनिया मीन न
लागता क्षण जीवे गेला ॥६॥
भ्रमर गुंतला कमळामाजी गंधे ।
गेला प्राण येथे तत्क्षणी ।।७।।
बहेणि म्हणे पाचा विषय पाचजण
येचुनिया प्राण न सुटती ॥८॥

४०३
नामेविण क्षण जाऊ नेदी पडी ।
चित्तासी आवडी सर्वकाळ ॥१॥
भजन हे तया बोलिजे देवाचे ।
मने कायावाचे समर्पिले ॥२॥
संतसमागमी श्रवणाची आतं ।
चित्ती अखंडित भाव असे ||३||
बहेणि म्हणे मन नेणे विषयसुख ।
नित्य ज्या हरिख नामपाठी ॥४॥

ब्रह्मकर्मपर

४०४
तपाचे सामर्थ्य आहे बहु मोठे
पाहे तू वरिष्ठ मागील ते ।।१।।
विश्वामित्रे सृष्टी केलीसे दुसरी
जाण तपावरी गायत्रीच्या ||२॥
वसिष्ठे धरित्री दर्भाचिये अग्री ।
ठेविली सामुग्री तपाची हे ||३||
सूर्यतेज आले समक्ष साक्षीसी ।
तयाच्या तपासी कोण वर्णी ||४||
अगस्तीने केले आचमन सिंधूचे
तप हे तयाचे महा उग्र ॥५॥
बहेणि म्हणे तप जयापासी
असे तयासी सायास कासवाचे ॥६॥

४०५
वर्णामाजी एक ब्राह्मण वरिष्ठ ।
ऐसे मागे श्रेष्ठ बोलियेले ॥१॥
म्हणोनी ब्राह्मण पूजावे आदरे ।
मोक्ष याचि द्वारे प्राणियासी ॥२॥
ब्राह्मणाचे मुखी सदा वसे वेद ।
जाणती ते भेद अर्थ त्याचा ॥३॥
बहेणि म्हणे देव वाहे ज्याची
लाथ हृदयी विख्यात असे ठावे ||४||

४०६
ब्राह्मणाचे मुखे तृप्त होय देव
पहा अनुभव रोकडा हा ।।१।।
यालागी ब्राह्मण वंदावे मस्तकी
शाखे समस्त की बोलताती ॥२॥
ब्राह्मणाचे मंत्रे पाषाणी प्रतिष्ठा
धरलिया निष्ठा प्रगटे देव ॥३॥
बणि म्हणे देव कलियुगी हेचि ।
ऐसी हे वेदांची असे साक्ष॥४॥

४०७
ब्राह्मणाचे तीर्थ प्राप्त होय जया
पृथ्वीचीही तया पडती तीर्थे ॥१॥
बालागी ब्राह्मण श्रेष्ठ सर्वापरी ।
जयाचिये द्वारी सर्व सिद्धि ॥२॥
ब्राह्मणाची कृपा होय जयावरी
कल्याण तो वरी कल्पकोटि ।।३।।
बहेणि म्हणे ज्याचे दर्शनेचि
पाप जाये आपोआप जळोनिया ॥४॥

४०८
ब्राह्मणाची सेवा घडे एक क्षण
इच्छा होय पूर्ण अंतरीची ॥१॥
म्हणोनी तयासी भजावे पूजावे ।
आदरे घालावे लोटांगण ॥२॥
ब्राह्मणाचे काजी वेचलिया प्राण ।
इंद्रपदी जाण वास तथा ||३||
बहेणि म्हणे ऐसे ब्राह्मण हे थोर
मोक्ष हा किंकर तयापासी ॥४॥

४०९
ब्राह्मणाची आज्ञा देव बंदी शिरी
मुक्ती आज्ञाधारी जयापासी ॥१॥
यालागी ब्राह्मण तारक कलियुगी ।
धन्य तेचि जगी सेविती ते ||२||
ब्राह्मणाचे देही प्रत्यक्ष भगवान
वेद तो आपण मुखी जया ||३||
बहेणि म्हणे त्याचे काय वर्णू एक ।
शरीर विवेकरूप त्याचे ॥४॥

४१०
चहू वर्णामाजी वरिष्ठ ब्राह्मण
समीपता जाण मुक्ती त्यासी ॥१॥
ब्रह्मची ब्राह्मण बोलताती श्रुती ।
वचनासी वंदिती लोकत्रय ॥२॥
ब्राह्मण जालिया नाही अधोगति ।
देव सर्व ध्याती ब्राह्मणासी ॥३॥
बहेणि म्हणे जे हे गायत्रीचे स्थळ
राहावया केवळ देह ज्याचे ||४||

४११
ब्राह्मण कोणासी म्हणावे निश्चित
पहावा हा अर्थ विचारूनी ||१||
मग ते वंदावे भजावे सप्रेमे ।
मोक्षदानी नेमे वेदवाक्य ॥२॥
जीव, देह, जाति, वर्ण, कर्म,
धर्म पहावे हे वर्म शोधूनिया ||३||
बहेणि म्हणे ज्ञान पांडित्य ब्राह्मण ।
विवेके करोनी पहा आधी ॥४॥

४१२
जीव हा ब्राह्मण म्हणावे इत्यर्थ
तरी येथे अर्थ सापडेना ||१||
सर्वांठायी जीव सारिखाच एका
पशु पक्षी देख चांडाळादी ॥२॥
पुढे जीव होती मागे बहु जाले ।
ब्राह्मणत्व आले नाही तथा ।।३।।
बहेणि म्हणे जीव प्राणिमात्री
एक ब्राह्मणत्व देख म्हणो नये ||४||

४१३
देहचि ब्राह्मण म्हणो जरी आता
न घडे तत्त्वता विवेकदृष्टी ॥१॥
विचारूनी आधी ब्राह्मण तो कोण
मग तू भजोन राहे सुखे ।।२।।
देह हे सर्वांचे एकचि जाणिजे
पंचभूते सहजे सर्वांठायी ।।३।।
तारुण्य वार्धक्य बालत्व देहासी
जाणावे जीवासी स्थान तेचि ॥४॥
देह तेथे जीव जीव तेथे देह ।
ब्राह्मण तो काय म्हणो तथा ॥५॥
बहेणि म्हणे सर्व योनींसी शरीरे ।
सारिखीचि वा रे विवचिता ।।६।।

४१४
जरा मृत्यू भय सर्वांसी समान
तरी ते ब्राह्मण केवी म्हणे ।।१।।
यालागी विवेक धरोनी मानसी ।
‘ब्राह्मण’ पदासी वोळखावे ।।२।।
मातापितृव्याचे जाळिलें शरीरा ।
ब्राह्महत्या नरा केवी नोव्हे ॥३॥
बहेणि म्हणे देह ब्राह्मण तो नव्हे ।
विवेक-वैभवें विचारितां ||४||

४१५
आता वर्णं हाची ब्राह्मण म्हणावा
तरी तो अनुभवा नये काही ||१||
ब्राह्मण वेगळा वर्णाही अतीत ।
पाहता निश्चित भासतसे ॥२॥
श्वेत तो ब्राह्मण क्षेत्री तो आरक्त
वैश्य वर्ण पीत नाही ऐसे ||३||
कृष्णवर्ण शूद्र नाही ऐसा भेद
आयुष्याचा नाद सारिखाची ||४||
चणि म्हणे वर्ण ब्राह्मण तो नव्हे
वियंचूनि पाहे मनामाजी ||५||

४१६
आता ‘याती’ लागी म्हणाचे ब्राह्मण
तरी ते निर्वाण नये चित्ता ।।१।।
निरसूनी सर्वही विचारा वेदाते ।
उरे ते आइते वोळखावे ||२||
ऋषी श्रृंगी झाला मृगीचिये पोटी ।
गौतम शेवटी कुशास्तरणी ॥३॥
जंबुक ऋषि तो जन्मला जांभुळी ।
वाल्मीकीची कुळी वारुळी ते ।।४।।
कैवर्तकी-पोटी व्यास तो जन्मला ।
विश्वामित्र जाला क्षेत्रणीचा ॥५॥
वसिष्ठाचा जन्म उर्वशी- उदरी
अगस्ति निर्धारी कलशोद्भव ॥६॥
नारद प्रसिद्ध ठाउका सर्वांसी
दासी हे तयासी प्रसवली ||७||
बहेणि म्हणे जाति नव्हेचि ब्राह्मण
ब्राह्मण्याची खूण वेगळीच ॥८॥

४१७
आता म्हणो जरी ब्राह्मण पंडिता ।
न माने तत्त्वता मना तेही ।।१।।
जाणता विवेक निवडी तो बरा ।
ब्राह्मण तो खरा ज्ञानवंत ॥२॥
क्षेत्री वैश्य शूद्र ब्राह्मणादि सर्व
पांडित्य अपूर्व करिती अवधे ॥३॥
पद- पदार्थांचे करिती विवरण
सर्व वर्ण जाणे काव्य- अर्थ ||४||
अविधादिक ही करिती पांडित्य
ब्राह्मण त्या तथ्य कोण म्हणे ॥५॥
बहेणि म्हणे ऐसे वोळखावे जनी ।
ब्राह्मण निर्वाणी कोण ऐसे ॥६॥

४१८
आता म्हणो जरी कर्म ते ब्राह्मण
चहू वर्णी जाण कर्म असे ||१||
म्हणोनी म्हणावे कर्मिक ब्राह्मण
आहे तेचि खूण वेगळीच ॥२॥
आपुल्याचि कर्मी वर्तताती वर्ण ।
तयासी ब्राह्मण म्हणो नये ||३||
बहेणि म्हणे कर्म विचारिता
पाहे ब्राह्मणत्व नोव्हे कर्मासी ते ||४||

४१९
शास्त्राचे प्रमाण आपुलाले कर्म
वर्णाचा स्वधर्म आचरती ।।१।।
तयासी ब्राह्मण कैसेनि बोलिजे ।
विचार हा कीजे मनामाजी ।।२।।
कोणे वर्णी कर्म शास्त्र न
बोलेचि आज्ञा समर्थांची सर्वावरी ||३||
बहेणि म्हणे वेदाप्रमाणे चालती ।
सर्व त्या बोलती ब्राह्मण केवी ||४||

४२०
आता धर्म यासी म्हणावे ब्राह्मण
तरी हे अप्रमाण दिसतसे ||१||
ब्राह्मण ते भिन्न जाणते जाणती ।
ज्ञानी वोळखती आत्मदृष्टी ॥२॥
ब्राह्मण-क्षेत्री- वैश्यशूद्रादिका जाण ।
धर्म हा प्रमाण सांगितला ||३||
अन्नदान द्रव्य गोदानादि सर्व
चहूवर्णा भाव सारिखाचि ॥४॥
बहेणि म्हणे धर्म नव्हे तो
ब्राह्मण ब्रह्म-परीक्षण वेगळेची ॥५॥

४२१
स्वर्गलोकप्राप्ती होय जया धर्मे
ब्राह्मण उत्तम तेही नव्हती ||१||
‘ब्रह्म’ जाणे तोचि ब्राह्मण बोलिजे ।
येर ते सहजे ब्रह्मबीज ॥२॥

४२२
ब्राह्मण तो एक सांगेन इत्यर्थ ।
जेणे हा वेदार्थ साठविला ||१||
वेदीही प्रमाण तोच असे केला ।
वरिष्ठ तो भला गुरु सर्वा ।।२।।
थोर नाही तुजे ब्राह्मणाचाचीनी
कैवल्य ज्याचेनी प्राप्त होय ||३||
मोक्षासी अधिकार जयाचेनि शब्दे ।
जळती प्रारब्धे दृष्टिमात्रे ॥४॥
ब्रह्म ब्राह्मणासी नसे अणु-भेद ।
साधा हे निद्वैद्व तयापाशी ||५||
बहेणि म्हणे चिह्न कोण त्याचे
जाणे विवेके शहाणे वोळखती ।।६।।

४२३
गुणात असोनी गुणांसी नातले
क्रिसी नाकळे अणुमात्र ।।१।।
तोचि रे ब्राह्मण वोळखावा जनी ।
द्वैत जया स्वप्नी आडळेना ।।२।।
षड़मरहित षड्भावा नातले
दोषांचेनि मेळे सापडेना ॥३॥
बहेणि म्हणे सत्य न संडी
सर्वथा ब्राह्मण तत्त्वता तोचि एक ॥४॥

४२४
निर्विकल्प जया समाधी जोडली ।
चित्तासी अमोली परब्रह्मी ।।१।।
तोचि एक खरा ब्राह्मण वेदार्थे ।
आणिक ती मते पाखंडाची ॥२॥
सर्वाभूती एक आत्मा देखियेला
शांतीचा योतिला मूर्तिमंत ॥३॥
बहेणि म्हणे जैसे आकाश सर्वत्र
तैसा तो एकत्र जगामाजी ||४||

४२५
अंतर्बाह्य एक अखंड अद्वय
प्रत्यक्ष अप्रमेय अनुभवे ।।१।।
तयासीच जाण म्हणावे ब्राह्मण ।
जयाचे निर्वाण परब्रह्मी ||२||
अनपेक्षा जयाचे आंदण हे
जाण करतळ विज्ञान हात- वसे ||३||
बहेणि म्हणे काम क्रोध सर्व
गेले तेथेचि राहिले ब्राह्मणत्व ||४||

४२६
शमदम सर्व साथिले नवगुण
संतोषे संपन्न सर्वदा जो ।।१।।
ब्राह्मण वरिष्ठ श्रेष्ठाचाहि श्रेष्ठ
जयाचेनि भ्रष्ट मोक्ष पावे ॥२॥
तृष्णा मोह दंभ गेला अहंकार ।
वृत्ति निर्विकार सर्व कमीं ॥३॥
बणि म्हणे ज्याची निरसली वासना ।
ब्राह्मण तो जाणा ब्रह्मनिष्ठ ।।४।।

४२७
ब्रह्मभाव देही सदासर्वकाळ ।
ब्राह्मण केवळ तोचि एक ॥१॥
श्रुति स्मृति साक्ष करोनी बोलिले ।
नाही म्या ठेविले गुज काही ||२॥
ब्रह्मीच सर्वदा वर्तती इंद्रिये ।
ब्राह्मण तो होय याचि अर्थ ||३||
बहेणि म्हणे ब्रह्म नांदे तो
ब्राह्मण यातीही प्रमाण नसे तेथे ||४||

४२८
हरिकथा करी म्हणोनि हरिदास
संतवृत्ति त्यास संत म्हणती ॥१॥
क्रियेपाशी नाम आपण ठसावे ।
नलगे सांगावे सकळ लोका ॥२॥
सोन्याचे घडणार सोनार त्या म्हणती
वैद्य तो म्हणती वैद्यकाने ।।३।।
बहेणि म्हणे तैसे ब्रह्म जेथे
ब्रह्मण तो वेदे प्रतिहिला ||४||

४२९
ब्रह्म जाणे तोचि बोलिजे ब्राह्मण
वेदींचे वचन साक्ष यासी ॥१॥
पहा अनुभव आपुलिया देही ।
शाखासीही ग्वाही करोनिया ||२॥
द्वादशकांचे जया अंगी तेज
सूर्य तो सहज न बोलता ||३||
राजचिन्हे अंगी राजा तोचि एक ।
करी जो कनक परीस तो ॥४॥
पुरवील कामना तेचि कामधेनू ।
वारील मरणु अमृत ते ॥५॥
बैणि म्हणे तैसा ब्रह्माचा जाणता ।
ब्राह्मण तत्त्वता तोचि एक ॥६॥

४३०
ज्ञाननिष्ठ सदा लक्षी लक्षयुक्त
चित्त ते विरक्त विषयभोगी ।।१।।
तोचि एक जगी ब्राह्मण निर्धार
पहा चमत्कार मनामाजी ॥२॥
फळाचीच आस नाही जयामाजी
वर्ततो सहजी स्वधर्मेचि ॥३॥
बहेणि म्हणे दुजे न देखे आणिक ।
ब्राह्मण तो एक बोळखावा ||४||

४३१
भक्ति ज्ञान आणि वैराग्य मानसी
जाण वेद ज्यासी प्राप्त जाले ||१||
तोचि रे ब्राह्मण जाण ब्रह्मवेत्ता ।
आणिक तत्त्वत्ता द्विजोत्तम ||२||
विरक्ति हे सत्य जया अंगी भार्या
ज्ञाननि ज्ञानिया सानिक जो ॥३॥
गुरुवचनी सर्व नित्यनैमित्तिक ।
अखंड विवेक आत्मयाचा ॥४॥
शांति क्षमा दया भाव तो निजबोध ।
अपत्ये प्रसिद्ध जया होती ||५||
बहेणि म्हणे ऐसे देखोनिया चिह्न ।
तयासी ब्राह्मण वेद बोले ॥६॥

४३२
सद्गुरुचे वाक्य तेचि अग्निरूप
समिधा ते रूप वासना ते ।।१।।
ऐसा तो सानिक बोलिजे ब्राह्मण ।
विषयांसी हवन शेषभोक्ता ॥२॥
अविद्या अस्मिता काम-क्रोध-मुक्त
होऊनी यथोक्त आश्रमी तो ॥३॥
बहेणि म्हणे ऐस ब्राह्मण ते सत्य
वेदार्थ निश्चित हाचि खरा ।।४।।

४३३
सद्गुरुवचनी ज्ञानामि प्रगटला
हृदयी राहिला जयांचिया ॥१॥
तयासीच जमी ब्राह्मण म्हणावे ।
सांगितले स्वभावे मनासी या ||२||
विषयांचा होम ज्ञानाशीत करी
पूर्णाहुती खरी मनाची ते||
शा अवभृतस्नान केले ज्ञानगंगे ।
शेष ते विभागे सेवियेले ||४||
बहेणि म्हणे ऐसे चिह्नी जे चिह्नित ।
ब्राह्मण निश्चित तेचि एक ॥५॥

४३४
एक ते ज्योतिषी एक ते पाठक ।
अग्निहोत्री एक तीर्थाटनी ।।१॥
परब्रह्म जाणे तोचि की ब्राह्मण ।
देव तो आपण प्रत्यक्षचि ॥२॥
एक ते पंडित वैदिक ते एक
गायत्री नेटक ब्राह्मण ते ।।३।।
बहेणि म्हणे एक वीर्यमात्र द्विज ।
ऐसे ते सहज सांगितले ।।४।।

४३५
पिंड-ब्रह्मांडासी करोनिया ऐक्य
मनी महावाक्य-बोध जाला ॥१॥
तयासी ब्राह्मण बोलिजे साचार ।
ब्रह्मसाक्षात्कार प्रत्यक्ष हा ।।२॥
तत्त्वमसि पदीचा शबलांश सांडिला ।
जीव शिव केला ऐक्य- ज्ञाने ||३||
महाकारणादि देह चार पाहे
शोधोनिया जाये तुर्यपदा ||४||
सोऽहं हंस मंत्र अखंड उच्चार
समाधि साचार अखंडत्व ||५||
बहेणि म्हणे ब्रह्मवेत्ते हे ब्राह्मण
यांचिया दर्शने मुक्ति जोडे ।।६||

४३६
एकाचा निश्चय गुरुवचनी मुक्ति ।
एक ते मांडिती निर्गुणध्यान ||१||
यार आहे मोक्ष वेगळाधि जाण ।
ज्ञानी ते निर्वाण साधिती हो ॥२॥
सगुणचि मोक्ष एकाचिया मते
आकाररहित मोक्ष म्हणती ॥३॥
एक ते भाविती मोक्ष भक्ति ज्ञान
वैराग्य साधन म्हणती मोक्ष ||४||
एक ते सिद्धीते म्हणताती मोक्ष
शाखज्ञाते मोक्ष म्हणती एक||५||
एक ते स्वाचारे मोक्ष प्रतिष्ठिती ।
फलत्यागे भाविती एक मोक्ष ।।६।।
मनोजय एक कल्पिताती मोक्ष ।
ध्यानाचिया पक्षे मुक्ति म्हणती ||७||
एक महत्त्व विचारे स्थापिती ।
मद्यमांस ती मोक्षहेतु ॥८॥
एक ते इंद्रिये आचरती यथेष्ट
तोचि मोक्ष, भ्रष्ट मानिताती ||९||
एक से बेदाचे पठणे म्हणती
मोक्ष एक भाविती प्रपंचाते ।।१०।।
एक जागा दंडिती देहासी
म्हणती मोक्षासी हेतु हाचि ।।११।।
एक ते पंचाग्नि धूम्रपान बनी ।
मोक्ष हाचि जनी भाविताती ।।१२।।
एक ते संन्यासी जटिल तापसी ।
मोक्ष हा तयासी स्थापिती ते ।।१३।।
एक पंचीकरणे पहाती सर्वदा ।
म्हणती मोक्षपदा हेचि मूळ ||१४||
एक मौनी जपी तपी अनुष्ठानी ।
भाविती ते जनी येणे मोक्ष ।।१५।।
एक पंचमुद्रा लाविती आपणा
म्हणती मोक्ष जाणा येणे होय ।।१६।।
एक ते दैवते ध्याती नानापरी
मोक्ष हा अंतरी मानिताती ।।१७।।
बहेणि म्हणे मोक्ष आहे तो वेगळा
जाणती ते कळा ज्ञानवंत ||१८||

४३७
नानापरी जन कल्पिताती मोक्ष
परी तो प्रत्यक्ष नसे कोणा ॥१॥
वासनेच्या क्षये मोक्ष तो सापडे ।
तत्त्वमसे जोडे आत्महित ॥२॥
त्वंपद तत्पद ऐक्य होईल
‘असि पदी मूळ सापडेल ||३||
म्हणे वृत्ति होती जै निश्चल ।
ते तुटे पडळ प्रपंचाचे ||४||

४३८
श्रोत्र आणि त्वचा चक्षु जिव्हा
प्राण ज्ञानेंद्रिये जाण पाच ऐसी ||१||
पाहुनी वेगळा आत्मा तो निश्चये ।
अनुभवे तू पाहे मनामाजी ||२||
वाचा पाणि पाद शिश्न आणि गुद ।
कर्मेद्रिये सिद्ध पाच ऐसी ||३||
अंतःकरण मन बुद्धि चित्त चौथे ।
अहंकार येथे पाचवा तो ॥४॥
शब्द स्पर्श रूप रस गंध जाण ।
विषय दारुण पाच ते हे ||५||
बहेणि म्हणे ऐसा पंचाविसा
शोध तत्पदींचा बोध करी मना ॥६॥

४३९
पंचकोश आणि ताप जे त्रिविध ।
ईषना प्रसिद्ध हारपल्या ॥१॥
तयासी ब्राह्मण बोलिजेती सत्य
विचारोनी तथ्य सांगितले ||२||
साही उम्र्म्या आणि षड्भाव
देहीचे विचारेही साचे वोसंतिले ||३||
बहेणि म्हणे इच्छेचा निरास हा
जेथ ब्राह्मण तो सत्य ब्रह्मवेत्ता ॥४॥

४४०
याचे लक्ष याचा जया अंगी बोध
‘सत्’ शब्द स्वानंद सापडला ।।१।।
तोचि ब्रह्मनिष्ठ ब्राह्मण बोलिजे
विज्ञान सहजे देह त्याचे ॥२॥
ज्ञप्ति अखंडता पूर्णता बाणली
समाधि लागली असंप्रज्ञ ॥३॥
बहेणि म्हणे चिह्न हेचि ब्राह्मणाचे
निश्चये शाखाचे सांगितले ||४||

४४१
तत् शब्दी समर्पी स्वधर्माचे फळ ।
होउनी अढळ ब्रह्मनिष्ठ ।।१।।
तयासी ब्राह्मण आम्ही म्हणो
शुद्ध मोत्र तो प्रसिद्ध भेटी होता ||२||
अहंकार अंगी जयासी न साहे
कर्तेपणी न ये दुजेपण ॥३॥
बहेणि म्हणे ऐसे ब्राह्मण भेटता
ब्रह्म-सायुज्यता घरा आले ॥४॥

४४२
देव अंतरला योगही लोपला
भाव दुन्हावला प्राणियासी ॥१॥
काय करावे ते संचित धोख
विषय गोमटे वाटताती ।।२।।
नाम नये मुखा नावडे ते भक्ति ।
जिवासी विरक्ति नवेचि ते ||३||
बहेणि म्हणे संत साधु महानुभाव
नावडे तो हाय पातक्यासी ॥४॥

४४३
जडलेसे चित्त विषयी सर्वदा ।
नये ब्रह्मबोधा आत्मनिष्ठे ।।१।।
जया पे संचित नाही शुद्ध
ज्याचे देह पातकाचे खोतीव ते ।।२॥
अहंकार देही काम क्रोध लोग
आवडे अशुभ कर्म ज्यासी ॥३॥
बहेणि म्हणे श्रेष्ठा न मानी प्रमाण
तेचि एक हीन वोळखावे ||४||

४४४
अंधालागी जेवी उदेजेला भानु
कोल्हिया चंदनु व्यर्थ जैसा ||१||
ज्ञानहीना तेवी आत्मा हा प्रत्यक्ष
न ये मना साक्ष मूर्खपणे ॥२॥
चंद्राचा प्रकाश कावळ्यांसी पाहे ।
वानरांसी कार्य वस्त्रे होती ॥३॥
बहेरियासी काय गीत तानमान
श्वानासी मिष्टात्र जयापरी ||४||
नपुंसका जेवी पचिनी सुंदरा
प्राणेविण नरा भोग जैसा ॥५॥
बहेणि म्हणे तैसा सन्मार्ग मूर्खासी
बोधिता तयासी सिद्ध नाही ॥६॥

४४५
नाही जया हेत प्रीति ते सदबुद्धि ।
वैराग्याचा विधि ठाउकी हे ।।१।।
तथा ज्ञानप्राप्ति न घडे सर्वथा ।
मोक्षाची ते कथा केवी तेथे ||२||
सद्गुरुचा बोध नाही ज्यासी कदा
शास्त्रद्रोही सदा निंद्यधर्मी ॥३॥
बहेणि म्हणे मोह मानसी
अखंड न मानी जो लड वाक्य ||४||

४४६
भावना जयाची जये ठायी जैसी
फळप्राप्ती तैसी होय तया ॥१॥
काय तो संदेह असे या अर्थासी ।
पाहिजे क्रियेसी अंगी बळ ॥२॥
ज्ञानप्राप्तीलागी भजेल जो नर
ज्ञानचि निर्धार होय तथा ||३||
बहेणि म्हणे हेत धरी जैसा भक्त ।
तेणेचि तो मुक्त होय भावे ||४||

४४७
घृतासी तो संग अग्रीचा जालिया
का मीठ घातल्या उदकामाजी ।।१।।
संगाचा स्वभाव लागला जयासी ।
सामर्थ्य ते त्यासी सहज जाण ||२||
लोखंड परिसासी झगटले जेव्हा
किंवा ते माधवा वृक्षवली ।।३।।
बणि म्हणे चंद्र पौर्णिमेसी द्रवे
सिंधूचे हेलावे सहज येती ॥४॥

४४८
हिंगाचिया संगे कापूर नासला ।
लवणे विध्वंसिला क्षीरयोग ।।१।।
म्हणोनिया संग करावा तो करी ।
जो हो सौख्यकारी प्राणियाते ||२||
केशर काजळासी संगत जालिया
काजळाचा तया संग लागे ॥३॥
बहेणि म्हणे संग धरावा तो ऐसा
मोक्ष तो आपैसा होय जेणे ||४||

४४९
चंदनाचा संग जालिया निवासी
चंदनत्व त्यासी ठसावले ॥१॥
तैसा संतसंग कळला हा जाणिजे ।
विवेक हा कीजे मनामाजी ।।२।।
पुष्पाचे संगती तंतूचाही मान
तुलसीसंगे जाण मृत्तिका ते ।।३।।
बहेणि म्हणे संग करी रे नेटका
धरूनिया टेका आत्मनिष्ठे ॥४॥

४५०
ब्रह्मत्वाची खूण जप गायत्रीचा
जो सर्व वेदांचा मूलमंत्र ॥१॥
तयाहून परते आहेसे सांगती
ते जाणावे मतिमंद हीन ॥२॥
गुणसाम्य ऐसी म्हणती मूळमाया
गायत्री ते जया ब्रह्मरूप ||३||
अकार उकार मकाराचे बीज ।
ओंकाराचे निज उन्मनी है ।।४॥
इजपासूनिया जाले वेद्विद ।
गायत्री प्रसिद्ध वेदमाता ॥५॥
बहेणि म्हणे जया गायत्रीचा जप
तो ब्रह्मस्वरूप केवळ जाणा ॥६॥

४५१
वर्णाश्रम धर्म शुद्ध आचरावा ।
भगवंत धरावा एका भावे ।।१।।
ऐसे जो न करी न म्हणावा तो
धर्म-जाणावा अधर्म पापदेही ||२||
आधी स्नानसंध्या गायत्रीचा जप
करावा निष्पाप अष्टोत्तरशे ।।३।।
त्याउपरी मग तर्पण करावे हा
धर्म स्वभावे विप्रालागी ।।४॥
गीता-वेद-नाम जपावे सादर
घेवोनी विचार प्रेमभावे ||५||
मग यथाविधि देवाचे पूजन ।
धूपदीप जाण मंत्रयुक्त ॥६॥
नैवेद्य वाढोनी वैश्वदेव कीजे ।
प्रांतीचे ठेविजे स्विष्टकृत ॥७॥
नैवेद्य करोनी स्विष्टकृत
की शेवटीचे दीजे ।।८।।
साली कोन्ही आला जो अतीत |
जाणावा भगवंत देवरूप ||९||
आधी पूजा त्याची मग त्या इतरांची
त्याउपरी मुक्तीची पंक्ति कीजे ॥१०॥
ग्रासोग्रासी देव आठवावा जाण
असाक्षी करू नये भोजन ते ।।११।।
बहेणि म्हणे येणे कर्मब्रह्मनिष्ठ
रोकडे वैकुंठ प्राप्त त्यासी ।।१२।।

ओव्या- ४५२
वेद तोचि जीवात्मा ।
वेद तोचि परमात्मा ।
ज्याचेनि हा एवढा
महिमा ब्रह्मसुखाचा ||१||
वेदुचि नव्हता जेव्हा ब्रह्मांड
कैचे तेव्हा सुखदुःख भोगणे
या जीवा कासया पाहे ||२||
ॐकारब्रह्मचा बिंदु तेथुनी
उपजला वेदू त्रिगुणेसी
वाढला भेदू ब्रह्मांडाकारे ||३||
ऊर्ध्वमूळ अधोशाखा ।
प्रसवला वेद देखा ।
खांद्या पत्रपुष्प सर्वथा
निर्माण जाल्या ||४||
छंदपदजदाक्रम आरण्य-ब्राह्मण
जाण विस्तारला वेद
आपण ब्रह्मस्वरूप ||५||
कर्म तेचि ब्रह्म जाण ।
ब्रह्म तेचि कर्म आपण
कर्म ब्रह्म नाही रे
मित्र वेदार्थ-बोधे ।।६।।
तत्त्वार्थ वेदींचा अर्थ
वेदान्ताचा मथितार्थ जेणे
निरसे संसार भेदू अद्वयबोधे ॥७॥
अद्वय ऐसे हे वचन
दुसरे ते नव्हेचि जाण ।
स्वसंवेद्य अवघा
आपण सर्वी सर्वत्र ॥८॥
भूतमात्री व्यापक
तोचि तू वर्ततू देख ।
व्यतिरेकान्वये सुख
अनुभवे पाहावे ।।१।।
बहेणि म्हणे वेदान्वये ।
ज्ञान ते निखळ लाहे
वरकड ते मलिन होवे ।
अंधाचे परी ।।१०।।

४५३
कर्माआदि अंती मध्ये ब्रह्मभाव ।
जाणे तो अनुभव ज्ञानियाचा ॥१॥
ऐसिया स्थितीचे ब्राह्मण ते खरे ।
येर ते पामरे वोळखावे ।।१।।
ॐकारे आदरी तत्कारे समर्थी
सत्कारे स्वरूपी ऐक्य करी ॥३॥
बहेि म्हणे तेही ब्रह्मची निभ्रांत
अनुभवोनी तथ्य लीन होय ॥४॥

पंढरीनाथपर

४५४
ब्रह्मांड पंढरी हे आजी जाली
खरी मुखी नाम घेता हे हरिहरी ।।१।।
सुख सुखावले कोणा सांगू गे माये ।
जिकडे पाहे तिकडे हरि भरला आहे ।।२॥
सरली भ्रांति हारपला देहभाव ।
महदामहद नुरे जेथे ठावाठाव ॥३॥
गेले मीपण हारपला भावाभाव ।
बहेणि म्हणे देखियेला पंढरीचा राव ॥४॥

४५५
माझा दीनानाथ दीनबंधु हरि
नांदे भीमातीरी पंढरीये ।।१।।
विटे नीट उभा समचरण साजिरी ।
पाऊले गोजिरी सुकुमार ।।२॥
वैजयंती माळा रुळतसे गळा ।
कासेसी पिवळा पीतांबर ॥३॥
भाळी ऊर्ध्व पुंडू कुंडले गोमटी ।
चंदनाची उटी सर्वागासी ||४||
शिरी टोप साजे रत्नांचा साजिरा ।
काढियेला तुरा मोतियांचा ॥५॥
जैशा हिऱ्याच्या शोभती दंतपंक्ती ।
बहेणि तया ध्याती हृदयामाजी ॥६॥

४५६
जन्मोनिया जोडी जोडिली
संसारी सापडली तीरी चंद्रभागे ।।१।।
घनःश्याम मूर्ति सावळी डोळस
उभी सावकाश विटेवरी ॥२॥
नामरुपातीत चैतन्य शाश्वत
आत्मस्वरूपस्थित प्रगटली ॥३॥
वेदा अगोचर श्रुतीहूनी पर ।
निर्गुण निर्विकार पहाते गे ।।४।।
अखंड चिद्धन दिसे सर्वसाक्षी
बहेणि तथा लक्षी हृदयामाजी ॥५॥

४५७
लाचावले मन नव्हे त्या वेगळे
देखिले सावळे परब्रह्म ।।१।।
जाली तन्मयता हालेना पापणी
घेत असे धणी स्वरूपाची ॥२॥
विसरले मन आपले आपण ।
पडोनि ठेले शून्य मी-तूपणा ।।३॥
नाठवे मीपण पडला विसरू
इंद्रियव्यापारू पारूपला ||४||
राहिली इंद्रिये अचेतन वृत्ती
मना आत्मस्थिति लागलीसे ॥५॥
लागल्या पे वृत्ति खुंटली हे गती ।
बहेणि ते भोगिती आत्मसुख ।।६।।

४५८
चालता पाऊल पंढरीच्या वाटे ।
ब्रह्मसुख भेटे रोकडेचि ।।१।।
पहाता ऐसे सुख नाही त्रिभुवनी
ते पहावे नयनी पंढरीसी ।।२।।
गाता हरिनाम वाजविता टाळी
प्रेमाचे कल्लोळी सुख वाटे ||३||
दिंडीचा गजर होतो जयजयकार
मृदंग सुस्वर वाजताती ||४||
हमामा टिपरी पालिती हुंबडी ।
होवोनिया उघडी विष्णुदास ॥५॥
बहेणि म्हणे ऐसा आनंद वाटेचा
कोण तो देवाचा देखे डोळा ॥६॥

४५९
चला झडझडा वोसुंडुनी हे वाट
पंढरी मूळपीठ दूरी आहे ।।१।।
सांडा आडकथा वोसंडा मारग ।
वाट पांडुरंग पहातसे ||२||
स्वहिताची जया असेल तातडी ।
तेणे घडीने घडी काळ साधा ॥३॥
गेलिया दिवस पडेल अंधारी हे
ना तैसी परी थार नाही ||४||
पडो देह राहो, धरावा निर्धार ।
पांडुरंगी भाव सांडू नये ॥५॥
बहेणि म्हणे आजी जाये
वेळोवेळा तरी पर्वकाळासा ||६||

४६०
सर्वांगव्यापिणी भीमेचा महिमा
वर्णावया ब्रह्मा अनिर्वाच्य ॥१॥
धन्य ते देवाचे पंढरीचे लोक ।
घेती प्रेमसुख विठोबाचे ||२||
भीमा-चंद्रभागा संगम जे ठायी ।
वानावा वो काई महिमा तेथे ॥३॥
त्याहीवरी जेथे पंढरीचा देव
काय सांगो भाव क्षेत्रमहिमा ||४||
तिहींचा संगम बसे जये दायी
सांगावा तो काई महिमा त्याचा ॥५॥
ऐसिया क्षेत्राचा महिमा ऐकता ।
पापाची हे वार्ता स्वप्नी नाही ॥६॥
स्नानदान घडे देवाचे दर्शन तेथे
जन्ममरण काय करी ।।७।।
फिरे सुदर्शन सदा सर्वकाळ
काळ आणि वेळ केची तेथे ॥८॥
स्नानालागी देव येताती मिळोनी ।
बैसोनी विमानी माध्याह्रीके ||९||
ऐसा क्षेत्रमहिमा कोण वानी
सीमा नकळे अधमा असोनिया ||१०||
धन्य पुंडलीक धन्य त्याचा भाव ।
क्षेत्राचा अनुभव वाढविला ।।११।।
बहेणि म्हणे पुण्य पाहिजे ते
गाठी व्हावयाते भेटी विठोबाची।।१२।।

४६१
धन्य ते देवाचे वारकरी साचे
अंकित विठोबाचे जन्मोजन्मी ॥१॥
ऐसियांची भेटी करिता हितगोष्टी
सुखाचिया कोटी हेलावती ॥२॥
कोण सांगो पुण्य पंढरीच्या लोका
अखंड श्रीमुखा न्याहाळिती ॥३॥
चंद्रभागे स्नान देवाचे दर्शन
अखंड कीर्तन महाद्वारी ॥४॥
करिती जयजयकार मिरवे दिंडीभार
गर्जे पै अंबर नामघोषे ।।५।।
प्रपंचपरमार्थ अवघा सुखरूप ।
कळिकाळाचे मुख स्वप्नी नाही ॥६॥
तुळसीवृंदावन पद्मरांगोळिया
कुंकमाचे पहा सडे द्वारी ||७||
कामधाम अवघे जाले विठ्ठलरूप
पंढरीचे . लोक विठ्ठल पै ।।८।।
वोखदासी पाप न मिळे पाहता ।
ब्रह्मसायुज्यता पंढरी हे ।।९।।
जीवन्मुक्तदशा पंढरी- पाटणी
ब्रह्म हे गोठणी विठ्ठलवेषे ।।१०।।
पंढरीवरून येती जाती जीव
मुक्तीचा निर्वाह पशुपक्ष्यां ।।११।।
बहेणि म्हणे आम्ही धन्य जालो
सुखी येता नाम मुखी पंढरीचे ।।१२।।

४६२
पंढरीचे सुख काय सांगो आता
जेथे चारी वाचा वोसरल्या ॥१॥
जेथे पुंडलिके केला रहिवास ।
धन्य त्याचा वंश मातापिता ||२||
पंढरीचा महिमा कोण करी
सीमा वर्णावया ब्रह्मा अनिर्वाच्य ॥३॥
बहेणि म्हणे क्षेत्र पंढरीसारिखे
ऐसे हे न देखे भूमंडळी ||४||

४६३
उदंड ऐकिला उदंड गाइला ।
उदंड देखिला क्षेत्रमहिमा ||१||
पंढरीसारिखे नाही क्षेत्र कोठे ।
जरी से वैकुंठ दाखविले ||२||
ऐसी चंद्रभागा ऐसे भीमातीर
ऐसा विटेवर देव कोठे ||३||
ऐसे बालुवं ऐसी हरिकथा ।
ठाई ठाई देखा दिंडीभार ||४||
ऐसे हरिदास ऐसे प्रेमसुख ऐसा
नामघोष सांगा कोठे ॥५॥
बहेगि म्हणे आम्हा अनाथाकारण
पंढरी निर्माण केली देवे ॥६॥

४६४
चोविसा-मूर्तीसी आसन मुद्रा ध्यान
हा पांडुरंग जाण निर्गुणरूप ॥१॥
ज्याचे पायी जन्म देवा आणि तीथां ।
ते मूर्ती तत्त्वता विठोबाची ||२||
वेदा आणि शाखा ॐकार हा
मूळ सर्वांचे समूळ पांडुरंग ॥३॥
विटेचा संकेत पाचवी अवस्था
ब्रह्मसायुज्यता निखळरूप ॥४॥
कटी हात दोन्ही खुणाची दाखवी
अनेक एकत्वी पहा कैसे ॥५॥
बहेणि म्हणे तथा लोधले हे मन
धन्य जया खूण कळी आली ॥६॥

४६५
तीर्था तीर्थराव ती एक पंढरी
पाहता पृथ्वीवरी आणिक नाही ।।१।।
धन्य ते देवाचे घेती प्रेमसुख ।
सदा नामघोष मुखी बसे ।।२।।
भीमा चंद्रभागा दोहींचा संगम
नदि मेघश्याम पांडुरंग ॥३॥
पुण्य पुष्पावती तीरी वेणुनाद
सप्रेम गोविंद क्रीडा करी ॥४॥
बैसोनी विमानी बेती देव तिन्ही
काळ हा साधुनी माध्यान्निके ।।५।।
बरह्मन्त्रय-क्षेत्र पंढरी-पाटण
म्हणोनी श्रेष्ठ जाण बहुता गुणे ||६||
कर्मब्रह्म काशी नामब्रह्म पंढरी ।
सर्वब्रह्मगिरी खलुविद ||७||
पंढरीमाझारी ब्रह्मत्रयवास
म्हणोन विशेष पंढरी है ||८||
बहेणि म्हणे पंढरी सर्वांही
वरिष्ठ ऐशा श्रुती स्पष्ट बोलताती ।।९।।

४६६
धन्य धन्य ते पंढरी
जेथे नांदतो श्रीहरी ॥१॥
धन्य धन्य चंद्रभागा
जेथे वास पांडुरंगा ॥२॥
धन्य धन्य ते पचाळ
जेथे राहिले गोपाळ ।।३।।
धन्य धन्य वेणुनाद
क्रीडा करितो गोविंद ॥४॥
धन्य धन्य वाट जेथे
उभा पायी वीट ॥५॥
धन्य धन्य पुंडलीक ।
हरी साधियेला देख ॥६॥
धन्य धन्य पुष्पावती ।
जेथे वृंदा हे श्रीपती ॥७॥
बणि म्हणे धन्य धन्य
पांडुरंगी जे अनन्य||८||

पंढरीमाहात्म्यपर

ओव्या- ४६७
ऐका हरिभक्ताचा महिमा केली पुंडलिके
थोर सीमा गवसणी घातली व्योमा ।
पुरुषी पुरुषोत्तमा साथिले ॥१॥
पुंडलिकाऐसा पतित नसे
त्रिभुवन अपवित्र पितरांची
मर्यादा न पालित गालिप्रदाने समय ॥२॥
पितरे जे सांगाये हैं पुंडलिके
न ऐकावे शिव्यागाळीस द्यावे
आणि संपादाये पापासी ॥३॥
ज्या पितरांचेनि हा संसार
सुखाचे भोगिजे सुखतरु ।
त्या पितरांचे मांडिले चारा ।
ऐसा पुत्र निपजला ||४||
ऐसे करिता किती एक दिवशी
असोनि चालिला वाराणसी सर्व
कर्मभोग घेउनी पुत्र विवशी ।
क्रमित वाट चालिला ॥५॥
तव भाग्योदयकाळ आला
पापाचा संग्रह तुटला ।
उभयांचा भोग सरला
दिवस उदेला पुण्याचा ॥६॥
जेवी गाय सापडे वागा
ते हरी वळे पै गा
अवचट धावणे पावे वेगा तेवी
या उभयवर्गी देव पावला ।।७।।
जेवी पाषाणी फुटे झरा
की वांझ प्रसवली पुत्रा ।
तल्हाति केस अंतरा ।
उपजला मोह पुंडलिका ॥८॥
देखोनि अपवित्राचरण पुंडलिक
त्रास घेत मानून म्हणे
मी घोर पापी गहन ।
चुकलो भजन पितरांचे ।।९।।
कोण पाप होते ताटी ।
पितृव्याशी केली आटाआटी ।
ऐसा कळवळोनी पोटी
पाय कवटाळी पितरांचे ॥१०॥
म्हणे काय करावी वाराणशी ।
मातापितर हेचि माझी काशी ।
मुरडोनी आला मान देशासी
अटक बनासी प्रार्थिले ।।११।।
समोती बारा योजन ।
देखोनि अंती दंडकारण्य
स्वनी येती पक्षी जाण
न पड़े कदा दृष्टीसी ||१२||
अत्यंत वृक्षांची दाटणी झेपावल्या
दिसती गगनी जेथे सूर्याचे
दर्शनी मोकळीक असेचिना ।।१३।।
ऐसे भयानक वन तेते
पुंडलिक राहिला जाण ।
पाहोनी सरोवराचे जीवन
केले नामग्रहण चंद्रभागा ||१४||
तेथ आरंभिली सेवा ।
पुंडलिका उपजला भावा ।
मानित मातापिता देवा ।
जडला सद्भावा चरणी त्यांच्या ।।१५।।
ऐसे जाले कितीएक काळ ।
तब देखिले नारदे एके
वेळ म्हणे हा तो येथे प्रबळ
कोण भक्तराव उदेला ||१६||
देखोनि पुंडलिकाची निष्ठा ।
जडली देहा पूर्ण काष्ठा
दृश्य सारूनिया अनिष्टा नेणो
हृदयस्था भेटी जालो ।।७।।
देखोनिया भरतमुनि ।
जाला हर्षयुक्त अंत:करणी
थोर कौतुक वाटले मनी ।
अश्रु नयनी लोटता ||१८||
नारदे देखोनी निष्ठा ।
त्वरे गेला वैकुंठा म्हणे
नवल देखिले भगवंता
हर्ष चित्ता न समाये ॥१९॥
सप्रेमे दाटला कंठ बोलता
कापती ओठ नवनी होत अश्रुपात
म्हणे भगवंत काय जाले ||२०||
देवे आलंगिला हृदयी ।
नारदासी म्हणे सांग काही
नवल वर्तले लवलाही ते
गुज काही सांग पा ॥२१॥
तंव नारद म्हणे नारायणा ।
मी गेलो होतो भ्रमणा ।
तेथे देखिले नवल जाणा ।
त्या वचना ऐकावे ।।२२॥
मृत्यु-लोकठायी ।
दंडकारण्य नाम पाही
मानदेश अभिधानेही
तेथे ठायी देखिले ||२३||
भ्रमण करिता गेलो तेथे ।
तब अवचिता देखिले नवलाते ।
संतोष वाटला चित्ताते ।
ते तुज हृदयी ठाउके ||२४||
तया अरण्यामाझारी ।
द्विज एक पितृसेवा करी
त्याची देखोनिया भजन- कुसरी
काय वानू थोरी तयाची ||२५||
वायू उफराटा मेववेल हे भूगोल
पालथे घालवेल अमिप्रवेशही करवेल
परी भक्ति-नवल सांगवेना ।।२६।।
विषाचे कवल घेववती सहा
समुद्र कोरडे करवती ।
परी तद्भक्तीची अपार शक्ती ते
चोज तुजप्रती काय सांगो ।।२७।।
वरकड साधन ते काये ।
कोण त्यांचे नवल पाहे
साधनापरीस या पाहे
मज तो नव्हे साध्यता ।।२८।।
त्याची भक्ती देवा पहाता नेणे
पावाल तादात्म्यता की हे ब्रह्मसायुज्यता
आली तत्त्वता रणांगणासी ।।२९।।
ऐकोनी भक्तीचे रहस्य देवाचे
उचंबळले मानस हाती धरुनिया
नारदास गुप्त रूपेसी निघाले ||३०||
सेजी होती रुक्मिणी ।
तीसही साकळण करुनी ।
गरुडासही सोडुनी निघाले
चक्रपाणी नारद ।।३१।।
कहा हा देव, भक्त शिरोमणी
भक्तासाठी चालिला चरणी
उडी घातली वैकुंठाहुनी ।
आला क्षणी मानदेशी ।।३२।।
सवे नारद माझारिया वन
उपवन दावितसे देवराया
अवचित देखिले भक्तराया।
तया पुंडलीकासी ||३३||
देवे देखोनी पुंडलीकासी ।
विस्मित झाला थोर मानसी
पुंडलीक न देखधि तयासी ।
चाड मानसी घरीचना ।।३४।।
मग नारद बोलिला मात ।
पुंडलिका आले रे भगवंत ।
जपासाठी येवढे क्लेशार्थ
तो धावत आला पाहे ।।३५॥
पुंडलीक जाला एकनिष्ठ ।
फिरोनी न करीच दीठ ।
दिली भिरकावुनी वीट ।
तीवर वैकुंठ उभे ठेले ।।३६।।
ठेवोनिया हात कटी ।
ठाकले ब्रह्म विटी
नखाग्री लावुनी दृष्टी ।
ब्रह्म सृष्टी न्याहाळीत ||३७||
नेणो मुद्रा लागली खेचरी
तटस्थता लागली शरीरी
दृष्टी ठेवूनी पुंडलीकावरी ।
जाला अंगभरी श्रीविठ्ठल ।।३८।।
जयाच्या अंतरी प्रवेशे देव
तयासी पुसी संसाराचा ठाव ।
व्यापकपणे नांदे स्वयमेव ।
देखोन सद्भाव भक्तीचा ।।३९।।
पुंडलीकाची देखोन भक्ती
धावोनि आला बैकुंठपति
पुंडलीकाची निजस्थिती
प्रवेशला चित्ती हरी त्याचे ||४०||
देखोन पुंडलिकाचा भावो
वास केला तथा ठायो
वाहविला कीर्तीचा महिमा वो
पंढरी नाम स्थापियले ||४१।।
घेरीकडे वैकुंठभुवनी उठोनी
पाहे जब रुक्मिणी ।
तव न दिसे चक्रपाणी
थोर चिंतनी पडियेली ।।४२।।
गरुडासी जब पाहे तव
तो द्वारीच उभा आहे मग
म्हणे कटकटा माये
काय झाले कळेना ||४३||
कोणीकडे निजे केले ।
नेणो कोणाचे धावणे काढिले
ऐसे कोण सांकडे पडिले
मौनेच गेले श्रीपती ।।४४।।
गरुडासी म्हणे रुक्मिणी ।
आज विपरीत गमते गा
मनी न पुसता गेले चक्रपाणी ।
भक्तशिरोमणी कोण भेटला ।।४५।।
तव जाला हाहाःकार देव मिळाले
सबळ म्हणती थोर जाले
नवल नेणो गोपाळ कोठे गेले ॥४६॥
नित्य-दर्शना पडिले पाणी ।
उदास झाली वैकुंठभुवनी
जैसी विधवा अलंकारोनी ।
कोण जनी मंडिता ।।४७||
देव करिताती रुदन ।
रुक्मिणी आक्रंदती गहन
थोर प्रळय मांडिला जाण न
लगे मार्ग भगवंताचा ।।४८।।
तव अकस्मात नारदमुनी ।
रुक्मिणीने देखिला नयनी
पुसती जाली तयालागुनी ।
दीनवाणी जगन्माता ।।४९।।
वैकुंठीचे सकळ देव ।
हाहाकृत देखिला भाव
मग सांगितला निर्वाह ।
चिंता न करा म्हणतसे ॥५०॥
मृत्युलोकाचे ठायी ।
पुण्यशील देश पाही ।
पुंडलिक नामे द्विज देही ।
करी निर्वाण अनुष्ठान ॥५१॥
महावृक्षांची दाटणी अग्रे
झेपावती गगनी रवी पाहाता
नदी सर्वकाळ अंधा ||५२||
ऐसिया बनाचे ती पुंडलीक ब्राह्मण पाही ।
पितृसेवा निवही चंद्रभागासरोवरी ॥५३॥
त्याचा पहावया भाव
गेला वैकुंठीचा राव ।
देखोनि भक्तिभाव ।
देवाधिदेव रहिवासले ।।५४।।
देखोन पुंडलीकाची निष्ठा ।
नेणो चांगली पूर्ण
काशा उणे आणुनी पैकुंठा
रहिवासले देखा वैकुंठपती ॥५५॥
ऐकोनी नारदाची मात धावोनि
आले देव तेथ विटी देखोनि
भगवंत मौन मंडित राहिले ||५६||
श्रुतिशास्त्रश्रवण करिती ब्रह्मादिक गण
परी हो नारायण अणुमात्र वदेना ॥५७॥
मग म्हणती रे कटकटा ।
कोणी देखिली पुंडलीकनिष्ठा ।
उभे केले.वैकुंठा चमत्कार मोठा भक्तीचा ।।५८।।
नाना उग्र साधने एक
साधिती प्राणापाने ब्रह्मांडी
नेला आत्मा जाणे ।
तेथेही नारायण साधेना ।।५९।।
यावेगळे अनेक करिती
साधने सोसून दु:ख ।
परि भगवंत न सापडे
देख तो कोणे सुखे रातला ॥६०॥
ऐसा करिता विचार ज्ञाने
निवडता सारासार ।
तव सापडला भक्तीचा आगर
सेवा थोर पितरांची ॥६१॥
मग म्हणती हा भक्तिराणा
जाणे ब्रह्मप्राप्तीच्या खुणा
प्रत्यक्ष साधिला वैकुंठराणा ।
खिळून वदन उभा केला ।।६२||
पहा ते मूळ दंडकारण्य
त्याही वरते ब्रह्मारण्य
तीर तरी चंद्रभागा जाण
देखोनि मन आनंदे ।।६३॥
ऐसियावरी हा भक्तराणा
उदेला दिसे रवी जाणा ।
देवे जाणुनी पुंडलीक खुणा
रहिवास जाणा केला सुखे ।।६४।।
ऐसा जाणोनी अंतर्भाव
देवेही केला निर्वाह ।
ठेविले पंढरपूर नाव
वसविले गाव पुंडलीकाचे ।।६५॥
रुक्मिणीसहवर्तमान आले
समस्त ऋषिगण दुजे केले
वैकुंठभुवन केले नामग्रहण भूवैकुंठ ।।६६।।
ऐसी चंद्रभागा ऐसे भीमातीर
ऐसे वाटली भक्तवीर ऐसे देव
ऐसे नगर जयजयकार कोठे महाद्वारी ।।६७।।
ऐशा पताका ऐशी निशाणे
शंखभेरी वाजती गहने ।
ढोल दमामे तुरे जाणे टाळ
मृदंग वाजती घरोघरी तुळसीवृंदावन ।
पयांकित रांगोळी जाण
कुंकुमार्चित सडे गहन ।
त्रिकाळ जाण पूजा करिती ।।६९।।
धन्य धन्य तेथीचे लोक
नगर नागरिक देखा पतंग
भृंग पशुपक्ष्यादिक तरुवर धन्य झाले ॥७०॥
क्षेत्रावरुन जाती येती हो का
नर पशु-पक्षि-याती
पंचक्रोशीमाजी जे सापडती ।
त्यासी अधोगति नसेचि ।।७१।।
या पंढरीचा महिमा ऐकता ।
नासे कोटी ब्रह्महत्या या
पंढरीस वास करिता
चिंता तयासी कासयाची ।।७२।।
ऐसी कथा ऐसे निरूपण या
पंढरीचे करिता श्रवण होय
बेचाळीस कुळ-उद्धरण ।
जन्ममरण चुकले त्या ॥७३॥
इतुका पुंडलिकाचा महिमा ।
वाढला भक्तिरसप्रेमा ।
थोर केली भक्तीची सीमा
पुरुषी पुरुषोत्तमा साधिले ||७४||
बहेणिचा निजभाव ।
जाला पंढरीसी निर्वाह ।
पांडुरंगी जडला भाव
जाला ठाव निजपदी ।।७५।।

पतिव्रताधर्मपर

४६८
पतिव्रता धर्म ऐका गे साजणी
धन्य ज्या गर्तिनी पुण्यसीळ ।।१।।
येणेचि श्रवणे मुक्ति होय जीवा ।
पतीविण देवा नाठविजे ॥२॥
आपणा आपण वोळखिले जिने ।
धन्य तेचि जाणे पतिव्रता ||३||
प्रपंच परमार्थ चालवी समान
तिनेचि गगन झेलियेले ||४||
कर्म तेचि ब्रह्म ब्रह्म तेचि कर्म ।
ऐसे जिने वर्म जाणितले ॥५॥
अखंड तो मनी भगवंत सर्वथा ।
तेचि पतिव्रता निकी लोकी ॥६॥
रागद्वेष मनी जाणिवेचा पुंग
न धरिजे संग अधर्माचा ॥७॥
इंद्रियांच्या वृत्ति विधीने
सावरी न दिसे अंतरी भाव ||८||
साधुसंतसेवा पतीचे वचन
पाळी तेचि धन्य पतिव्रता ।।९।।
शांतिक्षमादया पाळी भूतकृपा
जाणोनी स्वरूपा पतीचिया ॥१०॥
पतीचे वचन अमृतासमान
धन्य तिचा जन्म मातापिता ।।११।।
बहेणि म्हणे तिने जिंतिला संसार ।
वैकुंठीची धार केली तिने ।।१२।।

४६९
परपुरुषाचे काय सांगो सुख
हरे सर्व दुःख संसाराचे ।।१।।
म्हणोनिया संग धरावा तयाचा ।
सकळ सुखाचा सुखदाता ।।२।।
परपुरुषाचे देखता चरण
उपरमे मन सुखावोनी ||३॥
परपुरुषाचे देखता स्वरूप
कोटी सूर्यदीप हारपती ॥४॥
परपुरुषाचे सुख लाहे जरी
उत्तरोनी करी सीस घ्यावे ||५||
बहेणि म्हणे कोण न
कळे पुण्य केले सुख
हे लाधले परपुरुषाचे ॥६॥

४७०
पतीचिया बोला सर्वस्वे उदार ।
न भंगी उत्तर जीव जाता ॥१॥
धन्य ते संसारी जाति गोत कुछ ।
वैकुंठीचे मूळ तियेलागी ।।२।।
कायावाचामने पतीसी शरण
तिच्या ब्रह्मज्ञान दारी लोळे ।।३।।
पापपुण्य काही न विचारी मनी
पतीच्या वचनी जीव द्यावा ||४||
विधीचे भजन अखंड शेजारी
जैसी ते कामारी दासी पाहे ॥५॥
बहेणि म्हणे तिने उभयता कुळे ।
तारियेली बळे पतिधर्मे ॥६॥

४७१
ऐका गे साजणी स्वहिताच्या कोन्ही ।
सांगता हे मनी धरा बाई ।।१।।
आपुलिया संसारा काही हित
करा सांगताहे धरा मनोभावे ॥२॥
पाहिजे ते पुण्य सुकृताच्या कोडी
तेव्हा लागे गोडी परपुरुषी ||३||
परपुरुषे रातली संप्रेमे मातली
तिची काय बोली येथे आता ||४||
स्वमुखे रातली जनांत न्हावली ।
निघोनिया गेली लोकाचारी ॥५॥
क्रियानष्ट धर्म आचरो लागली
वाळोनी टाकिली गणगोती ॥६॥
न कळे याति कुळ नाव रूप
कोन्हा गेली पै रिधोन त्याजसवे ॥७॥
तियेचेनि नावे फोडावी घागरी
नाही ते संसारी बणि म्हणे ॥८॥

४७२
ऐसी कोण आहे उदार जीवाची
गोडी घे तयाची मनोभावे ।।१।।
आपुलेनि हाते धरा लावी आगी ।
मग त्याच्या संगी सुख भोगी ॥२॥
जनवाद लोक बोलती अपार ।
न संडी निर्धार संग त्याचा ॥३॥
बहेणि म्हणे कायावाचामनप्राण
परपुरुषालागोन रातलीसे ।।४।।

४७३
सांडियेली लाज लौकिकवेव्हार ।
मांडियेले चार परपुरुषी ।।१।।
आता आम्हासवे काय जना चाड ।
कासयाची भीड धरू बाई ॥२॥
लोकलाज शंका सारिला पडदा
परपुरुषी सदा रळी करू ॥३॥
मान-अपमानी नाही आम्हां काज
एकांतीचे गुज सेवू बाई ||४||
बहणि म्हणे तोंड नलगे दावा
ऐसे केले देवे काय करू ॥५॥

४७४
धन्य त्रिभुवनी वंद्य पतिव्रता
जी आपुल्या निजहिता प्रवर्तली ||१||
ऐसियेची भेटी होताच लैकरी ।
पापाची बोहरी होय तेणे ॥२॥
आपुला स्वपती जिने वोळखिला चित्ती ।
धन्य ती जगती त्रिभुवनी ॥३॥
श्रवणी तोचि ऐके मननी तोचि देखे ।
निजध्यासे सुख घेत असे ||४||
अणुमात्र वृत्ति नव्हे तिची भिन्न ।
सदा समाधान स्वामिसुखे ॥५॥
दृश्य या त्रिमित सारोनिया मागे
सदा उभी संगे स्वामीसेजी ॥६॥
स्वामीचे बोलणे खुणाचि जाणणे ।
मौनेचि करणे विहित धर्म ||७||
बोलता मौन्य अकारणा शून्य
गुण ना निर्गुण वर्ततसे ||८||
जे अद्वैतानिराळे ब्रह्मांडावेगळे
ते सुखसोहळे भोगीतसे ||९||
जीवनाचे जीवन असंगी समाधान
त्रिपुटी विलक्षण नांदतसे ||१०||
ज्ञान राहिले संपन निजानंदघन होउनी ||११।।
होउनी ठेली वृत्ति अवघी पारूपली
तेथे कोण बोली बोलू आता ||१२||
ऐसी स्थिति जया स्त्री अथवा पुरुषा ।
धन्य तेचि देखा पतिव्रता ॥१३॥
बहेणि म्हणे धन्य तेचि जन्मा
आली कीर्ती विस्तारली त्रिभुवनी ॥१४॥