ऐसा बहुत काळ क्रमिला क्षेत्रांत । मग धरिला पृथ्वी हेत पलाटणीं ॥१॥
उत्तरदक्षीण मानस करावें । तीर्थां अवलोकावें आणि क्षेत्रां ॥२॥
प्रांतोप्रांतीं शिष्यसांप्रदाय आपुला । वाढवावा हा धरिला उददेश मनें ॥३॥
मना आलें तेथें समाधी बैसोनी । प्रगट व्हावें कजनीं दुजीये स्थळीं ॥४॥
सिध्दीसी खेळणें गगनेसी बोलणें । पवनेसी धांवणे अदृष्यगती ॥५॥
सत्यवाचासिध्दी मनेजयसिध्दी । प्राणज्योबुध्दी निश्चयेसी ॥६॥
सर्वही पाहिलें सवही शोधलें । सर्व अभ्यासिलें विदयाजात ॥७॥
वरिष्ठ सकळां व्याकरणीं आगळा । गायनाची कळा सप्तस्वरी ॥८॥
नृत्य करुं जाणे थैमानें संगीत । अनुकारें दावित हावभाव ॥९॥
दशावतार खेळे सोंगें नानापरी । विदया नाहीं उरी ठेवियली ॥१०॥
चौदाशें वरुर्षे काळाचा अतिक्रम । करुनि मठ आश्रम तप्तीतीरीं ॥११॥
जेवीं मोरासी सर्वांगीं विछावरी डोळे । परी एक आंधळे दृष्टावीण ॥१२॥
तयापरी विदयासिध्दीचा सोहळा । परी अपरोक्ष आंधळा आत्मज्ञानी ॥१३॥
नेणे भक्तीप्रेम सुखाचें साधन ।सीगे चढला मान सर्वज्ञेचा ॥१४॥
चौदांशे वरुषांचे सिध्द चांगदेव । स्वीकारिती भांव पूजकाचे ॥१५॥
विदयेचे मूळपीठ साधनी वरिष्ठ । स्वधर्मेकनिष्ठ व्रतधारी ॥१६॥
आरोग्य शरीर आंगी दिव्य कांती । नामें विराजती चतुर्दश ॥१७॥
चांगदेव चांगा वटेश्वर चांगा । चक्रपाणी चांगा चांगसिध्द ॥१८॥
शिवयोगीचांगा मणीसिध्दचांगा । अनकरचांगा नाहमानामें ॥१९॥
मागेश नामें चांगा । सत्येसिध्द चांगा निश्चळदास ॥२०॥
चिंधादेवी चांगा म्हणवी बुटीचांगा । चौदानामें चांगा वर्तामान ॥२१॥
राजे प्रजालोक अनुग्रहीत झाले । विदया अभ्यासिले बहुसाल ॥२२॥
सिध्दीचा साधक वास तप्तीतीरीं । पुजिती नरनारी भावयुक्त ॥२३॥
नित्य नूतन यात्रा येउनी लक्षावत । पावोनी मनोरथ फिरोनी जाती ॥२४॥
वसविले बाजार भोवतें सवदागर । विकिताती संभार केणीयाचे ॥२५॥
त्रिकाळ पूजन त्रिकाल भोजन । करिती शिष्यजन आरतीया ॥२६॥
तंव आला अतिथी पांथीक व्दिजवर । सांगे समाचार पैठणींचा ॥२७॥
देखीलें अपूर्व चरित्र लोचनीं । विस्मय तो मनीं नित्य वाटे ॥२८॥
म्हणे जी सिध्दिराया नवलाची वर्तलें । प्रतिष्ठानीं देखिलें सर्व जनीं ॥२९॥
म्हैशीपुत्रामुखें बोलविल्या श्रुती । येउनी बाळमूर्ति महासिध्द ॥३०॥
आणूनि स्वर्गवासी पितर जेवविले । ते पुढती बोळविले निजस्थाना ॥३१॥
तें ऐकोनियां सकळही धि:कारिती त्यासी । म्हणती जाला यासी बुध्दीभ्रंश ॥३२॥
कैसा हा बोलीयेला भयचि न धरितां अजागळी वार्ता अघटीतची ॥३४॥
म्हणती या मूर्खासी भोवंडा बाहेरी । पिशाच निर्धारी बरळे भलतें ॥३५॥
तंव तो म्हणे स्वामी निजनेत्रीं देखिलें । आणि तुम्हां हें वाटलें मिथ्या वाक्य ॥३६॥
तंव सिध्द म्हणती त्यासी येऊनियां जवळी । सांगावी समुळी वितली कथा ॥३७॥
न वाटेचि हें सत्य अनुमानें सांगतां । केंवी झाला वदता पशू मुखें ॥३८॥
काय त्यांची नांवे जीहीं बोलवीला । म्हैसा पढविला निगमे केंवी ॥३९॥
तरि तो म्हणे स्वामी परिसावें सादर । सांगेन सविस्तर वर्तमान ॥४०॥
तेथें चौघेंजणें बाळें अकस्मात आलीं । अंगी विराजली योगमुद्रा ॥४१॥
प्रायश्चितालागी आलीं तया स्थळा । परि दाखविली लीळा असुमाई ॥४२॥
निवृती ज्ञानदेवा सोपान मुक्ताई । नांवाची नवाई विप्रीं केली ॥४३॥
सातवें वरुष विरजे निवृत्ती । साहा वरुषांची मूर्ति ज्ञानेश्वर ॥४४॥
पांचवें वरुष सोपानदेवासी । बाळकें म्हणती नानीरगोंडी ॥४६॥
म्हणविती पतीत नाहीं वडीलधारें । पातित्य कवण्या व्दारें पुसावयासी ॥४७॥
तंव ते म्हणती स्वामी धाडिलें ब्राम्हणीं । तीहीं दिधलें लिहूनि सविस्तर ॥४८॥
मग त्या दाविती वंशावळी पत्रिका । आणि म्हणती कीजो रंकां पावन आहमां ॥४९॥
पत्र तें वाचिती सादर मानसें । ऐकती विन्यास विप्रकुळें ॥५०॥
आपेगांवकर गोविंदपंत निराई । आणि सिदोपंत गिरजाई आळंकापुरी ॥५१॥
ते श्रीगैरनीनाथाची शुध्द सांप्रदायी । परी येरयेरा नाहीं परिचय कदा ॥५२॥
त्या गोविंदपंता उदरीं वंशाचा उध्दार । उपजला कुमर विठ्ठल नामें ॥५३॥
केला व्रतबंध पढविला अक्षर । वेदातादि सारसांख्ययोग ॥५४॥
परमार्थिक ग्रंथ पाहिले गुरुमुखें । अध्यात्मी निजमुखें विराजला ॥५५॥
परम विरक्त ज्ञानाया सात्विक । ब्रम्हचर्य निष्टंक व्रत चाळी ॥५६॥
मातृपितृभक्त परम सुशीळ । नेदी अहंतामळ लागों अंगी ॥५७॥
परी जावें रामेश्वरा उत्कंठीत मनीं । मग तीर्थरुपा पुसोनि निघते झाले ॥५८॥
ब्रम्हचर्य व्रत त्रिकाळ साधन । स्त्रानअर्ध्यदान करित चाले ॥५९॥
गोदा उभय तीरें अवलोकिलीं । पुढें चालीं भीमातीरें ॥६०॥
मधुकरभिक्षा अनुतापें अथीला । तो आळंकापुरा आला अकस्मात ॥६१॥
तंप तेथें गिरजाई होते सिदोपंत । परम भागवत स्वधर्मशीळ ॥६२॥
तीहीं विठोबाची देखोनियां स्थिती । कन्या दिधली हाती संकल्पुनी ॥६४॥
करुनियां लग्न शुध्द कन्यादान । केली समर्पण रुक्माई त्या ॥६५॥
मग ते तीर्थवासु गेल रामेश्वर । करुनियां इतरा दक्षिण तीर्था ॥६६॥
सवेंची तेथुनी गेले वाराणसी । तंव ऐकिलें वार्तेसी गांविचीये ॥६७॥
गयावर्जनाचा श्रीगोविंदप्रतासी देवआज्ञा झाली । मग उत्तरकार्य करुनी गयेसी गेले ॥६८॥
गयावर्जनाचा संपादिला विधी । जाले शुध्दबुध्दी विरक्ती बळें ॥६९॥
ऋणत्रयापासुनी झाला तोहि मुक्त । मग आले ते पुनरक्त महाक्षेत्रा ॥७०॥
विरक्त मानसीं अनुतापाचें बळ । वैराग्य निर्मळ अंतरनिष्ठ ॥७१॥
मठी नृसिंहाश्रमासी जाऊनियां शरण । केलें विसर्जन गृहस्थाश्रमा ॥७२॥
सर्व प्रायश्चितें केला प्रषोच्चार । नशिले विकार साही वैरी ॥७३॥
पूर्व आश्रमाचें त्यागूनियां नाम । जाले चैतन्याश्रम सतीधर्मे ॥७४॥
शिरीं नारायण उदरीं नारायण । गायात्री नारायण सर्व संधी ॥७५॥
जनीं नारायण विजनीं नारायण । वंदनीं नारायण सर्वकाळ ॥७६॥
सद्गुरुसेवनीं राहीले सतत । ते ऐकिीयेली मात सिदोपंती ॥७७॥
करुनियां खेद उभय दंपत्य । ह्रदयीं रुक्माईतें आलिंगिती ॥७८॥
म्हणती सर्वोविसीं तुझें वो अनहीत । आम्हीचि तें नेणत केलें मूर्खी ॥७९॥
पांथिाक विरक्त आला तीर्थवासु । तो देखोनियां उदासू दिधलें तुज ॥८०॥
होणार ते बळीवंत होऊनियां गेलें । पूर्वार्जिता न चले कांही ॥८१॥
जिता अन्न तुज देऊं चीर चोळी । तुंचि आमुचे कुळीं कन्यापुत्र ॥८२॥
यावरी तुळसीवृंदावनीं पूजन । करुनि प्रदक्षिणा सारी काळ ॥८३॥
मग तेंचि दृढ व्रत धरियेलें रुक्माई । नेणे दुजें कांही सेवेवीण ॥८४॥
तव नृसिंहाश्रमासी निजस्वप्नीं दृष्टांत । झाला अकस्मात महाक्षेत्री ॥८५॥
चैतन्याश्रमासी आहे भार्या घरीं प्रतिव्रता माहेरीं मार्ग लक्षी ॥८६॥
तरी तुम्ही जाऊनियां आणावी ते येथें । आणी दयावें संन्याशातें तिचिये हातीं ॥८७॥
उभयतां एकत्र नांदवावी ऐक्यें । जंव होती बाळकें चौघे पोटीं ॥८८॥
इंद्रायणीतीरीं आहे ते सुंदरा । माजी आळंकापुरा प्रतिव्रता ॥८९॥
तरी तुम्हीं अनुमान न करितां सदथीं । जावें शीघ्रगती आणवी ते ॥९०॥
मग नृसिंहाश्रम आले आळंकापुरासी । आणी नेलें वाराणसी सिदोपंत ॥९१॥
गिरजा बाई सवें रुक्माबाई घेतली । त्या उभयां भेटी केली वधुवरां ॥९२॥
आज्ञापिलें तेव्हा चैतन्याश्रमासी । रहावें सहवासी स्त्रियेचिये ॥९३॥
जंव चवघे अपत्यें होती ईचे कूसीं । तंव तुहमी उदासी नये होऊं ॥९५॥
दंड कमंडलु घेतला हातीं । आणि केला उभयतांचा मेळा पाक ॥९५॥
करुनियां यात्रा आले आळंकापुरासी । कन्या जामातेसी सिदोपंत ॥९६॥
त्यां देखोनि प्रांती उपहासिलें बहूत जनी । म्हणती यातें नयनीं पाहों नये ॥९७॥
संन्यासी होऊनी भाग्येशी संबध । स्वप्नीं हें निषिध्द न देखावें ॥९८॥
वनिता आणी घरीं आणि बाहेरी संन्यासी । आतळतां यासी प्रंत्यवाय ॥९९॥
कामलोभी तरी कां झाला संन्यासि । नेलें पूर्वजांसी अध:पाता ॥१००॥
हरिलें शिखा सूत्र वर्ण याति गोत्रा । ग्रहदारादी सर्वत्र त्यजूनियां ॥१॥
आणी घेऊनियां पत्नी पहुडे हा शेजेसी । पापात्मा संन्यासी पापरुपी ॥२॥
विटाळ मानिती सर्वही दर्शनाचा । म्हणती हा पतीतांचा शिरोमणी ॥३॥
बुडविले स्वधर्म चतुर्थश्रमासी । इहलोक परत्रासी आंचवला ॥४॥
विटंबिली काया नासीला परमार्थ् । वेदबाह्य अनर्थ केला येणें ॥५॥
धिक् ऐसें जिणें म्हणती स्त्रियाबाळें । नेली उभय कुळें निरयवासा ॥६॥
उबगोनी षटकर्मा त्याजिलें शिखासूत्र । आणि अपंगिले कलत्र परिग्रहो ॥७॥
परि तो कोणासीहि न बोले वचन । सर्वदा लपोन वसे गुंफे ॥८॥
नैवेदय वैश्वदेव नाही स्मार्ताध्यान । श्राध्द ब्रम्हयज्ञ विवर्जित ॥९॥
तयाची संतती मुलें चौघें जणें । प्रायश्चित कोणें कैसे दयावें ॥१०॥
वडील निवृत्तह दुजा ज्ञानदेवो । तिजा सोपानदेवो मुक्ताबाई ॥११॥
वाचिलीया पत्र हांसती सकळ । म्हणती यातिकुळ नाही यांसी ॥१२॥
नव्हतें जें ऐकिलें तें नेत्रीं देखिलें । अपूर्व ही मुलें श्रीपादाचीं ॥१३॥
चतुर्थाश्रम आणि भार्येसी संबध । ऐकतां हें निषिध्द घडती दोष ॥१४॥
ठेवियेलीं नांवे बरवी विचारुनी । केलीं उपजवोनी पतित पोरे ॥१५॥
ज्ञानदेवा अर्थे ज्ञानाचा दिवस । आणि होता पतित वेष बाळकाचा ॥१६॥
यातिचिये पोटीं जन्मले पतीत । नामें विपरीत ठेवियेलीं ॥१७॥
जेविं छत्रपति म्हणती घरींच्या बाळका । परी कैंचा गज सिक्का राज्या त्यासी ॥१८॥
निवृत्ति नाम आणि प्रवृत्ति बांधला । सोपान अवघडला प्रत्यवाई ॥१९॥
मुक्ताबाई आणि मुक्तीची सुराणी । ज्ञानदेवो आणि पातित्य भोगी ॥२०॥
तंव एक म्हणती होता नामापासीं काय । राजा आणि वाहे मोळया शिरीं ॥२१॥
रवी नाम आणी दधी मंथन करीत । फणी विचंरीत वनित वनिता केश ॥२२॥
इंद्रधनुष्य आणि क्षणामात्रेंची विरे । मेरु आणि फिरे माळेसवें ॥२३॥
पैल तो गे म्हैसा पखाले वाहती । आणि र्याना तया म्हणती विश्वजनीं ॥२४॥
म्हैसीपुत्र आणि नामें म्हणती ग्याना । तरी काय तो हाईन प्रज्ञाशीळ ॥२५॥
हे ऐकोनि ज्ञानदेव बोलती तयांसी । होती ज्ञानरासी आत्मा माझा ॥२६॥
आज्ञानासी ठावो नाहींची पाहतां । विचारावें आतां देईल साक्ष ॥२७॥
म्हणती व्दिज हे पूर्णाची बोलणी । बोलती वायाणी मूर्खे पोरें ॥२८॥
उपवासी उदार देती णाल्या ऐसे । परि ते फोस कजैसें भुकेल्याचें ॥२९॥
श्रीपाद बोलता ऐकिलीं जीं वचनें । तेची धरुनि मने बैसलीं हे ॥३०॥
कुपथ्य हें यासी झालें सर्वोपरी । प्रायश्चित्तावरी पडिला धोंडा ॥३१॥
वासुदेव सर्वांभूतीं हे बोलती । परी बहुत जन्माते प्रतीती ज्ञाननिष्ठे ॥३२॥
शुका सनकादिकाचे हे स्वानुभव द पावती मानव कैशापरी ॥३२॥
शुका सनकादिकाचे हे स्वानुभव । पावती मानव कैशापपरी ॥३३॥
शब्दज्ञानी सर्वहि कथनीं हेंचि कथिती । परी तैसा न पवती स्वानुभव ॥३४॥
ऐशा करुनियां खीक्या धि:कारें बोलती । नाश केला म्हणती वृथा ज्ञानें ॥३५॥
पुसा यासि कैसा तुझा आत्मा पशू । हा दावी सौरसु बोलिल्याचा ॥३६॥
त्याचीया ताडणें तुज येती वेदनपा । कीं पावसी घातना त्याच्या घातें ॥३७॥
हा दाविशी चमत्कार तरी तूं ज्ञानेश्वर । ऐसें व्दिजवर बोलियेलें ॥३८॥
म्हणती ज्ञानदेव संदेह निरसावा । म्हैसा आणवावा जवळीके ॥३९॥
मग आणूनि टोणगा मारिती शिपुटी । तव तोचि उठी ज्ञानदेवा ॥४०॥
देखोनि आश्चर्य येरयेरां दाविती । आसुमाई हें म्हणती नवल थोर ॥४१॥
बोलिल्या सारखी कर्तृत्वाची शक्ती । आंगी तोचि विभूति ईश्वराची ॥४२॥
उदंडें बोलतो हावभाव दाविती । परी ते प्रतिष्ठाची मिरविती ॥४३॥
आजी हें अपूर्व देखिलें लोचनीं । जें परदु:ख लेऊनि दाविलें अंगी ॥४४॥
तंव ते कुटील म्हणती हे सर्व ही बाजीगिरी । दावितीती परी विदयाचिया ॥४५॥
गौड बंगाली हे विदया प्रसिध्द । शिकवूनि प्रबध्द केलीं पोरें ॥४६॥
चतुर्थाश्रमांत करिती तीर्थाटणें । शिकला टाणेटोणे क्रियाभ्रष्ट ॥४७॥
पतीत संन्यासी पत्तिताचे मंत्र । पढविलें अपत्रि अर्भकांसी ॥४८॥
सर्वांविशीं तेणें नाश केला यांचा । जें प्राश्चित वाचा न वदे श्रुती ॥४९॥
गुरु आज्ञेवरी हाकऊनि सोकाळ । लावियेला विटाळ चतुर्याश्रमा ॥५०॥
अभिचार पूजा कापटयाचीं बीजें । घोकविलीं बोजें मूर्खा पोरां ॥५१॥
या अर्भकांसी थार नाही ऐसी केली । आणि उभकुळें नेलीं पतनव्दारा ॥५२॥
तंव सात्विक प्रबुध्द बोलती तयांसी । नये गुणदोषी चित्त ठेवूं ॥५३॥
दीक्षादानी ऐसे भासती लोचनीं । पैशून्य वचनीं काय काज ॥५४॥
न कळेचि महिमा कदाहि कोणचा । नये बोलों वाचा हेळसुनी ॥५५॥
जानकी स्वयंवरीं श्रीराम बाळरुप । भंगूनियां चाप पर्णिली सीता ॥५६॥
बटूरुपी वामन तीन पादभूमी । मागोनि आक्रमी अवनी सर्व ॥५७॥
तैसाचि प्रल्हाद दैत्याचिया वंशी । झाला वैष्णवांशी अग्रगण्य ॥५८॥
मर्कट योनीसी जन्मला हनुमंत । प्रताप अध्दूत आंगी त्याचे ॥५९॥
घटामाजी जन्म आणि प्राशिला सागर । पहा तो व्दिजवर अगस्तीमुनी ॥६०॥
असो हें न झांके सुवर्ण कसवटी लावितां । भानू आच्छादितां अभ्रछाये ॥६१॥
याहिवरी यासी युक्ति एकी आहे । जेणें नि:संदेह फिटे भ्रांती ॥६२॥
जरी हा बोलवील पशु निजमुखें । तरी याचे श्रुतिकें आत्मज्ञान ॥६३॥
तरी मानूं म्हैसा याचा आत्मा खरा । करुं परिहारा दोषमुक्त ॥६४॥
ऐकोनियां सकळ मानवले व्दिज । म्हणती हेचि वोज बरवी युक्ति ॥६५॥
येहवी पध्दती नाहीं ग्रंथांतरीं । प्रायश्चित्तावरी वचन याच्या ॥६६॥
यतीधर्मामाजी पत्नी आपंगिली । नाहीं हे ऐकिली शिष्टाचारीं ॥६७॥
कैचें प्रायश्चित्त श्रीपादाच्या पोरां । कीजे परिहारा दंडूनि दोषां ॥६८॥
न करवे सर्वथा याचा अंगिकार । बरवा हा विचार काढियेला ॥६९॥
वरी म्हणे निळा पुढीलीये प्रकर्णी । वेद घोषे वाणी गर्जेल पशू ॥७०॥
॥ इति श्री चांगदेव चरित्रे ज्ञानेश्वर जन्मकर्म निरुपणं व्दितिय प्रकरणं समाप्त ॥
राम कृष्ण हरी आपणास या अभंगाचा अर्थ माहित असेल तर खालील कंमेंट बॉक्स मध्ये कळवा.