श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अठरावा अध्याय (मोक्षसंन्यासयोग)
मूळ अठराव्या अध्यायाचा प्रारंभ
अथाष्टादशोऽध्याय:
अर्थ
अठरावा अध्याय सुरु होतो.
मूळ श्लोक
अर्जुन उवाच
संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम्‌ ।
त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ॥ १८-१ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
अर्जुन = अर्जुन, उवाच = म्हणाला, महाबाहो = हे महाबाहो (श्रीकृष्णा), हृषीकेश = अंतर्यामी (श्रीकृष्णा), केशिनिषुदन = केशिनिषूदना (केशि राक्षसाचा संहार करणाऱ्या), संन्यासस्य = संन्यास, च = आणि, त्यागस्य = त्याग यांचे, तत्त्वम्‌ = तत्त्व, पृथक्‌ = पृथक्‌ पणे, वेदितुम्‌ = जाणून घेण्याची, इच्छामि = मला इच्छा आहे ॥ १८-१ ॥
अर्थ
अर्जुन म्हणाला, हे महाबाहो, हे हृषीकेशा, हे केशिनिषूदना, मी संन्यास आणि त्याग यांचे तत्त्व वेगवेगळे जाणू इच्छितो. ॥ १८-१ ॥
मूळ श्लोक
श्रीभगवानुवाच
काम्यानां कर्माणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः ।
सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ १८-२ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
श्रीभगवान = भगवान श्रीकृष्ण, उवाच = म्हणाले, काम्यानाम्‌ = काम्य, कर्मणाम्‌ = कर्मांच्या, न्यासम्‌ = त्यागाला, संन्यासम्‌ = संन्यास, (इति) = (असे), कवयः = काही पंडितजन, विदुः = मानतात, (तथा इतरे) = तसेच दुसरे, विचक्षणाः = विचारकुशल पुरुष, सर्वकर्मफलत्यागम्‌ = सर्व कर्मांच्या फळांच्या त्यागाला, त्यागम्‌ = त्याग, (इति) = असे, प्राहुः = म्हणतात ॥ १८-२ ॥
अर्थ
भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, कित्येक पंडित काम्य कर्मांच्या त्यागाला संन्यास मानतात. तर दुसरे काही विचारकुशल लोक सर्व कर्मांच्या फळाच्या त्यागाला त्याग म्हणतात. ॥ १८-२ ॥
मूळ श्लोक
त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः ।
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ १८-३ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
कर्म = कर्ममात्र हे, दोषवत्‌ = दोषयुक्त आहे, (अतः) = म्हणून ते, त्याज्यम्‌ = त्याग करण्यास योग्य आहे, इति = असे, एके = काही, मनीषिणः = विद्वान, प्राहुः = म्हणतात, च = आणि, यज्ञदानतपःकर्म = यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म हे, न त्याज्यम्‌ = त्याग करण्यास योग्य नाही, इति = असे, अपरे = दुसरे विद्वान, (प्राहुः) = म्हणतात ॥ १८-३ ॥
अर्थ
कित्येक विद्वान असे म्हणतात की, सर्व कर्मे दोषयुक्त आहेत म्हणून ती टाकणे योग्य होय आणि दुसरे विद्वान असे म्हणतात की, यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्मे टाकणे योग्य नाही. ॥ १८-३ ॥
मूळ श्लोक
निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ।
त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ॥ १८-४ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
पुरुषव्याघ्र = हे पुरुषश्रेष्ठा, भरतसत्तम = हे अर्जुना, तत्र = संन्यास आणि त्याग या दोहोंपैकी, त्यागे = त्याग या विषयाच्या बाबतीत प्रथम, मे = माझा, निश्चयम्‌ = निश्चय, शृणु = तू ऐक, हि = कारण, त्यागः = त्याग हा, त्रिविधः = सात्त्विक, राजस व तामस या तीन प्रकारचा म्हणून, सम्प्रकीर्तितः = सांगितला गेला आहे ॥ १८-४ ॥
अर्थ
हे पुरुषश्रेष्ठ अर्जुना, संन्यास आणि त्याग या दोहोंपैकी प्रथम त्यागाच्या बाबतीत माझा निर्णय ऐक. कारण त्याग सात्त्विक, राजस व तामस या भेदांमुळे तीन प्रकारचा सांगितला गेला आहे. ॥ १८-४ ॥
मूळ श्लोक
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्‌ ।
यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्‌ ॥ १८-५ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
यज्ञदानतपःकर्म = यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म, न त्याज्यम्‌ = हे टाकण्यास योग्य नाहीत या उलट, तत्‌ = ते तर, एव = अवश्यपणे, कार्यम्‌ = कर्तव्य आहे, (यतः) = कारण, यज्ञः = यज्ञ, दानम्‌ = दान, च = आणि, तपः एव = तप ही तिन्हीही कर्मे, मनीषिणाम्‌ = बुद्धिमान पुरुषांना, पावनानि = पवित्र करणारी आहेत ॥ १८-५ ॥
अर्थ
यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म टाकणे योग्य नाही. उलट ते अवश्य केले पाहिजे. कारण यज्ञ, दान व तप ही तीनही कर्मे बुद्धिमान माणसांना पवित्र करणारी आहेत. ॥ १८-५ ॥
मूळ श्लोक
एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च ।
कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम्‌ ॥ १८-६ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
(अतः) = म्हणून, पार्थ = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), एतानि = ही यज्ञ, दान व तप रूप कर्मे, तु = तसेच, (अन्यानि) अपि = अन्य सुद्धा, कर्माणि = संपूर्ण कर्तव्य कर्मे ही, सङ्गम्‌ = आसक्ती, च = आणि, फलानि = फळे यांचा, त्यक्त्वा = त्याग करून, कर्तव्यानि = अवश्य केली पाहिजेत, इति = हे, मे = माझे, निश्चितम्‌ = निश्चित केलेले, उत्तमम्‌ = उत्तम, मतम्‌ = मत आहे ॥ १८-६ ॥
अर्थ
म्हणून हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ही यज्ञ, दान व तप रूप कर्मे तसेच इतरही सर्व कर्तव्य कर्मे आसक्ती आणि फळांचा त्याग करून अवश्य केली पाहिजेत. हे माझे निश्चित असे उत्तम मत आहे. ॥ १८-६ ॥
मूळ श्लोक
नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते ।
मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ १८-७ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
तु = परंतु, नियतस्य = शास्त्राने नेमलेल्या, कर्मणः = कर्माचा, संन्यासः = स्वरूपतः त्याग, न उपपद्यते = उचित नाही, (अतः) = म्हणून, मोहात्‌ = मोहामुळे, तस्य = त्याचा, परित्यागः = त्याग हा, तामसः = तामस त्याग असे, परिकीर्तितः = सांगितले गेले आहे ॥ १८-७ ॥
अर्थ
(निषिद्ध आणि काम्य कर्मांचा तर स्वरूपतः त्याग करणे योग्यच आहे.) परंतु नियत कर्मांचा स्वरूपतः त्याग योग्य नाही. म्हणून मोहाने त्याचा त्याग करणे याला तामस त्याग म्हटले आहे. ॥ १८-७ ॥
मूळ श्लोक
दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत्‌ ।
स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत्‌ ॥ १८-८ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
यत्‌ = जे काही, कर्म = कर्म आहे, (तत्‌) = ते सर्व, दुःखम्‌ एव = दुःखरूपच आहे, इति = असे (समजून जर कोणी), कायक्लेशभयात्‌ = शारीरिक क्लेशाच्या भयाने, त्यजेत्‌ = कर्तव्य कर्मांचा त्याग करेल, (तर्हि) = तर, (एतादृशम्‌) = असला, राजसम्‌ = राजस, त्यागम्‌ = त्याग, कृत्वा = करून, सः = त्या माणसाला, त्यागफलम्‌ = कोणत्याही प्रकाराने त्यागाचे फळ, न एव लभेत्‌ = मिळणार नाही ॥ १८-८ ॥
अर्थ
जे काही कर्म आहे, ते दुःखरूपच आहे, असे समजून जर कोणी शारीरिक त्रासाच्या भीतीने कर्तव्य कर्मे सोडून देईल, तर त्याला असा राजस त्याग करून त्यागाचे फळ कोणत्याही प्रकारे मिळत नाही. ॥ १८-८ ॥
मूळ श्लोक
कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन ।
सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥ १८-९ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
अर्जुन = हे अर्जुना, यत्‌ = जे, नियतम्‌ = शास्त्रविहित, कर्म = कर्म, कार्यम्‌ एव = करणे हेच कर्तव्य आहे, इति = या भावनेने, सङ्गम्‌ = आसक्ती, च = आणि, फलम्‌ = फळ यांचा, त्यक्त्वा = त्याग करून, क्रियते = केले जाते, सः एव = तोच, सात्त्विकः = सात्त्विक, त्यागः = त्याग, मतः = मानला गेला आहे ॥ १८-९ ॥
अर्थ
हे अर्जुना, जे शास्त्रविहित कर्म करणे कर्तव्य आहे, या भावनेने आसक्ती आणि फळ यांचा त्याग करून केले जाते, तोच सात्त्विक त्याग मानला गेला आहे. ॥ १८-९ ॥
मूळ श्लोक
न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते ।
त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ॥ १८-१० ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
(यः पुरुषः) = जो पुरुष, अकुशलम्‌ = अकुशल अशा, कर्म = कर्मांचा, न द्वेष्टि = द्वेष करीत नाही, (च) = आणि, कुशले = कुशल कर्मामध्ये, न अनुषज्जते = आसक्त होत नाही, (सः) = तो, सत्त्वसमाविष्टः = शुद्ध सत्त्वगुणाने युक्त असा पुरुष हा, छिन्नसंशयः = संशयरहित, मेधावी = बुद्धिमान, (च) = आणि, त्यागी = खरा त्यागी आहे ॥ १८-१० ॥
अर्थ
जो मनुष्य कुशल नसलेल्या कर्मांचा द्वेष करीत नाही आणि कुशल कर्मांत आसक्त होत नाही, तो शुद्ध सत्त्वगुणी पुरुष संशयरहित ज्ञानी व खरा त्यागी होय. ॥ १८-१० ॥
मूळ श्लोक
न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः ।
यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥ १८-११ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
हि = कारण, कर्माणि = सर्व कर्मांचा, अशेषतः त्यक्तुम्‌ = पूर्णपणे त्याग करणे हे, देहभृता = कोणत्याही देहधारी माणसाला, न शक्यम्‌ = शक्य नाही, (तस्मात्‌) = म्हणून, यः = जो, कर्मफलत्यागी = कर्मफळांचा त्याग करणारा आहे, सः तु = तोच, त्यागी = त्यागी आहे, इति = असे, अभिधीयते = म्हटले जाते ॥ १८-११ ॥
अर्थ
कारण शरीरधारी कोणत्याही माणसाकडून पूर्णपणे सर्व कर्मांचा त्याग केला जाणे शक्य नाही. म्हणून जो कर्मफळाचा त्यागी आहे, तोच त्यागी आहे, असे म्हटले जाते. ॥ १८-११ ॥
मूळ श्लोक
अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम्‌ ।
भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित्‌ ॥ १८-१२ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
कर्मणः = कर्मांचे तर, इष्टम्‌ = चांगले, अनिष्टम्‌ = वाईट, च = आणि, मिश्रम्‌ = संमिश्र, (इति) = असे, त्रिविधम्‌ = तीन प्रकारचे, फलम्‌ = फळ हे, अत्यागिनाम्‌ = कर्मफळांचा त्याग न करणाऱ्या पुरुषांच्या बाबतीत, प्रेत्य = मेल्यानंतर, (अवश्यम्‌) = अवश्य, भवति = होते, किंतु = परंतु, संन्यासिनाम्‌ = कर्मफळांचा त्याग करून टाकणाऱ्या माणसांचे, (कर्मफलम्‌) = कर्मफळ हे, क्वचित्‌ = कोणत्याही काळी, न (भवति) = भोग देणारे होत नाही ॥ १८-१२ ॥
अर्थ
कर्मफळाचा त्याग न करणाऱ्या मनुष्यांना कर्माचे बरे, वाईट व मिश्र असे तीन प्रकारचे फळ मेल्यानंतर जरूर मिळते; परंतु कर्मफळाचा त्याग करणाऱ्या मनुष्यांना कर्माचे फळ कधीही मिळत नाही. ॥ १८-१२ ॥
मूळ श्लोक
पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे ।
साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम्‌ ॥ १८-१३ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
महाबाहो = हे महाबाहो अर्जुना, सर्वकर्मणाम्‌ = सर्व कर्मांच्या, सिद्धये = सिद्धीसाठी, एतानि = हे, पञ्च = पाच, कारणानि = हेतू, कृतान्ते = कर्मांचा अंत करण्याचा उपाय सांगणाऱ्या, साङ्ख्ये = सांख्यशास्त्रात, प्रोक्तानि = सांगितले गेले आहेत, (तानि) = ते, मे = माझ्याकडून, निबोध = तू चांगल्याप्रकारे जाणून घे ॥ १८-१३ ॥
अर्थ
हे महाबाहो अर्जुना, सर्व कर्मांच्या सिद्धींची ही पाच कारणे, कर्मांचा शेवट करण्याचा उपाय सांगणाऱ्या सांख्यशास्त्रात सांगितली गेली आहेत, ती तू माझ्याकडून नीट समजून घे. ॥ १८-१३ ॥
मूळ श्लोक
अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्‌ ।
विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम्‌ ॥ १८-१४ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
अत्र = या विषयाच्या बाबतीत म्हणजे कर्माच्या सिद्धीच्या संदर्भात, अधिष्ठानम्‌ = अधिष्ठान, च = आणि, कर्ता = कर्ता, च = तसेच, पृथग्विधम्‌ करणम्‌ = भिन्न भिन्न प्रकारची करणे, च = तसेच, विविधाः = नाना प्रकारच्या, पृथक्‌ = वेगवेगळ्या, चेष्टाः = क्रिया, (च) = आणि, तथा एव = तसेच, पञ्चमम्‌ = पाचवा हेतू, दैवम्‌ = दैव आहे ॥ १८-१४ ॥
अर्थ
कर्म पूर्ण होण्यासाठी अधिष्ठान, कर्ता, निरनिराळ्या प्रकारची करणे, अनेक प्रकारच्या वेगवेगळ्या क्रिया आणि तसेच पाचवे कारण दैव आहे. ॥ १८-१४ ॥
मूळ श्लोक
शरीरवाङ्‍मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः ।
न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ १८-१५ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
शरीरवाङ्‍मनोभिः = मन, वाणी आणि शरीर यांचेद्वारा, न्याय्यम्‌ = शास्त्रानुकूल, वा = अथवा, विपरीतम्‌ = विपरीत, वा = अथवा, यत्‌ कर्म = जे कोणतेही कर्म, नरः = मनुष्य, प्रारभते = करतो, तस्य = त्याची, एते = ही, पञ्च = पाचही, हेतवः = कारणे आहेत ॥ १८-१५ ॥
अर्थ
मनुष्य मन, वाणी आणि शरीर यांनी शास्त्राला अनुसरून किंवा त्याविरुद्ध कोणतेही कर्म करतो, त्याची ही पाचही कारणे असतात. ॥ १८-१५ ॥
मूळ श्लोक
तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः ।
पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ॥ १८-१६ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
तु = परंतु, एवम्‌ = असे, सति = असतानाही, यः = जो पुरुष, अकृतबुद्धित्वात्‌ = अशुद्ध बुद्धी असल्यामुळे, तत्र = त्या विषयाच्या बाबतीत म्हणजे कर्म होण्याच्या बाबतीत, केवलम्‌ = केवळ आणि शुद्ध स्वरूप अशा, आत्मानम्‌ = आत्म्याला, कर्तारम्‌ = कर्ता असे, पश्यति = समजतो, सः = तो, दुर्मतिः = मलिन बुद्धी असणारा अज्ञानी, न पश्यति = यथार्थपणे समजत नाही ॥ १८-१६ ॥
अर्थ
परंतु असे असूनही जो मनुष्य अशुद्ध बुद्धीमुळे कर्मे पूर्ण होण्यामध्ये केवळ आणि शुद्धस्वरूप आत्म्याला कर्ता समजतो, तो मलिन बुद्धीचा अज्ञानी खरे काय ते जाणत नाही. ॥ १८-१६ ॥
मूळ श्लोक
यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
हत्वापि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ १८-१७ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
यस्य = ज्या पुरुषाच्या, (अंतःकरणे) = अंतःकरणामध्ये, अहङ्कृतः = मी कर्ता आहे असा, भावः = भाव, न = नाही, (तथा) = तसेच, यस्य = ज्याची, बुद्धिः = बुद्धी (ही सांसारिक पदार्थ व कर्मे यामध्ये), न लिप्यते = लिप्त होत नाही, सः = तो पुरुष, इमान्‌ = या, लोकान्‌ = सर्व लोकांना, हत्वा अपि = मारूनसुद्धा (वास्तवामध्ये), न हन्ति = तो मारत नाही, (च) = आणि, न निबध्यते = पापांनी बद्धही होत नाही ॥ १८-१७ ॥
अर्थ
ज्या माणसाच्या अंतःकरणात मी कर्ता आहे, असा भाव नसतो, तसेच ज्याची बुद्धी सांसारिक पदार्थांत आणि कर्मांत लिप्त होत नाही, तो माणूस या सर्व लोकांना मारूनही वास्तविक तो मारत नाही आणि त्याला पापही लागत नाही. ॥ १८-१७ ॥
मूळ श्लोक
ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना ।
करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ॥ १८-१८ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
परिज्ञाता = ज्ञाता, ज्ञानम्‌ = ज्ञान, (च) = आणि, ज्ञेयम्‌ = ज्ञेय (अशी ही), त्रिविधा = तीन प्रकारची, कर्मचोदना = कर्माला प्रेरणा आहे तसेच, कर्ता = कर्ता, करणम्‌ = करण आणि, कर्म = क्रिया, इति = असा, त्रिविधः = तीन प्रकारचा, कर्मसंग्रहः = कर्मसंग्रह आहे (म्हणजे कर्मसाधन आहे) ॥ १८-१८ ॥
अर्थ
ज्ञाता, ज्ञान आणि ज्ञेय या तीन प्रकारच्या कर्माच्या प्रेरणा आहेत. आणि कर्ता, करण तसेच क्रिया हे तीन प्रकारचे कर्मसंग्रह आहेत. ॥ १८-१८ ॥
मूळ श्लोक
ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः ।
प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १८-१९ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
गुणसङ्ख्याने = गुणांची संख्या निरूपण करणाऱ्या सांख्यशास्त्रामध्ये, ज्ञानम्‌ = ज्ञान, च = आणि, कर्म = कर्म, च = तसेच, कर्ता = कर्ता हे, गुणभेदतः = गुणांच्या भेदामुळे, त्रिधा एव = तीन तीन प्रकारांचेच आहेत असे, प्रोच्यते = सांगितले गेलेले आहे, तानि अपि = तेसुद्धा, यथावत्‌ = चांगल्या प्रकारे, (मत्तः) = माझ्याकडून, शृणु = तू ऐक ॥ १८-१९ ॥
अर्थ
गुणांची संख्या सांगणाऱ्या शास्त्रात ज्ञान, कर्म आणि कर्ता हे गुणांच्या भेदाने तीन-तीन प्रकारचेच सांगितले आहेत. तेही तू माझ्याकडून नीट ऐक. ॥ १८-१९ ॥
मूळ श्लोक
सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते ।
अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम्‌ ॥ १८-२० ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
विभक्तेषु = निरनिराळ्या असणाऱ्या, सर्वभूतेषु = सर्व भूतांमध्ये, एकम्‌ = एक, अव्ययम्‌ = अविनाशी, भावम्‌ = परमात्म भाव हाच, अविभक्तम्‌ = विभागरहित असा (म्हणजे समभावाने स्थित असा), येन = ज्या ज्ञानामुळे, ईक्षते = (मनुष्य) पाहतो, तत्‌ = ते, ज्ञानम्‌ = ज्ञान, सात्त्विकम्‌ = सात्त्विक आहे असे, विद्धि = तू जाण ॥ १८-२० ॥
अर्थ
ज्या ज्ञानामुळे माणूस निरनिराळ्या सर्व भूतांमध्ये एक अविनाशी परमात्मभाव विभागरहित समभावाने भरून राहिला आहे, असे पाहतो, ते ज्ञान तू सात्त्विक आहे, असे जाण. ॥ १८-२० ॥
मूळ श्लोक
पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान्‌ ।
वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम्‌ ॥ १८-२१ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
तु = परंतु, यत्‌ = जे, ज्ञानम्‌ = ज्ञान म्हणजे ज्या ज्ञानाच्या द्वारे, (मनुष्यः) = मनुष्य हा, सर्वेषु = सर्व, भूतेषु = भूतांमध्ये, पृथग्विधान्‌ = भिन्न भिन्न प्रकारच्या, नानाभावान्‌ = नाना भावांना, पृथक्त्वेन = अलग अलग पणे, वेत्ति = जाणतो, तत्‌ = ते, ज्ञानम्‌ = ज्ञान, राजसम्‌ = राजस आहे असे, विद्धि = तू जाण ॥ १८-२१ ॥
अर्थ
परंतु ज्या ज्ञानाने मनुष्य सर्व भूतांमध्ये भिन्न भिन्न प्रकारांचे अनेक भाव वेगवेगळे जाणतो, ते ज्ञान तू राजस जाण. ॥ १८-२१ ॥
मूळ श्लोक
यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम्‌ ।
अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-२२ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
तु = परंतु, यत्‌ = जे ज्ञान, एकस्मिन्‌ = एकाच, कार्ये = कार्यरूप शरीरातच, कृत्स्नवत्‌ = सर्व असल्याप्रमाणे, सक्तम्‌ = आसक्त असते, च = तसेच, (यत्‌) = जे ज्ञान, अहैतुकम्‌ = युक्तिरहित, अतत्त्वार्थवत्‌ = तात्त्विक अर्थाने रहित, (च) = आणि, अल्पम्‌ = तुच्छ असते, तत्‌ = ते ज्ञान, तामसम्‌ = तामस असे, उदाहृतम्‌ = म्हटले गेले आहे ॥ १८-२२ ॥
अर्थ
परंतु जे ज्ञान एका कार्यरूपी शरीरातच पूर्णासारखे आसक्त असते, तसेच जे युक्तिशून्य, तात्त्विक अर्थाने रहित आणि तुच्छ असते, ते तामस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-२२ ॥
मूळ श्लोक
नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम्‌ ।
अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥ १८-२३ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
नियतम्‌ = शास्त्रविधीने नियत केलेले, (च) = आणि, सङ्गरहितम्‌ = कर्तेपणाच्या अभिमानाने रहित, यत्‌ = जे, कर्म = कर्म, अफलप्रेप्सुना = फळाची अपेक्षा नसणाऱ्या पुरुषाकडून, अरागद्वेषतः = राग व द्वेष यांच्या विना, कृतम्‌ = केले गेलेले आहे, तत्‌ = ते कर्म, सात्त्विकम्‌ = सात्त्विक असे, उच्यते = म्हटले जाते ॥ १८-२३ ॥
अर्थ
जे कर्म शास्त्रविधीने नेमून दिलेले असून कर्तेपणाचा अभिमान न बाळगता फळाची इच्छा न करणाऱ्या माणसाने राग व द्वेष सोडून केलेले असते, ते सात्त्विक म्हटले जाते. ॥ १८-२३ ॥
मूळ श्लोक
यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः ।
क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-२४ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
तु = परंतु, यत्‌ = जे, कर्म = कर्म, बहुलायासम्‌ = पुष्कळ परिश्रमाने युक्त असते, पुनः = तसेच जे, कामेप्सुना = भोगासक्ती असणाऱ्या पुरुषाकडून, वा = किंवा, साहङ्कारेण = अहंकारयुक्त पुरुषाकडून, क्रियते = केले जाते, तत्‌ = ते कर्म, राजसम्‌ = राजस असे, उदाहृतम्‌ = म्हटले गेले आहे ॥ १८-२४ ॥
अर्थ
परंतु जे कर्म अतिशय परिश्रमपूर्वक तसेच भोगांची इच्छा करणाऱ्या किंवा अहंकार बाळगणाऱ्या माणसाकडून केले जाते, ते राजस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-२४ ॥
मूळ श्लोक
अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम्‌ ।
मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ॥ १८-२५ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
अनुबन्धं = परिणाम, क्षयम्‌ = हानी, हिंसाम्‌ = हिंसा, पौरुषम्‌ = सामर्थ्य या सर्वांचा, अनवेक्ष्य = विचार न करता, यत्‌ = जे, कर्म = कर्म, मोहात्‌ = केवळ अज्ञानाने, आरभ्यते = केले जाते, तत्‌ = ते कर्म हे, तामसम्‌ = तामस असे, उच्यते = म्हटले जाते ॥ १८-२५ ॥
अर्थ
जे कर्म परिणाम, हानी, हिंसा आणि सामर्थ्य यांचा विचार न करता केवळ अज्ञानाने केले जाते, ते तामस होते. ॥ १८-२५ ॥
मूळ श्लोक
मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः ।
सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥ १८-२६ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
मुक्तसङ्गः = संगरहित, अनहंवादी = अहंकारयुक्त वचन न बोलणारा, धृत्युसाहसमन्वितः = धैर्य व उत्साह यांनी युक्त, सिद्ध्यसिद्ध्योः = कार्याची सिद्धी आणि असिद्धी या बाबतीत, निर्विकारः = हर्ष, शोक इत्यादी विकारांनी रहित असा, कर्ता = कर्ता, सात्त्विकः = सात्त्विक (आहे असे), उच्यते = म्हटले जाते ॥ १८-२६ ॥
अर्थ
जो कर्ता आसक्ती न बाळगणारा, मी, माझे न म्हणणारा, धैर्य व उत्साहाने युक्त, कार्य सिद्ध होवो वा न होवो, त्याविषयी हर्षशोकादी विकारांनी रहित असलेला असतो – तो सात्त्विक म्हटला जातो. ॥ १८-२६ ॥
मूळ श्लोक
रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः ।
हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ १८-२७ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
(यः) = जो, कर्ता = कर्ता, रागी = आसक्तीने युक्त आहे, कर्मफलप्रेप्सुः = कर्माच्या फळाची इच्छा करणारा, (च) = आणि, लुब्धः = लोभी आहे, (तथा) = तसेच, हिंसात्मकः = दुसऱ्यांना कष्ट देण्याचा स्वभाव असणारा, अशुचिः = अशुद्ध आचरण करणारा, (च) = आणि, हर्षशोकान्वितः = हर्ष व शोक यांनी लिप्त आहे असा, (सः) = तो कर्ता, राजसः = राजस असा, परिकीर्तितः = म्हटला जातो ॥ १८-२७ ॥
अर्थ
जो कर्ता आसक्ती असलेला, कर्मांच्या फळांची इच्छा बाळगणारा, लोभी, इतरांना पीडा देण्याचा स्वभाव असलेला, अशुद्ध आचरणाचा आणि हर्ष-शोक यांनी युक्त असतो, तो राजस म्हटला जातो. ॥ १८-२७ ॥
मूळ श्लोक
अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः ।
विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥ १८-२८ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
अयुक्तः = अयुक्त, प्राकृतः = असंस्कृत, स्तब्धः = घमेंडी, शठः = धूर्त आणि, नैष्कृतिकः = दुसऱ्यांच्या उपजीविकेचा नाश करणारा, (च) = तसेच, विषादी = शोक करणारा, अलसः = आळशी, च = आणि, दीर्घसूत्री = दीर्घसूत्री आहे तो, कर्ता = कर्ता, तामसः = तामस, उच्यते = म्हटला जातो ॥ १८-२८ ॥
अर्थ
जो कर्ता अयुक्त, अशिक्षित, घमेंडखोर, धूर्त, दुसऱ्यांची जीवन-वृत्ती नाहीशी करणारा, शोक करणारा, आळशी आणि दीर्घसूत्री असतो, तो तामस म्हटला जातो. ॥ १८-२८ ॥
मूळ श्लोक
बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु ।
प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय ॥ १८-२९ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
धनञ्जय = हे धनंजया (अर्जुना), (मया) = आता माझ्याकडून, अशेषेण = संपूर्णपणे, पृथक्त्वेन = विभागपूर्वक, प्रोच्यमानम्‌ = सांगितले जाणारे, गुणतः = गुणानुसार, बुद्धेः = बुद्धीचे, च = आणि, धृतेः एव = धृतीचे सुद्धा, त्रिविधम्‌ = तीन प्रकारचे, भेदम्‌ = भेद, शृणु = तू ऐक ॥ १८-२९ ॥
अर्थ
हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), आता बुद्धीचे व धृतीचेही गुणांनुसार तीन प्रकारचे भेद माझ्याकडून पूर्णपणे विभागपूर्वक सांगितले जात आहेत, ते तू ऐक. ॥ १८-२९ ॥
मूळ श्लोक
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये ।
बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३० ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
पार्थ = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), प्रवृत्तिम्‌ = प्रवृत्तिमार्ग, च = आणि, निवृत्तिम्‌ = निवृत्तिमार्ग, कार्याकार्ये = कर्तव्य आणि अकर्तव्य, भयाभये = भय व अभय, च = तसेच, बन्धम्‌ = बंधन, च = आणि, मोक्षम्‌ = मोक्ष हे सर्व, या = जी बुद्धी, वेत्ति = यथार्थपणे जाणते, सा = ती, बुद्धिः = बुद्धी, सात्त्विकी = सात्त्विक आहे ॥ १८-३० ॥
अर्थ
हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जी बुद्धी प्रवृत्तिमार्ग व निवृत्तिमार्ग, कर्तव्य व अकर्तव्य, भय व अभय तसेच बंधन व मोक्ष यथार्थपणे जाणते, ती सात्त्विक बुद्धी होय. ॥ १८-३० ॥
मूळ श्लोक
यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च ।
अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३१ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
पार्थ = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), धर्मम्‌ = धर्म, च = आणि, अधर्मम्‌ = अधर्म, च = तसेच, कार्यम्‌ = कर्तव्य, च = आणि, अकार्यम्‌ एव = अकर्तव्य सुद्धा, यया = ज्या बुद्धीच्या द्वारा, (पुरुषः) = पुरुष, अयथावत्‌ प्रजानाति = यथार्थपणे जाणत नाही, सा = ती, बुद्धिः = बुद्धी, राजसी = राजस आहे ॥ १८-३१ ॥
अर्थ
हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), मनुष्य ज्या बुद्धीमुळे धर्म व अधर्म तसेच कर्तव्य व अकर्तव्य यथायोग्य रीतीने जाणत नाही, ती बुद्धी राजसी होय. ॥ १८-३१ ॥
मूळ श्लोक
अधर्मं धर्ममिति या मन्यसे तमसावृता ।
सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३२ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
पार्थ = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), तमसा = तमोगुणाने, आवृता = व्याप्त झाल्यामुळे, या = जी बुद्धी, अधर्मम्‌ = अधर्मालाही, धर्मम्‌ = हा धर्म आहे, इति = असे, मन्यते = मानते, च = तसेच, सर्वार्थान्‌ = सर्व पदार्थांनाही, विपरीतान्‌ (मन्यते) = विपरीत मानते, सा = ती, बुद्धिः = बुद्धी, तामसी = तामसी आहे ॥ १८-३२ ॥
अर्थ
हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), तमोगुणाने व्यापलेली जी बुद्धी अधर्मालाही हा धर्म आहे असे मानते, तसेच याच रीतीने इतर सर्व पदार्थांनाही विपरीत मानते, ती बुद्धी तामसी होय. ॥ १८-३२ ॥
मूळ श्लोक
धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः ।
योगोनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३३ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
पार्थ = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), यया = ज्या, अव्यभिचारिण्या = अव्यभिचारिणी अशा, धृत्या = धारण शक्तीमुळे, (पुरुषः) = पुरुष, योगेन = ध्यानयोगाच्या द्वारा, मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः = मन, प्राण आणि इंद्रिये यांच्या क्रिया, धारयते = धारण करतो, सा = ती, धृतिः = धृती, सात्त्विकी = सात्त्विकी आहे ॥ १८-३३ ॥
अर्थ
हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ज्या अव्यभिचारिणी धारणशक्तीने मनुष्य ध्यानयोगाने मन, प्राण व इंद्रिये यांच्या क्रिया धारण करीत असतो, ती धारणा सात्त्विक होय. ॥ १८-३३ ॥
मूळ श्लोक
यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन ।
प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३४ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
तु = परंतु, पार्थ = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्रा), अर्जुन = अर्जुना, यया = ज्या, धृत्या = धारणशक्तीच्या द्वारा, फलाकाङ्क्षी = फळाची इच्छा करणारा मनुष्य, प्रसङ्गेन = अत्यंत आसक्तीने, धर्मकामार्थान्‌ = धर्म, अर्थ आणि काम यांना, धारयते = धारण करतो, सा = ती, धृतिः = धारणशक्ती, राजसी = राजसी आहे ॥ १८-३४ ॥
अर्थ
परंतु हे पार्था (अर्थात पृथापुत्रा) अर्जुना, फळाची इच्छा असलेला मनुष्य अती आसक्तीमुळे ज्या धारणशक्तीने धर्म, अर्थ व काम यांना धारण करतो, ती धारणा राजसी होय. ॥ १८-३४ ॥
मूळ श्लोक
यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च ।
न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३५ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
पार्थ = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), यया = ज्या, (धृत्या) = धारणशक्तीच्या द्वारे, दुर्मेधाः = दुष्ट बुद्धी असणारा मनुष्य, स्वप्नम्‌ = निद्रा, भयम्‌ = भय, शोकम्‌ = चिंता, च = आणि, विषादम्‌ = दुःख, (तथा) = तसेच, मदम्‌ एव = उन्मत्तपणा यांनाही, न विमुञ्चति = सोडत नाही म्हणजे त्यांना धारण करून राहातो, सा = ती, धृतिः = धारणशक्ती, तामसी = तामसी होय ॥ १८-३५ ॥
अर्थ
हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), दुष्ट बुद्धीचा मनुष्य ज्या धारणशक्तीमुळे झोप, भीती, काळजी, दुःख आणि उन्मत्तपणाही सोडत नाही, अर्थात धारण करून राहातो, ती धारणा तामसी होय. ॥ १८-३५ ॥
मूळ श्लोक
सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ ।
अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ॥ १८-३६ ॥
यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम्‌ ।
तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम्‌ ॥ १८-३७ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
भरतर्षभ = हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांतील श्रेष्ठ अर्जुना), इदानीम्‌ = आता, त्रिविधम्‌ = तीन प्रकारचे, सुखम्‌ तु = सुखसुद्धा, मे = माझ्याकडून, शृणु = तू ऐक, यत्र = ज्या सुखामध्ये, अभ्यासात्‌ = भजन, ध्यान व सेवा इत्यादींच्या अभ्यासामुळे, रमते = रमून जातो, च = आणि, (यस्मात्‌) = ज्या सुखामुळे, (सः) = तो, दुःखान्तम्‌ = दुःखांच्या अंताप्रत, निगच्छति = प्राप्त होतो, यत्‌ = जे असे सुख आहे, तत्‌ = ते, अग्रे = आरंभकाळी, (यदि) = जरी, विषम्‌ इव = विषाप्रमाणे वाटते, (तथापि) = तरी, परिणामे = परिणामी, अमृतोपमम्‌ = अमृततुल्य असते, (अतः) = म्हणून, तत्‌ = ते सुख, आत्मबुद्धिप्रसादजम्‌ = परमात्मविषयक बुद्धीच्या प्रसन्नतेमुळे उत्पन्न होणारे, सुखम्‌ = सुख, सात्त्विकम्‌ = सात्त्विक, प्रोक्तम्‌ = असे म्हटले गेले आहे ॥ १८-३६, १८-३७ ॥
अर्थ
हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), आता तीन प्रकारचे सुखही तू माझ्याकडून ऐक. ज्या सुखात साधक भजन, ध्यान आणि सेवा इत्यादींच्या अभ्यासाने रमतो आणि ज्यामुळे त्याचे दुःख नाहीसे होते, जे आरंभी जरी विषाप्रमाणे वाटले, तरी परिणामी अमृताप्रमाणे असते, ते परमात्मविषयक बुद्धीच्या प्रसादाने उत्पन्न होणारे सुख सात्त्विक म्हटले गेले आहे. ॥ १८-३६, १८-३७ ॥
मूळ श्लोक
विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम्‌ ।
परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम्‌ ॥ १८-३८ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
विषयेन्द्रियसंयोगात्‌ = विषय व इंद्रिये यांच्या संयोगामुळे, यत्‌ = जे, सुखम्‌ = सुख, (उत्पद्यते) = उत्पन्न होते, तत्‌ = ते सुख, अग्रे = प्रथम भोगकाळी, अमृतोपमम्‌ = अमृततुल्य वाटत असले तरीसुद्धा, परिणामे = परिणामी, विषम्‌ इव = विषाप्रमाणे असते, (अतः) = म्हणून, तत्‌ = ते सुख, राजसम्‌ = राजस असे, स्मृतम्‌ = म्हटले गेले आहे ॥ १८-३८ ॥
अर्थ
जे सुख विषय आणि इंद्रिये यांच्या संयोगाने उत्पन्न होते, ते प्रथम भोगताना अमृतासारखे वाटत असले तरी परिणामी विषासारखे असते. म्हणून ते सुख राजस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-३८ ॥
मूळ श्लोक
यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः ।
निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-३९ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
यत्‌ = जे, सुखम्‌ = सुख, अग्रे = भोगकाळी, च = तसेच, अनुबन्धे च = परिणामी सुद्धा, आत्मनः = आत्म्याला, मोहनम्‌ = मोहित करणारे आहे, तत्‌ = ते, निद्रालस्यप्रमादोत्थम्‌ = निद्रा, आळस व प्रमाद यांपासून उत्पन्न होणारे असल्यामुळे, तामसम्‌ = तामस असे, उदाहृतम्‌ = म्हटले गेले आहे ॥ १८-३९ ॥
अर्थ
जे सुख भोगकाळी आणि परिणामीही आत्म्याला मोह पाडणारे असते, ते झोप, आळस व प्रमाद यांपासून उत्पन्न झालेले सुख तामस म्हटले आहे. ॥ १८-३९ ॥
मूळ श्लोक
न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु व पुनः ।
सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥ १८-४० ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
पृथिव्याम्‌ = पृथ्वीवर, वा = किंवा, दिवि = आकाशात, वा = अथवा, देवेषु = देवतांमध्ये, पुनः = तसेच यांच्याशिवाय आणखी कुठेही, तत्‌ = असे कोणतेही, सत्त्वम्‌ = प्राणी व पदार्थ, न अस्ति = नाही, यत्‌ = की जे, प्रकृतिजैः = प्रकृतीपासून उत्पन्न होणाऱ्या, एभिः = या, त्रिभिः = तीन, गुणैः = गुणांनी, मुक्तम्‌ = रहित, स्यात्‌ = असेल ॥ १८-४० ॥
अर्थ
पृथ्वीवर, आकाशात किंवा देवांत तसेच यांच्याशिवाय इतरत्र कोठेही असा कोणताच प्राणी किंवा पदार्थ नाही की, जो प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या या तीन गुणांनी रहित असेल. ॥ १८-४० ॥
मूळ श्लोक
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप ।
कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ १८-४१ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
परन्तप = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), ब्राह्मणक्षत्रियविशाम्‌ = ब्राह्मण, क्षत्रिय व वैश्य यांची, च = तसेच, शूद्राणाम्‌ = शूद्रांची, कर्माणि = कर्मे, स्वभावप्रभवैः = स्वभावापासून उत्पन्न झालेल्या, गुणैः = गुणांच्या द्वारा, प्रविभक्तानि = विभक्त केली गेली आहेत ॥ १८-४१ ॥
अर्थ
हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र यांची कर्मे स्वभावतः उत्पन्न झालेल्या गुणांमुळे निरनिराळी केली गेली आहेत. ॥ १८-४१ ॥
मूळ श्लोक
शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च ।
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम्‌ ॥ १८-४२ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
शमः = अंतःकरणाचा निग्रह करणे, दमः = इंद्रियांचे दमन करणे, तपः = धर्मपालनासाठी कष्ट सहन करणे, शौचम्‌ = आत व बाहेर शुद्ध राहणे, क्षान्तिः = दुसऱ्यांच्या अपराधांना क्षमा करणे, आर्जवम्‌ = मन, इंद्रिये व शरीर यांना सरळ राखणे, आस्तिक्यम्‌ = वेद, शास्त्र, ईश्वर आणि परलोक इत्यादींवर श्रद्धा ठेवणे, ज्ञानम्‌ = वेदशास्त्रांचे अध्ययन व अध्यापन, च = आणि, विज्ञानम्‌ = परमात्म्याच्या तत्त्वाचा अनुभव घेणे, ही सर्वच्या सर्व, एव = ही, ब्रह्मकर्मस्वभावजम्‌ = ब्राह्मणाची स्वाभाविक कर्मे आहेत ॥ १८-४२ ॥
अर्थ
अंतःकरणाचा निग्रह, इंद्रियांवर ताबा ठेवणे, धर्मासाठी कष्ट सहन करणे, अंतर्बाह्य शुद्ध राहणे, दुसऱ्यांच्या अपराधांना क्षमा करणे, मन, इंद्रिये व शरीर सरळ राखणे, वेद, शास्त्र, ईश्वर व परलोक इत्यादींवर विश्वास ठेवणे, वेदशास्त्रांचे अध्ययन-अध्यापन करणे आणि परमात्मतत्त्वाचा अनुभव घेणे, ही सर्वच्या सर्व ब्राह्मणाची स्वाभाविक कर्मे आहेत. ॥ १८-४२ ॥
मूळ श्लोक
शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम्‌ ।
दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम्‌ ॥ १८-४३ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
शौर्यम्‌ = शूरवीरता, तेजः = तेज, धृतिः = धैर्य, दाक्ष्यम्‌ = दक्षता, च = आणि, युद्धे अपि = कोणतेही मोठे संकट आले तरी युद्धातून, अपलायनम्‌ = पळून न जाणे, दानम्‌ = दान देणे, च = आणि, ईश्वरभावः = स्वामी भाव ही सर्वच्या सर्वही, क्षात्रम्‌ = क्षत्रियाची, स्वभावजम्‌ = स्वाभाविक, कर्म = कर्मे आहेत ॥ १८-४३ ॥
अर्थ
शौर्य, तेज, धैर्य, चातुर्य, युद्धातून पलायन न करणे, दान देणे आणि स्वामिभाव ही सर्वच्या सर्व क्षत्रियांची स्वाभाविक कर्मे आहेत. ॥ १८-४३ ॥
मूळ श्लोक
कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम्‌ ।
परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम्‌ ॥ १८-४४ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यम्‌ = शेती, गोपालन आणि क्रय-विक्रय रूप सत्य व्यवहार (ही सर्व), वैश्यकर्म स्वभावजम्‌ = वैश्यांची स्वाभाविक कर्मे आहेत, परिचर्यात्मकम्‌ = सर्व वर्णांची सेवा करणे, शूद्रस्य अपि = शूद्राचेही, स्वभावजम्‌ = स्वाभाविक, कर्म = कर्म आहे ॥ १८-४४ ॥
अर्थ
शेती, गोपालन आणि क्रय-विक्रयरूप सत्य व्यवहार ही वैश्याची स्वाभाविक कर्मे आहेत. तसेच सर्व वर्णांची सेवा करणे हे शूद्राचेही स्वाभाविक कर्म आहे. ॥ १८-४४ ॥
मूळ श्लोक
स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः ।
स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥ १८-४५ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
स्वे स्वे = आपापल्या (स्वाभाविक), कर्मणि = कर्मांमध्ये, अभिरतः = तत्परतेने गढलेला, नरः = मनुष्य, संसिद्धिम्‌ = भगवत्प्राप्तिरूप परमसिद्धी, लभते = प्राप्त करून घेतो, स्वकर्मनिरतः = आपापल्या स्वाभाविक कर्मात गढलेला पुरुष, यथा = ज्याप्रकारे कर्म केल्याने, सिद्धिम्‌ = परमसिद्धी, विन्दति = प्राप्त करून घेतो, तत्‌ = तो प्रकार, शृणु = तू ऐक ॥ १८-४५ ॥
अर्थ
आपापल्या स्वाभाविक कर्मांत तत्पर असलेल्या मनुष्यास भगवत्प्राप्तिरूप परम सिद्धीचा लाभ होतो. आपल्या स्वाभाविक कर्मात रत असलेला मनुष्य ज्या रीतीने कर्म करून परमसिद्धीला प्राप्त होतो, ती रीत तू ऐक. ॥ १८-४५ ॥
मूळ श्लोक
यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम्‌ ।
स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ १८-४६ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
यतः = ज्या परमेश्वरापासून, भूतानाम्‌ = सर्व प्राण्यांची, प्रवृत्तिः = उत्पत्ति झाली आहे, (च) = आणि, येन = ज्या परमेश्वराने, इदम्‌ = हे, सर्वम्‌ = समस्त जग, ततम्‌ = व्यापून टाकले आहे, तम्‌ = त्या परमेश्वराची, स्वकर्मणा = स्वतःच्या स्वाभाविक कर्मांनी, अभ्यर्च्य = पूजा करून, मानवः = मनुष्य, सिद्धिम्‌ = परमसिद्धी, विन्दति = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-४६ ॥
अर्थ
ज्या परमेश्वरापासून सर्व प्राण्यांची उत्पत्ती झाली आहे आणि ज्याने हे सर्व जग व्यापले आहे, त्या परमेश्वराची आपल्या स्वाभाविक कर्मांनी पूजा करून मनुष्य परमसिद्धी मिळवितो. ॥ १८-४६ ॥
मूळ श्लोक
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्‌ ।
स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्‌ ॥ १८-४७ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
स्वनुष्ठितात्‌ = चांगल्या प्रकारे आचरणात आणलेल्या, परधर्मात्‌ = दुसऱ्याच्या धर्मापेक्षा, विगुणः अपि = गुणरहित (असणारा) सुद्धा, स्वधर्मः = स्वतःचा धर्म, श्रेयान्‌ = श्रेष्ठ आहे, (यस्मात्‌) = कारण, स्वभावनियतम्‌ = स्वभावाने नियत केलेले, कर्म = स्वधर्मरूप कर्म, कुर्वन्‌ = करणारा मनुष्य, किल्बिषम्‌ = पाप, न आप्नोति = प्राप्त करून घेत नाही (म्हणजे त्या मनुष्याला पाप लागत नाही) ॥ १८-४७ ॥
अर्थ
उत्तम प्रकारे आचरिलेल्या दुसऱ्याच्या धर्मापेक्षा वैगुण्य असलेलाही आपला धर्म श्रेष्ठ आहे. कारण स्वभावाने नेमून दिलेले स्वधर्मरूप कर्म करणाऱ्या माणसाला पाप लागत नाही. ॥ १८-४७ ॥
मूळ श्लोक
सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्‌ ।
सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ॥ १८-४८ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
(अतः) = म्हणून, कौन्तेय = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), सहजम्‌ = सहज, कर्म = कर्म हे, सदोषम्‌ अपि = दोषयुक्त असले तरी सुद्धा ते, न त्यजेत्‌ = टाकू नये, हि = कारण, धूमेन = धुराने व्याप्त असलेल्या, अग्निः इव = अग्नीप्रमाणे, सर्वारम्भाः = सर्व कर्मे (कोणत्या ना कोणत्यातरी), दोषेण = दोषाने, आवृताः = युक्त असतात ॥ १८-४८ ॥
अर्थ
म्हणूनच हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), सदोष असले तरीही स्वाभाविक कर्म सोडून देऊ नये. कारण धुराने जसा अग्नी, तशी सर्व कर्मे कोणत्या ना कोणत्या दोषाने युक्त असतात. ॥ १८-४८ ॥
मूळ श्लोक
असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः ।
नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ १८-४९ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
सर्वत्र = सर्वत्र, असक्तबुद्धिः = आसक्तिरहित बुद्धी असणारा, विगतस्पृहः = स्पृहारहित, (च) = आणि, जितात्मा = ज्याने अंतःकरण जिंकले आहे असा पुरुष, संन्यासेन = सांख्ययोगाच्या द्वारा, परमाम्‌ = ती परम अशी, नैष्कर्म्यसिद्धिम्‌ = नैष्कर्म्य सिद्धी, अधिगच्छति = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-४९ ॥
अर्थ
सर्वत्र आसक्तिरहित बुद्धी असलेला, निःस्पृह आणि अंतःकरण जिंकलेला मनुष्य सांख्ययोगाने त्या श्रेष्ठ नैष्कर्म्यसिद्धीला प्राप्त होतो. ॥ १८-४९ ॥
मूळ श्लोक
सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे ।
समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ १८-५० ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
ज्ञानस्य = ज्ञानयोगाची, या = जी काही, परा = परा, निष्ठा = निष्ठा आहे, सिद्धिम्‌ = अशी ती नैष्कर्म्य सिद्धी, यथा = ज्याप्रकारे, प्राप्तः = प्राप्त करून घेऊन, (मनुष्यः) = मनुष्य हा, ब्रह्म = ब्रह्म, आप्नोति = प्राप्त करून घेतो, तथा = तो प्रकार, कौन्तेय = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), समासेन एव = संक्षेपतःच, मे = माझ्याकडून, निबोध = तू समजून घे ॥ १८-५० ॥
अर्थ
हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), जी ज्ञानयोगाची अंतिम स्थिती आहे, त्या नैष्कर्म्यसिद्धीला ज्या रीतीने प्राप्त होऊन मनुष्य ब्रह्माला प्राप्त होतो, ती रीत थोडक्यात तू माझ्याकडून समजून घे. ॥ १८-५० ॥
मूळ श्लोक
बुद्ध्या विशुद्ध्या युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च ।
शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥ १८-५१ ॥
विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः ।
ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥ १८-५२ ॥
अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम्‌ ।
विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १८-५३ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
विशुद्ध्या = विशुद्ध, बुद्ध्या = बुद्धीने, युक्तः = युक्त असणारा, (तथा) = तसेच, लघ्वाशी = हलके, सात्त्विक आणि नियमीत भोजन करणारा, शब्दादीन्‌ = शब्द इत्यादी, विषयान्‌ = विषयांचा, त्यक्त्वा = त्याग करून, विविक्तसेवी = एकांत व शुद्ध अशा स्थानांचे सेवन करणारा, धृत्या = सात्त्विक अशा धारणशक्तीच्या द्वारा, आत्मानम्‌ नियम्य = अंतःकरण व इंद्रिये यांचा संयम करून, यतवाक्कायमानसः = मन, वाणी आणि शरीर यांना वश करून घेतलेला, रागद्वेषौ = राग आणि द्वेष यांना, व्युदस्य = संपूर्ण नष्ट करून, वैराग्यम्‌ = दृढ वैराग्याचा, समुपाश्रितः = चांगल्याप्रकारे आश्रय घेणारा, च = तसेच, अहङ्कारम्‌ = अहंकार, बलम्‌ = बळ, दर्पम्‌ = घमेंड, कामम्‌ = काम, क्रोधम्‌ = क्रोध, च = आणि, परिग्रहम्‌ = परिग्रह यांचा, विमुच्य = त्याग करून, नित्यम्‌ = निरंतर, ध्यानयोगपरः = ध्यानयोगपरायण राहणारा, निर्ममः = ममतारहित, (च) = आणि, शान्तः = शांतियुक्त असा पुरुष, ब्रह्मभूयाय = सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये अभिन्न भावाने स्थित होण्यास, कल्पते = योग्य होतो ॥ १८-५१, १८-५२, १८-५३ ॥
अर्थ
विशुद्ध बुद्धीने युक्त; हलके, सात्त्विक आणि नियमीत भोजन घेणारा; शब्दादी विषयांचा त्याग करून, एकांतात शुद्ध ठिकाणी राहणारा; सात्त्विक धारणाशक्तीने अंतःकरण व इंद्रिये यांच्यावर संयम ठेवून, मन, वाणी आणि शरीर ताब्यात ठेवणारा; राग-द्वेष पूर्णपणे नाहीसे करून चांगल्या प्रकारे दृढ वैराग्याचा आश्रय घेणारा; अहंकार, बळ, घमेंड, कामना, क्रोध, संग्रहवृत्ती यांचा त्याग करून नेहमी ध्यानयोगात तत्पर असणारा; ममतारहित व शांतियुक्त असा पुरुष सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये एकरूप होऊन राहण्यास पात्र होतो. ॥ १८-५१, १८-५२, १८-५३ ॥
मूळ श्लोक
ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति ।
समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम्‌ ॥ १८-५४ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
ब्रह्मभूतः = सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये एकीभावाने स्थित असणारा, प्रसन्नात्मा = मन प्रसन्न असणारा असा योगी तर, न शोचति = शोक करीत नाही, (तथा) = तसेच, न काङ्क्षति = आकांक्षा करीत नाही, सर्वेषु = समस्त, भूतेषु = प्राण्यांच्या ठायी, समः = समभाव असणारा असा तो योगी, पराम्‌ मद्भक्तिम्‌ = माझी परा भक्ती, लभते = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-५४ ॥
अर्थ
मग तो सच्चिदानंदघन ब्रह्मात तद्रूप झालेला प्रसन्न चित्ताचा योगी कशाबद्दलही शोक करीत नाही आणि कशाचीही इच्छा करीत नाही. असा सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी सम भाव बाळगणारा योगी माझ्या पराभक्तीला प्राप्त होतो. ॥ १८-५४ ॥
मूळ श्लोक
भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः ।
ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्‌ ॥ १८-५५ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
(अहम्‌) = मी, यः = जो, च = आणि, यावान्‌ = जितका, अस्मि = आहे, (एवम्‌) = अशाप्रकारे, माम्‌ = मज परमात्म्याला, भक्त्या = परा भक्तीच्या द्वारा, (सः) = तो, तत्त्वतः अभिजानाति = जसेच्या तसे तत्त्वतः जाणतो, (तथा) = तसेच (मग), ततः = त्या भक्तीच्या द्वारा, माम्‌ = मला, तत्त्वतः = तत्त्वतः, ज्ञात्वा = जाणून घेतल्यावर, (सः) = तो, तदनन्तरम्‌ = तत्काळच, विशते = माझ्या ठिकाणी प्रविष्ट होऊन जातो ॥ १८-५५ ॥
अर्थ
त्या पराभक्तीच्या योगाने तो मज परमात्म्याला मी जो आणि जसा आहे, अगदी बरोबर तसाच तत्त्वतः जाणतो, तसेच त्या भक्तीने मला तत्त्वतः जाणून त्याचवेळी माझ्यात प्रविष्ट होतो. ॥ १८-५५ ॥
मूळ श्लोक
सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः ।
मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम्‌ ॥ १८-५६ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
सर्वकर्माणि = सर्व कर्मे, सदा = सदा, कुर्वाणः अपि = करीत असूनही, मद्व्यपाश्रयः = मत्परायण असणारा कर्मयोगी तर, मत्प्रसादात्‌ = माझ्या कृपेमुळे, शाश्वतम्‌ = सनातन, अव्ययम्‌ = अविनाशी, पदम्‌ = परम पद, अवाप्नोति = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-५६ ॥
अर्थ
माझ्या आश्रयाने राहणारा कर्मयोगी सर्व कर्मे नेहमी करीत असला तरी माझ्या कृपेने सनातन अविनाशी परमपदाला प्राप्त होतो. ॥ १८-५६ ॥
मूळ श्लोक
चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः ।
बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ॥ १८-५७ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
चेतसा = मनाने, सर्वकर्माणि = सर्व कर्मे, मयि = माझ्या ठिकाणी, संन्यस्य = अर्पण करून, (तथा) = तसेच, बुद्धियोगम्‌ = समबुद्धीरूप योगाचा, उपाश्रित्य = अवलंब करून, (त्वम्‌) = तू, मत्परः = मत्परायण, (च) = आणि, सततम्‌ मच्चित्तः = निरंतर माझ्या ठायी चित्त ठेवणारा असा, भव = हो ॥ १८-५७ ॥
अर्थ
सर्व कर्मे मनाने माझ्या ठिकाणी अर्पण करून तसेच समबुद्धीरूप योगाचा अवलंब करून मत्परायण आणि निरंतर माझ्या ठिकाणी चित्त असलेला हो. ॥ १८-५७ ॥
मूळ श्लोक
मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि ।
अथ चेत्त्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥ १८-५८ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
मच्चित्तः = माझ्या ठिकाणी चित्त ठेवलेला असा, त्वम्‌ = तू, मत्प्रसादात्‌ = माझ्या कृपेने, (अनायासाने) = अनायासे, सर्वदुर्गाणि = सर्व संकटे, तरिष्यसि = पार करून जाशील, अथ = आणि, चेत्‌ = जर, अहङ्कारात्‌ = अहंकाळामुळे माझी वचने, न श्रोष्यसि = ऐकली नाहीस तर, विनङ्क्ष्यसि = तू नष्ट होऊन जाशील म्हणजे परमार्थातून भ्रष्ट होऊन जाशील ॥ १८-५८ ॥
अर्थ
वर सांगितल्याप्रमाणे माझ्या ठिकाणी चित्त ठेवल्याने तू माझ्या कृपेने सर्व संकटातून सहजच पार होशील आणि जर अहंकारामुळे माझे सांगणे न ऐकशील, तर नष्ट होशील अर्थात परमार्थाला मुकशील. ॥ १८-५८ ॥
मूळ श्लोक
यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे ।
मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ १८-५९ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
अहङ्कारम्‌ = अहंकाराचा, आश्रित्य = आश्रय घेऊन, इति = हे, यत्‌ = जे, मन्यसे = तू समजत आहेस की, न योत्स्ये = मी युद्ध करणार नाही, एषः = हा, ते = तुझा, व्यवसायः = निश्चय, मिथ्या = मिथ्या आहे, (यतः) = कारण, (तव) = तुझा, प्रकृतिः = स्वभाव, त्वाम्‌ = तुला, नियोक्ष्यति = जबरदस्तीने युद्ध करावयास लावील ॥ १८-५९ ॥
अर्थ
तू अहंकार धरून मी युद्ध करणार नाही, असे मानतोस, तो तुझा निश्चय व्यर्थ आहे, कारण तुझा स्वभाव तुला जबरदस्तीने युद्ध करावयास लावील. ॥ १८-५९ ॥
मूळ श्लोक
स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा ।
कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत्‌ ॥ १८-६० ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
कौन्तेय = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), मोहात्‌ = मोहामुळे, यत्‌ = जे कर्म, कर्तुम्‌ = करण्याची, न इच्छसि = इच्छा तू करीत नाहीस, तत्‌ अपि = ते कर्मसुद्धा, स्वेन = आपल्या (पूर्वकृत), स्वभावजेन = स्वाभाविक, कर्मणा = कर्माने, निबद्धः = बद्ध असा तू, अवशः = परवश होऊन, करिष्यसि = करशील ॥ १८-६० ॥
अर्थ
हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), जे कर्म तू मोहामुळे करू इच्छित नाहीस, तेही आपल्या पूर्वकृत स्वाभाविक कर्माने बद्ध असल्यामुळे पराधीन होऊन करशील. ॥ १८-६० ॥
मूळ श्लोक
ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति ।
भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ १८-६१ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
अर्जुन = हे अर्जुना, यन्त्रारूढानि = शरीररूपी यंत्रावर आरूढ असणाऱ्या, सर्वभूतानि = सर्व प्राण्यांना, ईश्वरः = अंतर्यामी परमेश्वर, मायया = स्वतःच्या मायेने (त्यांच्या कर्मांना अनुसरून), भ्रामयन्‌ = फिरवीत, सर्वभूतानाम्‌ = सर्व प्राण्यांच्या, हृद्देशे = हृदयात, तिष्ठति = स्थित आहे ॥ १८-६१ ॥
अर्थ
हे अर्जुना, अंतर्यामी परमेश्वर आपल्या मायेने शरीररूपी यंत्रावर आरूढ झालेल्या सर्व प्राण्यांना त्यांच्या कर्मांनुसार फिरवीत सर्व प्राण्यांच्या हृदयात राहिला आहे. ॥ १८-६१ ॥
मूळ श्लोक
तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत ।
तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्‌ ॥ १८-६२ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
भारत = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), तम्‌ एव = त्या परमेश्वरालाच, सर्वभावेन = सर्व प्रकाराने, (त्वम्‌) = तू, शरणम्‌ = शरण, गच्छ = जा, तत्प्रसादात्‌ = त्या परमेश्वराच्या कृपेनेच (तू), पराम्‌ = परम, शान्तिम्‌ = शांती आणि, शाश्वतम्‌ = सनातन, स्थानम्‌ = परमधाम, प्राप्स्यसि = प्राप्त करून घेशील ॥ १८-६२ ॥
अर्थ
हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), तू सर्व प्रकारे त्या परमेश्वरालाच शरण जा. त्या परमात्म्याच्या कृपेनेच तुला परमशांती आणि सनातन परमधाम मिळेल. ॥ १८-६२ ॥
मूळ श्लोक
इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्‍गुह्यतरं मया ।
विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥ १८-६३ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
इति = अशा प्रकारे, गुह्यात्‌ = गोपनीय गोष्टींपेक्षासुद्धा, गुह्यतरम्‌ = अतिगोपनीय असे, (इदम्‌) = हे, ज्ञानम्‌ = ज्ञान, मया = मी, ते = तुला, आख्यातम्‌ = सांगितले आहे (आता तू), एतत्‌ = या रहस्ययुक्त ज्ञानाचा, अशेषेण पूर्णपणे, विमृश्य = चांगल्याप्रकारे विचार करून, यथा इच्छसि = जशी तुझी इच्छा असेल, तथा = त्याप्रमाणेच, कुरु = कर ॥ १८-६३ ॥
अर्थ
अशा प्रकारे हे गोपनीयाहूनही अतिगोपनीय ज्ञान मी तुला सांगितले. आता तू या रहस्यमय ज्ञानाचा संपूर्णपणे चांगला विचार करून मग जसे तुला आवडेल तसे कर. ॥ १८-६३ ॥
मूळ श्लोक
सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः ।
इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम्‌ ॥ १८-६४ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
सर्वगुह्यतमम्‌ = सर्व गोपनीय गोष्टींमध्ये अतिशय गोपनीय असे, मे = माझे, परमम्‌ = परम रहस्याने युक्त, वचः = वचन, भूयः = पुन्हा, शृणु = तू ऐक, (त्वम्‌) = तू, मे = मला, दृढम्‌ = अतिशय, इष्टः = प्रिय, असि = आहेस, ततः = त्यामुळे, इति = हे, हितम्‌ = परम हितकारक वचन, ते = तुला, (भूयः) = पुन्हा, वक्ष्यामि = मी सांगेन ॥ १८-६४ ॥
अर्थ
सर्व गोपनीयांहून अतिगोपनीय माझे परम रहस्ययुक्त वचन तू पुन्हा ऐक. तू माझा अत्यंत आवडता आहेस, म्हणून हे परम हितकारक वचन मी तुला सांगणार आहे. ॥ १८-६४ ॥
मूळ श्लोक
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥ १८-६५ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
मन्मनाः = माझ्या ठिकाणी मन असणारा असा, भव = तू हो, मद्भक्तः = माझा भक्त, (भव) = हो, मद्याजी = माझे पूजन करणारा, (भव) = हो, (च) = आणि, माम्‌ = मला, नमस्कुरु = प्रणाम कर, (एवम्‌) = असे केले असता, (त्वम्‌) = तू, माम्‌ एव = मलाच, एष्यसि = प्राप्त करून घेशील, (एतत्‌) = हे, (अहम्‌) = मी, ते = तुला, सत्यम्‌ = सत्य, प्रतिजाने = प्रतिज्ञेवर सांगतो, (यतः) = कारण, (त्वम्‌) = तू, मे = मला, प्रियः = अत्यंत प्रिय, असि = आहेस ॥ १८-६५ ॥
अर्थ
तू माझ्या ठिकाणी मन ठेव. माझा भक्त हो. माझे पूजन कर आणि मला नमस्कार कर. असे केले असता तू मलाच येऊन मिळशील. हे मी तुला सत्य प्रतिज्ञापूर्वक सांगतो. कारण तू माझा अत्यंत आवडता आहेस. ॥ १८-६५ ॥
मूळ श्लोक
सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।
अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ १८-६६ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
सर्वधर्मान्‌ = सर्व धर्म म्हणजे सर्व कर्तव्यकर्मे यांचा, (मयि) = माझ्या ठायी, परित्यज्य = त्याग करून, एकम्‌ माम्‌ = सर्व शक्तिमान, सर्वाधार अशा मज एका परमेश्वरालाच, शरणम्‌ = शरण, व्रज = ये, सर्वपापेभ्यः = सर्व पापांतून, अहम्‌ = मी, त्वा = तुला, मोक्षयिष्यामि = मुक्त करून टाकीन, मा शुचः = तू शोक करू नकोस ॥ १८-६६ ॥
अर्थ
सर्व धर्म म्हणजे सर्व कर्तव्यकर्मे मला अर्पण करून तू केवळ सर्वशक्तिमान, सर्वाधार अशा मला परमेश्वरालाच शरण ये. मी तुला सर्व पापांपासून सोडवीन. तू शोक करू नकोस. ॥ १८-६६ ॥
मूळ श्लोक
इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ।
न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥ १८-६७ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
इदम्‌ = हे गीताशास्त्र, कदाचन = कोणत्याही काळी, ते = तू, अतपस्काय = तपरहित मनुष्याला, न वाच्यम्‌ = सांगू नकोस, अभक्ताय = भक्तिरहित माणसाला, न (वाच्यम्‌) = सांगू नकोस, च = तसेच, अशुश्रूषवे = ज्याला ऐकण्याची इच्छा नाही त्यालाही, न (वाच्यम्‌) = सांगू नयेस, च = त्याचप्रमाणे, यः = जो माणूस, माम्‌ = माझ्या बाबतीत, अभ्यसूयति = दोषदृष्टी बाळगतो, (तस्मै) = त्याला सुद्धा, (कदापि) = कधीही, न (वाच्यम्‌) = (तू) सांगू नयेस ॥ १८-६७ ॥
अर्थ
हा गीतारूप रहस्यमय उपदेश कधीही तप न करणाऱ्या माणसाला सांगू नये. तसेच भक्तिहीन माणसाला आणि ऐकण्याची इच्छा नसणाऱ्यालाही सांगू नये. त्याचप्रमाणे माझ्यामध्ये दोष पाहणाऱ्याला तर कधीही सांगू नये. ॥ १८-६७ ॥
मूळ श्लोक
य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति ।
भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥ १८-६८ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
मयि = माझ्यावर, पराम्‌ = परम, भक्तिम्‌ = प्रेम, कृत्वा = करून, यः = जो पुरुष, इमम्‌ = हा, परमम्‌ = परम, गुह्यम्‌ = रहस्ययुक्त गीतोपदेश, मद्भक्तेषु = माझ्या भक्तांना, अभिधास्यति = सांगेल, (सः) = तो, माम्‌ एव = मलाच, एष्यति = प्राप्त करून घेईल, असंशयः = यात कोणताही संशय नाही ॥ १८-६८ ॥
अर्थ
जो पुरुष माझ्या ठिकाणी परम प्रेम ठेवून हे परम रहस्ययुक्त गीताशास्त्र माझ्या भक्तांना सांगेल, तो मलाच प्राप्त होईल, यात मुळीच शंका नाही. ॥ १८-६८ ॥
मूळ श्लोक
न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः ।
भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥ १८-६९ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
तस्मात्‌ = त्या (माणसा) पेक्षा श्रेष्ठ, मनुष्येषु = माणसांमध्ये, कश्चित्‌ च = कोणीही, मे = माझे, प्रियकृत्तमः = प्रिय कार्य करणारा, न = नाही, च = तसेच, भुवि = पृथ्वीवर, तस्मात्‌ = त्याच्यापेक्षा अधिक, मे प्रियतरः = माझा प्रिय, अन्यः = दुसरा कोणीही, न भविता = भविष्यात होणार नाही ॥ १८-६९ ॥
अर्थ
माझे अत्यंत प्रिय कार्य करणारा त्याच्याहून अधिक मनुष्यांत कोणीही नाही. तसेच पृथ्वीवर त्याच्याहून अधिक मला प्रिय दुसरा कोणी भविष्यकाळी होणारही नाही. ॥ १८-६९ ॥
मूळ श्लोक
अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः ।
ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ १८-७० ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
आवयोः = आपल्या दोघांचे, इमम्‌ = हे, धर्म्यम्‌ = धर्ममय, संवादम्‌ = संवादरूप गीताशास्त्र, यः = जो पुरुष, अध्येष्यते = पठण करील, तेन च = त्याच्या द्वारा सुद्धा, अहम्‌ = मी, ज्ञानयज्ञेन = ज्ञानयज्ञाद्वारा, इष्टः = पूजित, स्याम्‌ = होईन, इति = असे, मे = माझे, मतिः = मत आहे ॥ १८-७० ॥
अर्थ
जो पुरुष आम्हा दोघांच्या धर्ममय संवादरूप या गीताशास्त्राचे अध्ययन करील, त्याच्याकडूनही मी ज्ञानयज्ञाने पूजित होईन, असे माझे मत आहे. ॥ १८-७० ॥
मूळ श्लोक
श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः ।
सोऽपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम्‌ ॥ १८-७१ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
श्रद्धावान्‌ = श्रद्धेने युक्त, च = आणि, अनसूयः = दोषदृष्टीने रहित, यः = जो, नरः = मनुष्य, शृणुयात्‌ अपि = गीताशास्त्राचे श्रवणही करील, सः अपि = तोसुद्धा, (पापेभ्यः) = पापांतून, मुक्तः = मुक्त होऊन, पुण्यकर्मणाम्‌ = उत्तम कर्म करणाऱ्यांच्या, शुभान्‌ = श्रेष्ठ, लोकान्‌ = लोकांना, प्राप्नुयात्‌ = प्राप्त करून घेईल ॥ १८-७१ ॥
अर्थ
जो मनुष्य श्रद्धायुक्त होऊन दोषदृष्टी न ठेवता या गीताशास्त्राचे श्रवण करील, तोही पापांपासून मुक्त होऊन पुण्यकर्मे करणाऱ्यांच्या श्रेष्ठ लोकांना प्राप्त होईल. ॥ १८-७१ ॥
मूळ श्लोक
कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा ।
कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ॥ १८-७२ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
पार्थ = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), एतत्‌ = हे गीताशास्त्र, त्वया = तू, एकाग्रेण = एकाग्र, चेतसा = चित्ताने, कच्चित्‌ श्रुतम्‌ = ऐकलेस काय, धनञ्जय = हे धनंजया (अर्जुना), ते = तुझा, अज्ञानसम्मोहः = अज्ञानजनित मोह, कच्चित्‌ प्रनष्टः = नष्ट झाला काय ॥ १८-७२ ॥
अर्थ
हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), हे गीताशास्त्र तू एकाग्र चित्ताने ऐकलेस का? आणि हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), तुझा अज्ञानातून उत्पन्न झालेला मोह नाहीसा झाला का? ॥ १८-७२ ॥
मूळ श्लोक
अर्जुन उवाच
नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत ।
स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ॥ १८-७३ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
अर्जुन = अर्जुन, उवाच = म्हणाला, अच्युत = हे अच्युता (अर्थात श्रीकृष्णा), त्वत्प्रसादात्‌ = आपल्या कृपेमुळे, (मम) = माझा, मोहः = मोह, नष्टः = नष्ट होऊन गेला आहे, (च) = आणि, मया = मला, स्मृतिः = स्मृती, लब्धा = प्राप्त झाली आहे (आता), (अहम्‌) = मी, गतसन्देहः = संशयरहित होऊन, स्थितः = स्थित, अस्मि = आहे, (अतः) = म्हणून, तव = आपली, वचनम्‌ = आज्ञा, करिष्ये = मी पाळेन ॥ १८-७३ ॥
अर्थ
अर्जुन म्हणाला, हे अच्युता (अर्थात श्रीकृष्णा), आपल्या कृपेने माझा मोह नाहीसा झाला आणि मला स्मृती प्राप्त झाली. आता मी संशयरहित होऊन राहिलो आहे. म्हणून मी आपल्या आज्ञेचे पालन करीन. ॥ १८-७३ ॥
मूळ श्लोक
सञ्जय उवाच
इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः ।
संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम्‌ ॥ १८-७४ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
सञ्जय = संजय, उवाच = म्हणाले, इति = अशा प्रकारे, वासुदेवस्य = श्रीवासुदेव, च = आणि, महात्मनः पार्थस्य = महात्मा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) यांचा, इमम्‌ = हा, अद्भुतम्‌ = अद्भुत रहस्ययुक्त, (च) = आणि, रोमहर्षणम्‌ = रोमांचकारक, संवादम्‌ = संवाद, अहम्‌ = मी, अश्रौषम्‌ = ऐकला ॥ १८-७४ ॥
अर्थ
संजय म्हणाले, अशा प्रकारे मी श्रीवासुदेव आणि महात्मा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) यांचा हा अद्भुत रहस्यमय रोमांचकारक संवाद ऐकला. ॥ १८-७४ ॥
मूळ श्लोक
व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्‍गुह्यमहं परम्‌ ।
योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम्‌ ॥ १८-७५ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
व्यासप्रसादात्‌ = श्रीव्यासांच्या कृपेमुळे (दिव्य दृष्टी मिळून), एतत्‌ = हा, परमम्‌ = परम, गुह्यम्‌ = गोपनीय असा, योगम्‌ = योग, (अर्जुनम्‌) = अर्जुनाला, कथयतः = सांगत असताना, स्वयम्‌ = स्वतः, योगेश्वरात्‌ = योगेश्वर अशा, कृष्णात्‌ = भगवान श्रीकृष्णाकडून, अहम्‌ = मी, साक्षात्‌ = प्रत्यक्ष, श्रुतवान्‌ = ऐकला आहे ॥ १८-७५ ॥
अर्थ
श्रीव्यासांच्या कृपेने दिव्य दृष्टी मिळवून मी हा परम गोपनीय योग अर्जुनाला सांगत असताना स्वतः योगेश्वर भगवान श्रीकृष्णांकडून प्रत्यक्ष ऐकला आहे. ॥ १८-७५ ॥
मूळ श्लोक
राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम्‌ ।
केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥ १८-७६ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
राजन्‌ = हे राजा (धृतराष्ट्रा), केशवार्जुनयोः = भगवान केशव (अर्थात श्रीकृष्ण) व अर्जुन यांचा, इमम्‌ = हा (रहस्याने युक्त), पुण्यम्‌ = कल्याणकारक, च = आणि, अद्भुतम्‌ = अद्भुत असा, संवादम्‌ = संवाद, संस्मृत्य संस्मृत्य = पुन्हा पुन्हा आठवून, मुहुर्मुहुः = वारंवार, हृष्यामि = मी आनंदित होत आहे ॥ १८-७६ ॥
अर्थ
हे महाराज (धृतराष्ट्र), भगवान केशव (अर्थात श्रीकृष्ण) आणि अर्जुन यांचा हा रहस्यमय, कल्याणकारक आणि अद्भुत संवाद पुन्हा पुन्हा आठवून मी वारंवार आनंदित होत आहे. ॥ १८-७६ ॥
मूळ श्लोक
तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः ।
विस्मयो मे महान्‌ राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ॥ १८-७७ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
राजन्‌ = हे राजा (धृतराष्ट्रा), हरेः = श्रीहरीच्या, तत्‌ = त्या, अति = अत्यंत, अद्भुतम्‌ = अलौकिक, रूपम्‌ च = रूपाचेही, संस्मृत्य संस्मृत्य = पुन्हा पुन्हा स्मरण करून, मे = माझ्या चित्तात, महान्‌ = महान, विस्मयः = विस्मय होत आहे, च = आणि, पुनः पुनः = वारंवार, हृष्यामि = मी हर्षपुलकित होत आहे ॥ १८-७७ ॥
अर्थ
हे महाराज (धृतराष्ट्र), श्रीहरीचे ते अत्यंत अलौकिक रूपही वरचेवर आठवून माझ्या मनाला खूप आश्चर्य वाटत आहे आणि मी वारंवार हर्षपुलकित होत आहे. ॥ १८-७७ ॥
मूळ श्लोक
यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ।
तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥ १८-७८ ॥
संदर्भित अन्वयार्थ
यत्र = जेथे, योगेश्वरः = योगेश्वर, कृष्णः = भगवान श्रीकृष्ण आहेत, (च) = आणि, यत्र = जेथे, धनुर्धरः = गांडीव धनुष्य धारण करणारा, पार्थः = पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) आहे, तत्र = तेथे, श्रीः = श्री, विजयः = विजय, भूतिः = विभूती, (च) = आणि, ध्रुवा = अचल, नीतिः = नीती हे आहेत, (इति) = असे, मम = माझे, मतिः = मत आहे ॥ १८-७८ ॥
अर्थ
जेथे योगेश्वर भगवान श्रीकृष्ण आहेत आणि जेथे गांडीव धनुष्य धारण करणारा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) आहे, तेथेच श्री, विजय, विभूती आणि अचल नीती आहे, असे माझे मत आहे. ॥ १८-७८ ॥
मूळ अठराव्या अध्यायाची समाप्ती
ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
मोक्षसंन्यासयोगो नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥
अर्थ
ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील मोक्षसंन्यासयोग नावाचा हा अठरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १८ ॥