शुकाष्टक

शुकाष्टक – संत एकनाथ

शुकाष्टक – उत्तम भक्त

सर्वभूतेषु यः पश्येद्भगवद्भावमात्मनः ।
भूतानि भगवत्यात्मन्येष भागवतोत्तमः ॥१॥

सर्वभूतीं भगवंत । भूतें भगवंती वर्तत । भूतीं भूतात्मा

तोचि समस्त । ‘ मी मी ’ म्हणणें तेथें मीपणा नये ॥१॥
सर्वांभूतीं भगवंत पाही । भूतें भगवंताचे ठायीं ।
हें अवघें देखे तो स्वदेहीं । स्वस्वरुप पाही स्वयें होय ॥२॥
तो भक्तांमाजीं अति श्रेष्ठ । तो भागवतांमाजीं वरिष्ठ ।
त्यासी उत्तमत्वाचा पट । अवतार श्रेष्ठ मानिती ॥३॥

शुकाष्टक – सदगुरुवंदन

श्रीगणेशाय नमः ॥

चिन्मयानंदरुपाय जनार्दनस्वरुपिणे । स्वप्रकाशाय शुद्धाय आचार्यास नमोऽस्तु ते ॥१॥
मायातीताय नित्याय मायागुणप्रकाशिने । व्यक्ताव्यक्तस्वरुपाय आचार्याय नमोऽस्तु ते ॥२॥
ॐ नमो जी जगदगुरु । न दिसोनी जगदाकारु । देखिला तरी संहारु । नमोडितां करिसी ॥३॥
परी घडमोडी दोन्ही । नाहीं करणें तुजलागुनी । यालागीं नमुनी । रहावें स्थिर ॥४॥
तंव नमू हे विचारितां । वेगळा पडे थिता । तरी नमावया आतां । कवण हेतु ॥५॥
उथळलिया भरतें । स्वयें भरी तरीयातें । त्या सिंधूच्या ऐसें अद्वैतें । नमावया द्वैत म्यां केलें ॥६॥
सिंधूच्या बोहटचढीं । तरीयाची वाढीमोडी । तैसी नमावया परवडी । तुझीचि तूतें ॥७॥
तैसे तुझ्या पूर्णपणीं । असोनि नबाणे धणी । ह्नणोनी गावया तुझ्या गुणीं । लांचावलो मी ॥८॥
छंद पडे वाचा । तैं तूं भेटसी साचा । भेटुनी कीर्तनाचा । लाविसी चाळा ॥९॥

शुकाष्टक – श्लोक १

श्रीशुक उवाचः
भेदाभेदौ सपदि गलितौ पुण्यपापे विशीर्णे ।
मायामोहौ क्षयमधिगतौ नष्टसंदेहवृत्तिः ।
शब्दातीतं त्रिगुणरहितं प्राप्य तत्त्वावबोधं ।
निस्त्रैगुण्ये पथि विचारतां को विधिः को निषेधः ॥१॥

जो पोखाब्धीचा पूर्णचंद्र । जो ज्ञानियांचा नरेंद्र । तो शुक्र नरेंद्र । आपुलिया स्थिती बोलिला ॥२२॥
ब्रह्मास्थितीची नव्हाळी । तेणें स्वस्वरुप न्याहाळी । त्या अनुभवाची उकळी । नसंठेचि श्रीशुका ॥२३॥
घालेपणाचे ढेंकर । जेवीं देती जेवणार । तेवीं आनंदाचे उदगार । अनिर्वाच्य वदवी ॥२४॥
ह्नणे भेदाभेद दोन्ही । हारपले जयापासूनी । मार्गु अमार्गु मनीं नयनीं । न संपडे दोहींचा ॥२५॥
तरी अखंड भेदू कैसा । अभेदाचा कवण ठसा । दोहीवेगळीं दशा । कीं लक्षण ते ॥२५॥
तंतू एक शेवटवरी । पई दिसे वेगळाल्या हारी । गणितां येती लक्षावरी । तो पटत्वभेदू ॥२७॥
दिपू येकू कळिके असे । तिमिर दृष्टीं अनेक दिसे । ऐसें नसतेंचि जें भासे । वस्तूच्या ठायीं ॥२८॥
गुळाची गौरी । गुळचि आवेवांभीतरीं । हें नेणोनी न्याहारीं । गुळचि देखा ॥२९॥
जैसें मिथ्या मृगांभ जनीं । भासे प्रत्यक्ष नयनीं । तें साच मानलें मनीं । ह्नणोनी दुर्भेदू ॥३०॥
तरावया मृगजळाचे गंगेंसी । जो नाव करुं धांवे दांगासी । तो तरणोपाव त्यासी । कीं वृथा श्रमू ॥३१॥
ऐसें अखंडाचे ठायीं । भ्रांती मन भ्रमले पाही । मग देखे भिन्नाभिन्न कांहीं । तोचि भेदू ॥३२॥
आपुलिया एकपणा विसरे । स्वप्नीचिया निद्राभरें । देखें अनेकत्वाचें मोहिरें । भोगी जीव ॥३३॥
आपुला नित्य स्वभावो । नेणोनि जो वर्ते भावो । तोचि या निर्वाहो । भेदवाक्या ॥३४॥
दृश्य प्रभव आघवा । मावळोनि ये प्रकृतिस्वभावा । जैसे काश्मिराचिया देवा । घृतमार्जन ॥३५॥
घृतामाजीं काश्मीरलिंग । घृतीं घृतरुप दिसे चांग । तर्‍ही तें कोरडें आंग । खडखडित ॥३६॥
ऐशिये प्रकृतीचिये खोपें । जर्‍ही भूतक्रिया लोपे । परी भेदाचें जाउपें । तैसा जीवचि ॥३७॥
ऐसे नासती भूतक्रिया भेद । तें तंव नव्हे अभेद । आतां मावळले जेथें भेदाभेद । तेहि ऐका ॥३८॥
‘ समस्त ब्रह्म ’ हे ज्ञप्ति । सोहं या अभेदवृत्ती । तेहि मावळोनी स्फूर्ती । मज जें उरे ॥३९॥
अविद्याभेद सबळ । विद्याभेद सकळ । दोन्ही जाउनी केवळ । भेदातीत ॥४०॥
जेव्हां भेटुचि नाहीं । तेव्हां अभेद तें कायी । परी चिन्मात्र जें कांहीं । तें उभयातीत ॥४१॥
ज्ञानाचिया परिपाठी । ‘ सोहं ’ ह्नणे ज्ञानदृष्टी । तेंही गेलिया पाठी । अभेदातीत ॥४२॥
ऐसे गेलियां भेदाभेद । केवळ उरे शुद्ध । तेंचि पैं विशद । रुप करुं ॥४३॥
परमात्मा परंज्योति । परब्रह्म परंज्ञप्ति । परात्पर प्रकृती । परावर जो ॥४४॥
अज्ञु आद्य अचळू । अरुप अक्षय अढळू । अजरामर अमळु । अनादि जो ॥४५॥
निर्विकार नित्य । निः प्रपंच निर्मथ्य । निष्कर्म निज सत्य । सत्यमूर्ती ॥४६॥
निःशब्द निष्काम । निर्गुण निरुपम । निःसंग निर्व्योम । निजानंद ॥४७॥
स्वात्मा स्वयंज्योति । स्वलीळा स्वशक्ती । स्वकळा स्वात्मप्रतीति । आत्मत्वाची ॥४८॥
ऐसा अद्वय एकला । एकेकपणें संचला । यापरी आंगें हा जाला । भेदातीत ॥४९॥
तरी नांदतेन भेदें । तो भेद न देखत नांदे । आपुलेनि स्वात्मपदें । उल्हासतु ॥५०॥
तो आकारु निराकारें । आकारुनाशीं न सरे । अधिष्ठान प्रतितीभरें । अखंड झाला ॥५१॥
महादादी घडमोडी । हें त्या नलगे वोढी । भेदाभेदाचे लाग । न शिवती जयाचें आंग । हे दोनी तेथें मार्ग । हारपोनि गेले ॥५२॥
ह्नणोनी तेणें एकले । सपदि भेदाभेद गिळिलें । आपणयें निर्वाळिले । चिन्मय नित्य ॥५३॥
यालागीं पापपुण्य दोनी । न देखे नायके कानीं । स्वप्नीचे रविग्रहण नयनीं । जागतां नाहीं ॥५४॥
खद्योत तेज नयनीं । कां ताराप्रकाश कळंभा । कां पुण्यफळ शोभा । मावळती स्वयंभा । देखोनी दोन्ही ॥५५॥
अनादि आदि विद्या पाहो । जीपासोनि जाला मोहो । जिणे मिथ्याचि संदेहो । भवबंध केला ॥५६॥
प्रतिबिंब आभासे । कायि रवि जळीं बुडतसे । कीं लहुरीचेनि कासाविसें । शतखंड होईल ॥५७॥
घृत मद्य गंगाजळ । त्यांत बिंबे रविमंडळ । सृष्ट नष्ट धर्मशीळ । मानिती लोक ॥५८॥
तैसें साक्षित्वें असोनि त्यासी । मायामोहातें प्रकाशी । जैसी माळा सापपणासी । प्रकाशक जाली ॥५९॥
यापरी मोहोमाया । स्पर्शिली नाहीं त्याची तया । हेंचि दृष्टांते पाहावया । सौरसु करुं ॥६०॥
जैसी रुपाची छाया । वेगळी नव्हे त्याची तया । तैसी असोनि माया । स्पर्शली नाहीं ॥६१॥
रुपाचेनि योगें । छायाकर्म दिसे वेगें । तैसी असंगाचेनि संगें । मायाचेष्टा ॥६२॥
ऐसी मिथ्याचि माया । नासूं, म्हणोनि धरिली छाया । ते कष्ट जाती वायां । भ्रांताचे ते ॥६३॥
छाया शस्त्रें तोडितां न तुटे । पर्वतभारें न दपटे । साबळादिकीं न कुटे । बळवंतासी ॥६४॥
छाया तोडणीं जैं आणिजे पुढें । त्यावरी स्वयें छाया पडे । एवं छाया तोडणीं जैं आणिजे पुढें ।
त्यावरी स्वयें छाया पडे । एवं छाया तोडणें न घडे । तेवीं माया न झडे साधनी ॥६५॥
नासावी मिथ्याचि माया । तरीं जाणावें चेष्टवी तया । यालागीं आचार्या । सतत सेविजे ॥६६॥
त्या गुरुवाक्यस्थितीं । स्वस्वरुपाची प्राप्ती । निखळ स्वयें प्रतीति । आत्मत्वाची ॥६७॥
तेव्हां जगेंसी माया । न दिसे कोठें दिसावया । जैसें व्याळत्व हरावया । नातळत गेले ॥६८॥
आणि मीपणा मोहो । त्या मी पणासी नाही ठावो । यालागीं मोहाचा निर्वाहो । सकुटुंब देशधडी ॥६९॥
ऐसी मायामोहो दोन्ही । होती अधिकत्वें होउनी । तें गेलीं मावळोनी । जागृती स्वप्न जैसें ॥७०॥
जेथें स्वरुपाचा संदेहो । त्याचे आंगीं आदळे देहो । यालागीं संदेह तोचि देहो । निश्चितार्थेसी ॥७१॥
आणि संदेहाचें केलें । त्याचि नांव देह जालें । त्या संदेहा आलें । नष्टत्व कैसें ॥७२॥
होये नव्हे ऐसी भ्रांती । हे भ्रांती गर्भीची वस्ती । ते सगर्भित । सती जाली ॥७३॥
शुद्धसत्त्वाची अरणी । गुरुवाक्यें दृढ मथुनी । प्रदीप्त जाला ज्ञानाग्नी । निर्धूम जो ॥७४॥
तेथ पंचभूतांचीं काष्ठें । रजतम घृतेंसी सगटें । पेटविलें गोमटें । विश्वकुंड ॥७५॥
तया कुंडावांचुनी भ्रांती । ठावो नाहीं, मग जाली शांती । तेथें संदेहदेह स्थिती । निःशेष नासे ॥७६॥
गळाली संदेहवृत्ती । जाली निःसंदेह प्राप्ती । मग वोतली देहस्थिती । अक्षररसें ॥७७॥
जेवीं मेण मुसें निःशेष जाय । मग धातूचि कोंदली राहे । तेवीं नश्वरलोपें देह होये । परब्रह्मरुप ॥७८॥
जें नव्हे शब्दासांगडें । देखिलें परी न संगवे फुडें । जें वेदासीही कुवाडें । बोलतां पडलें ॥७९॥
जें जाणितलें विशद । परी न संगवें एवंविध । तेंचि शब्दातीत शुद्ध । केवळ पैं ॥८०॥
वेद काय नेणता परतला । जाणोनि नसंगवे बोला । यालागीं ठेला । ‘ नेति ’ म्हणउनी ॥८१॥
जें र्‍हस्व ना वर्तुळ । कृश ना स्थूळ । स्थिर ना चंचळ । वर्णरहित ॥८२॥
मूर्त ना अमूर्त । प्रकट ना गुप्त । भोक्ते ना अभोक्त । सर्वद्रष्टे ॥८३॥
समीप ना दूरी । सबाह्य ना अंतरीं । निर्धारा निर्धारीं । धीरु नव्हे ॥८४॥
आदि ना अंतू । मन बुद्धि अचिंत्यू । सर्वी सर्वातीतू । अनंतु नांदे ॥८५॥
जो क्षण नव्हे वेगळा । नांदत आहे स्वलीळा । जगचि एक डोळा । स्वरुप ज्याचें ॥८६॥
जो नाकळे तेजाचे दिव्यदीप्ती । देखतांचि मन मूर्च्छित । म्हणोनी शब्दातीत । ‘ नेति ’ श्रुती ॥८७॥
जो नाकळे संकल्पा । तो केवीं आकळे वाग्जल्पा । म्हणोनी शब्दातीत रुपा । नयेचि बोलीं ॥८८॥
अबळा पुसे युवतीसी । कांतसुख सांगे मजपासीं । तें शब्दें नये व्यक्तीसी । भोगिल्याविणे ॥८९॥
तैसी शब्दातीत बोली । हे अनुभावाची ठी केली । वांचूनी बोलावें बोलीं । तैसें नव्हे ॥९०॥
पाहतां साखर दिसे । गोडी वेगळी नदिसे । चाखतां गोडीच असे । साखररुपें ॥९१॥
गोडी पाहतां साखर न दिसे । तेवीं अनुभवीं जग नाना भासे । शब्दार्थाचें पिसें । तेथें कैंचे ॥९२॥
ज्यामाजीं गगन विरे । तेथें शब्द कोठें सरे । परी केवळ जें उरे । तें शब्दातीत ॥९३॥
आणि दोघां येकू खाये । तोही जेथें विरोनी जाये । याहिवरी जें होये । तें गुणातीत ॥९४॥
दो काष्ठांचे घसणीं । माजी उठी अग्नी । तो दोहीतें जाळुनी । आपणही शमे ॥९५॥
मग काष्ठ ना वन्ही । भस्मही जाये उडोनी । तेव्हां निर्विकार होउनी । राहे नभ ॥९६॥
तैसे रज तम मागें पुढें । जाळूनी शुद्ध सत्त्व वाढे । त्याचीही वाढी मोडे । आपेआप ॥९७॥
मग गुण ना कर्म । कुळ ना धर्म । स्वयें परब्रह्म । होउनी ठाके ॥९८॥
मग आपुलिया सत्ता । होये गुणकर्मी वर्तविता । वर्तवूनी अलिप्तता । नभाच्या ऐसी ॥९९॥
सर्व पदार्थी व्याप्त । असोनी नभ अलिप्त । तैसें गुणकर्मा वर्तवित । गुणातीत होउनी ॥१००॥
एवं गुणातीत सदभावा । याचेनि प्रकाशें प्रकाश तत्त्वां । परी त्या नित्या सदैवा । घेपवेना ॥१॥
जो इंद्रजाळ खेळवी । तो समस्तांतें मोहवी । परी ते विद्या न भुलवी । खेळवी तया ॥२॥
तैसा तत्त्वांचा मेळा । ज्याचेनि प्रकाशें सोज्ज्वळा । मां त्या केवीं केवळा । जाणितले जाये ॥३॥
ऐसें तत्त्वाद्वय शुद्ध । स्वयेंचि जालें विशुद्ध । प्राप्ततत्त्वावबोध । ऐसा जो जाला ॥४॥
होत्या त्रिगुणाच्या तीन वाटा । एकी उजु दोनी अव्हाटा । तेथ विधिनिषेधाचा चोहाटा । घालिजे घाला ॥५॥
त्या तत्त्वावबोध सपाटा । मोडूनी केल्या राजवाटा । मग रामराज्याचे चोहाटा । धेंडा पिटे ॥६॥
तेव्हां विधिनिषेध दोन्ही । पाहतां न दिसे मनीं नयनीं । जेउतें पाहे अवलोकुनी । तेउतें निरवधि ब्रह्म ॥७॥
मीनलीयां सप्तउदधी । वारी भरे निरवधी । तैशीये समपदीं । विलासतु असे ॥८॥
तेथ सन्मुख पाठीमोरें । फिटलें सोहंतेचें भुररें । मग देखणें होउनी उरे । सर्वत्र सर्व द्रष्टे ॥९॥
तेथें निद्रा ना जागणें । बैसणें ना उठणें । सहज स्वभावें असणें । सदोदित ॥११०॥
तयासी विधि तो कैसा आहे । निषेधीं त्यजावें काय । जें पाहावें तें आहे । तोचि एकू ॥११॥
विधिलागी घेणें । कां निषेधीं त्यजणें । हें नुरेचि ब्रह्मपणें । ब्रह्मवेत्त्यासी ॥१२॥
सांडुनी त्रिगुणाची मागी । विचरिजे एक ब्रह्ममार्गी । तरी विधिनिषेधालागीं । नुरेचि वस्तूवेगळें ॥१३॥
वस्तुत्वेंचि अभेदें । एकपणें केवीं नांदे । तें प्रतितीचेनि प्रबोधें । कीजेल विशद ॥१४॥
परी कुळीचे कुळवंत । कीं पंचायतनीचें दैवत । त्या सदगुरुचें मनोगत । मनामाजी वसे ॥१५॥
त्याचेनि पादप्रसादें । श्रोते आप्त होतु आत्मबोधें । तिहीं अधिष्ठिलिया वदें । विवेकरत्नें ॥१६॥
जें सुखाचे निखळ । वोती नित्य निर्मळ । ते श्रोते मजलागीं प्रबळ । अवधान देतु ॥१७॥
ज्यांचिया अवधानासवें । परब्रह्म भेटीसी धांवे । तेणें दिधलेंनि खेवें । नवरसें बोले ॥१८॥
श्रोतयाचें मन निवे । ऐसें वक्तृत्व कैचें स्वभावें । परी गोड करुनी परिसावें । संतजनीं माझें ॥१९॥
बाळक आणि बोबडे । तें परिसतां मातेसी प्रीती वाढे । यालागीं माझिये बडबडे । प्रिये जाली ॥१२०॥
वांचूनि पदपदार्थींचा अर्थू । मी बोलावया केवीं समर्थू । परी वाचेसी कृष्णनाथू । बोलउनी बोली पैसे ॥२१॥
तें संताचेनि सौरसें । जनार्दनु कृपावोरसें । एकाकीं प्रवेशें । चिदानंदरसीं ॥२२॥
यालागीं पदपदार्थांचे बोल । सप्रेमासी बोल । उथळ की सखोल । जाणती श्रोते ॥२३॥
तव संत ह्नणती उगा । नसुचि झाडा पैगा । निरुपण चालवी वेगा । एकरसाचें ॥२४॥
मागिलेनि श्लोकार्थे । लगट जाली चित्तें । तें सांडुनी परिहारातें । सोचूं नको ॥२५॥
यालागीं श्लोक पदार्थेसी । वाखाणितां चाड आह्मासी । म्हणोनि निरुपणासी । चालवी वेगीं ॥२६॥
या संताचेनि बोले । चौगुणें प्रेम जालें । जैसें रंका पद आलें । राणिवेचें ॥२७॥
स्वामी जी नावेक । अवधान करावें एकमुख । कैसें बोलिला श्रीशुक । वस्तुविस्तार ॥२८॥
वस्तूसी एकपण । सर्वत्रैक नांदणें । तेंचि पैं निरोपण । निरोपिजेल ॥२९॥

हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती

शुकाष्टक – श्लोक २

यद्वात्मानं सकलवपुषामेकम्नर्बहिस्थं ।
दृष्ट्वा पूर्णं खमिव सततं सर्वभांडस्थमेर्क ।
नान्यत्कार्य किमपि च ततः कारणादभिन्नरुपं ।
निस्त्रैगुण्ये पथि विचरतां को विधिः को निषेधः ॥२॥

आत्मा सकळ देहीं । सबाह्यअभ्यंतर पाही । त्यावांचुनीरितें नाहीं । चराचर सूक्ष्मीं ॥१३०॥
तिन्ही काळ साही ऋतु । कोणें ठाईं रिता नव्हतु । परिपूर्ण संततु । स्वप्रकाशें ॥३१॥
व्यक्तीमाजीं असणें । परी व्यक्तीसवें नाही होणें । व्यक्तिनाशी नराहणें । नश्वर ह्नणोनी ॥३२॥
घट संगती आभासे । गगन घटाकारें दिसे । परी घटा सबाह्यें असे । घटाहूनि पूर्वी ॥३३॥
निर्विकार एक गगन । मठीं दिसे चतुष्कोण । घटी वर्तुळ वदन । आकार विकारें ॥३४॥
ते घटमठ नासती । परी आकाश सहज स्थिती । तैशा भंगल्या नानाव्यक्ती । परी आत्मस्थिती संचली ॥३५॥
या आत्मदृष्टी पाही । तरी कार्यमात्र वेगळें नाहीं । किरीट कुंडले कांकणें पाही । जैसें हें ॥३६॥
कीं खल्लाळ चंचळ निश्चळ । परी तें केवळ जळ । अंचांध धूम्रज्वाळ । परी अग्निचि तो ॥३७॥
तरंग लहरी भोंवरे । हें तोयचि भासे तदाकारें । तैसा सर्व व्यक्ती आकारें । भासे निर्विकार आत्मा ॥३८॥
याची अनुस्यूती पाहतां । पदार्था नाहीं स्वतंत्रता । हे घडमोडीची व्यवस्था । मिथ्यत्वें त्यावरी ॥३९॥
ऐशा अखंड आत्मया । न्यूनत्व केलें स्वमाया । ते देहअहंता प्राणियां । लागली ह्नणोनी ॥१४०॥
जैसें सोनियाच्या देवां । सोनेंचि नखकेश अवेवा । तैसें कार्याकारण प्रभावा । तोचि एकू ॥४१॥
यापरी अभेदभेद भेदेंसी । तोचि भसे भेदाकारेंसी । व्यापका एकदेशी । माजी उणीव नाही ॥४२॥
जे गोडी रसासी । तेचि साखरेचे रासी । कांचा आनि अग्नीसी । उष्मा एकु ॥४३॥
कां सहस्त्रदीप कळिका । प्रकाशा नाही वेगळिका । तैसी एकदेशी व्यापका । अनुस्यूतता येकीची ॥४४॥
एवं कारणाचेनि भिन्नरुपें । असिजे येके अमुपें । हें मनाचेनि संकल्पें । घेपवेना ॥४५॥
या अनुस्यूतीं असमासा । नासली संकल्पविकल्पदशा । जया त्रिगुणाचा वळसा । नलगतुं गेला ॥४६॥
या लोक सृष्टीची नदी । तेथें विधिनिषेध पारधीं । त्रिगुणाच्या जाळबंधी । बांधे जीव मीनू ॥४७॥
ते नदीच्या उगमीं । अवर्षण पडिलें संकल्पभूमीं । ह्नणोनी कोरडा पाउली आह्मी । उतरोनी आलों ॥४८॥
ते कोरडे नदी आंतौता । अत्यंत प्रळयींच्या अवचितां । चिन्मेघ जाला वरुषता । स्वानंदधारीं ॥४९॥
तेव्हां एकाकी पुरें । सबाह्य तेणें जळ भरे । तेथें त्रिगुणजाळेंसी खरे । विधिनिषेध पारधी ॥१५०॥
जया जाळा आंतौता । तरंगु फेणु फोडितां । विधिनिषेधाची कथा । वदे परिसे कवणू ॥५१॥
तेचि पूर्ण भोक्ते बोधें । काय त्यजावें निषेधें । आप्त ह्नणोनि विधिवादें । द्यावें तेथें काय ॥५२॥
यालागीं विधिनिषेध दोन्ही । त्रिगुणेंसी समरसोनी । गेली तेथें विरोनी । ते पदीं बैसे ॥५३॥
चराचर ठसा । केवीं आला एकरसा । तेचि दृष्टांत द्राष्टांतें सौरसा । आणिजेल ॥५४॥
सांडुनी तर्कवितर्कू । निर्वाळिला मार्ग एकू । जेथें वक्ता श्रीशुकू । तें सादर परियेसा ॥५५॥

शुकाष्टक – श्लोक ३

हेम्नः कार्य हुतवहगतं हेममेवेति यद्वत् ।
क्षीरे क्षीरं समरसगतं तोयमेवांबुमध्ये ।
एवं सर्व समरसतया त्वंपदं तत्पदार्थे ।
निस्त्रैगुण्ये पथि विचारतां को विधिः को निषेधः ॥३॥

एवं सर्व भूतव्यक्ती । आत्मपदी ऐक्या येती । तेंचि दृढ श्लोकार्थी । बोलेल शुक ॥५६॥
हेमअळंकारठसा । घातलिया हुताशा । नामरुप मोडुनी जैसा । हेमचि हेम ॥५७॥
तरी अळंकाररुपें असतां । काय हारपेली होती हेमता । की अग्निसंगें असतां । गोचर जाली ॥५८॥
तरी आटावें हें आटाटी । संकल्प सन्निपात उठी । एर्‍हवीं आटितां नाटितां दिठी । सोनेंचि असे ॥५९॥
तैसे अवेव आकारीं । आत्मेन परणीत चराचरी । तें नामरुपावरी । चोरिलें ह्नणती ॥१६०॥
जैसें हेम अळंकारकृती । तैसीं भूतें अद्वैतीं । येउनी आत्मस्थिती । एकरसें होतीं ॥६१॥
नातरी श्वेत कृष्ण गाई । दोहोनी क्षीर मेळवितां एके ठायीं । केलें तेथें भेदू नाही । वर्णावर्णाचा ॥६२॥
तैसे अद्वितीयेचा गांवीं । वर्णावर्ण पदवी । नसोनियां अनुभवी । सुखवस्ती वासु ॥६३॥
जैशा जळबळें सरितां । उदधी आलिया ठाकितां । ठाकिलियां समरसता । होउनी वसती ॥६४॥
त्या अंबुनिधी परुता । ठाकिलियां मार्गु नाहीं सरिता । तैसी पावोनी पूर्ण ऐक्यता । उपरमु नाहीं ॥६५॥
ऐसे सर्वही समरसें । आत्मपदींच असे । हें त्वंपद तत्पद सौरसें । बोलिलें निगमीं ॥६६॥
किंबहुना आपणासी । परिच्छिन्न एकदेशी । कर्ता भोक्ता मानसीं । सुखदुःख बहू ॥६७॥
नाना विषय चित्ता । अखंड वाहे चिंता । विदेही परी सर्वथा । ‘ देह मी ’ ह्नणे ॥६८॥
त्या त्वंपदाचा सोहळा । येऊन पडिला गळा । आणि उत्तम तो वेगळा । ह्नणती तत्त्वातीतु ॥६९॥
जो निर्गुण निःसंगु । निर्मळ निर्व्यंगु । निंदारहित अभंगु । निरुपाधिकु ॥१७०॥
जो सनातन शुद्ध । संत प्रबोध बुध । शाश्वत सिद्ध । सिद्धिरहितु ॥७१॥
जो आद्य अव्ययो । अलक्ष अद्वितीयो । अरुप अभिभवो । भावविहीनु ॥७२॥
जो अगम्य वेदवाचे । अगोचर सत्य साचें । ऐसें त्या तत्पदाचें । रुप ह्नणती ॥७३॥
तोचि तूं आलासी । त्वंपदी पाहे त्यासी । तरी तत्पदाचिये रासी । वरील सीग ॥७४॥
त्या त्वंपदाचा गोळा । सांग कोठें जाला वेगळा । चुकोनी व्यापका सकळा । याची खाणी के आहे ॥७५॥
अनादिप्रवाहयोगें । तन्मात्रविषयसंगें । मनाचेनि संकल्प वेगें । वेगळें मानिलें ॥७६॥
तरी विषयांचिये रसवृत्ती । रसस्वाद तोचि संभूती । भोग स्वादाचिये संभूती । निश्चित जाणता तोचि ॥७७॥
तोचि दृष्टीचा विवेकी । विषयरसातें पारखी । जो बुद्धीचा पूर्व कीं । पूर्वजू असे ॥७८॥
आणि पार्थिवांचा उभारा । जाला पंचभूतविकारा । तो विचारितां विचारा । परिवसान आत्मा ॥७९॥
तरी जीवन हे बोली । प्रतिबिंबाचिये भुली । बिंबवितया विसरली । ह्नणोनियां ॥१८०॥
प्रतिबिंबा मळिवट । चंदन लावणें चोखट । तरी दर्पणासी बरवंट । केलिया काय प्रतिबिंब चर्चे ॥८१॥
प्रतिबिंबा जेणें बिंबविजे । त्यासी सौरभ्यें जें चर्चिजें । तैं भोगिलें देखिजे । स्वभोग प्रतिमीं ॥८२॥
तैसे सर्व भोग आत्मा भोगी । अविद्या बिंबे जीवाचे आंगीं । ह्नणोनिया जगीं । भोक्ता मी ह्नणे ॥८३॥
तेथें आशंका उठी झणी । जें सुखदुःख भोग दोन्ही । भोगावया लागुनी । काय आत्मा जाला ॥८४॥
तरी उपाधीचेनि बिंबें । तेथ महदादि हें प्रतिबिंबे । तेथ उपाधी द्वंद्वभांवे । काय बिंबविता भोगी ॥८५॥
आदर्शा आंगीं अडळे मळ । निबिड बैसले सबळ । ते प्रतिबिंबाआंगीं केवळ । क्षेपले दिसती ॥८६॥
तो मळ जैं फेडावा । तैं आरिसा साहाणें जोडावा । परी बिंबला तो धरावा । काये लागेल साहाणे ॥८७॥
ह्नणोनी नाना साधनें । तें चित्तशुद्धीसी कारणें । जीवशिव तो ब्रह्मरुपपणें । स्वतः सिद्ध ज्ञाता ॥८८॥
यालागीं सुखदुःख दोन्ही । उपाधीसि लपोनी । गेली ज्या देखोनी । तोचि तूं आहेसी ॥८९॥
ऐक त्वंपदाचें शोधन । तेणें तत्पदीं समाधान । जेणें होय ऐक्यज्ञान । सर्वार्थी दृढ ॥१९०॥
एवं जें तत्पदार्थी । तें ये त्वंपदीं प्रतीति । ह्नणोनी तत्त्वमस्यादि अर्थी । गर्जे वेद ॥९१॥
ऐसे तत्पदप्राप्त श्रेष्ठ । त्यांसी त्रिगुणमाया – पट । जो विधिनिषेधरगट । विचित्र होता ॥९२॥
ज्या रंगाचिया बरवा । ब्रह्मा आणिला रजोगांवा । त्रिगुणाच्या वैभवा । घडमोडीलागी ॥९३॥
त्या त्रिगुणतांथुवाची पल्हे । त्याचेनि तेजें भूमी जळे । आणि विचित्रपटत्व सगळें । भस्म जालें ॥९४॥
तेधवां उघडवाघड ब्रह्म । निस्त्रिगुण उत्तम । त्याचिये दृष्टी सुगम । ठसावले लोक ॥९५॥
तेव्हां वाती लाउनी पाहतां । विधिनिषेध नलगे हाता । त्या राजयोग आत्मवंता । आपुलेपणा वेगळा ॥९६॥
त्यासी विधी कवणे ठाई । निषेध कैंचा काई । जैं आत्मराम स्वदेहीं । विश्वेंसी जाला ॥९७॥

शुकाष्टक – श्लोक ४

यस्मिन्विश्वं सकलभुवनं सामरस्यैकभूतं ।
उर्वी ह्यापोनलमनिलखं कालजीवक्रमेण ।
यत् क्षीराब्धौ समरसतया सैधवं वैकभूतं ।
निस्त्रैगुण्ये पथि विचारतां को विधिः को निषेधः ॥४॥

विश्वेसी विश्वदेही । आत्माराम जाला पाही । सकळ भूतें ज्याच्या ठाईं । समरसां आलीं ॥९८॥
पृथ्वी आप तेज वायो । गगनेंसहित विरोनि जाये । तेथ सकळ भुवनें काये । भौतिकेंसी राहाती ॥९९॥
पृथ्वी सलिल परिमाण सिद्ध । तेव्हां पृथ्वीचा जळीं ये गंध । मग जळचि एकविध । वोतप्रोत ॥२००॥
त्या जळाचा रसु । प्राशूं निघे हुताशु । तेव्हां जळाचा हारासु । तेजगर्भी ॥१॥
मग तेजाचें रुप । वायोनें शोषिलें अमुप । मग वायोचि एकरुप । सैरा वाढे ॥२॥
त्या वायोच्या स्पर्शातें । गगनें नेलें आतौतें । तै वायो पावे लयातें । गगनोदरीं ॥३॥
तें शून्यही सगळें । अहंकारीं मावळे । तो अहंकारु जाउनी मिळे । कारणामाजीं ॥४॥
एवं महदभूत भौतिकेंसी । माया प्रवेशे आदि पुरुषीं । ते गेली नलगत कोणे वेसी । हे शुद्धिही नलभे ॥५॥
जेंवीं दोराचें सापपण । दोरींचि हारपे पूर्ण । तेवीं मायेचें निदान । चैतन्यघनीं ॥६॥
माया वेष्टित चैतन्या । ‘ जीव ’ या अभिधाना । तेंचि गेलिया जीवपणा । सहजेंचि विलयो ॥७॥
पंचभूतां ऐक्यता । मायेसकट समरसता । जाली तेथें जीविता । तोचि भावो ॥८॥
क्षारसिंधूमाजीं रवा । घातलिया सेंधवा । तेणें विरणें तेवीं जिवा । प्रकृतीसकट ॥९॥
त्या सैंधवाचा खडा । जाला सिंधूचि येवढा । तेवीं एकदेशी होडा । पूर्ण ब्रह्म जाला ॥२१०॥
तेव्हां त्रिगुण अहंकार व्याला । वास प्रकृती वावरला । जो विधिनिषेधाच्या गरळा । सदांसांडी ॥११॥
ज्याचेनि विषभेदें । जन जाली बोधमंदें । अविदेचि विषये अंधें । केलीं जेणें ॥१२॥
ज्याचिया लहरी । विराजती राजपुरीं । मां इतरां चराचरी । कवण पाडु ॥१३॥
नवल विषयांचा पडिपाडु । गोड परमार्थ केला कडु । केवळ विषप्राय तो गोडु । विषयो जाला ॥१४॥
त्या भुजंग फणी मंडळा । घातली ऐक्याची शिळा । तेव्हां विधिनिषेध गरळा । स्वयेचि घुटकी ॥१५॥
त्या प्रकृती वावरला । शोधिले पावे तंव मुळा । मुळींच्या स्वप्रकाशा ज्वाळा । जाळिले गुण सकळी ॥१६॥
तेव्हां सर्प गरळ वावरले । जाळोनि ब्रह्माग्नी केवळ । जाला तो तेजबंभाळ । नमावळतु राहे ॥१७॥
ऐसा निस्त्रैगुण्य योगी । त्यासी विधि कवणु जगीं । आणि निषेधाही लागीं । वेगळा विभागु कैचा ॥१८॥
एवं विधिनिषेध दोन्ही । गेले ज्या देखोनि । जो विश्व समरस होउनी । एकू ऐक्यें ॥१९॥
बहुतांसी एकपण । आलें तें कीं लक्षण । येचिविषीं निरोपण । शुक योगींद्र निरोपी ॥२२०॥

शुकाष्टक – श्लोक ५

यद्वन्नद्योंऽबुधिसमरसाः सागरत्वं ह्यव्याप्ताः ।
तद्वज्जीवो लयपरिगतः सामरस्यैकभूतः ।
भेदा – तीतं लयपरिगतं सच्चिदानंदरुप्म ।
निस्त्रैगुण्ये पथि विचारतां को विधिः को निषेधः ॥५॥

सांडुनी दोन्ही कुळें । अवचिती सकळ जळें । नाना सरिता मेळविले । उदधीमाजी ॥२२१॥
तेथें सरितांचे भेद । जाउनी जळचि एकविध । होऊनियां पद । सिंधूचें भोगिती ॥२२॥
तैसा नानाभूत ठसा । कां भिन्न भिन्न जीवदशा । आणुनी समरसा । सामरस्य करिती ॥२३॥
प्रथम गुरुवाक्यासरिसा । बाणला हा ठसा । तरी कळिकाळाचा घसा । निमटिला तेणें ॥२४॥
गुरुवाक्यप्राप्ती । बोधलें चित्त नराहे स्थिती । तरी तें अनुभूती । वाढतें कीजे ॥२५॥
तेथें लाऊनियां वृत्ती । करित जाइजे आवृत्ती । जंव हे देहस्थिती । निःशेष विरे ॥२६॥
जें वृत्ति आवृत्ति करिते । तेंचि हारपे तेथें । मग पाहे सभोंवतें । तंव अभेद जालें ॥२७॥
कनकबीज सेवणें कैसा । नसतेंचि बासे मानसा । तोचि सावध होये जैसा । तैसें झालें ॥२८॥
ज्यासी दिग्भ्रम पडे । तो पूर्व ह्नणे पश्चिमेकडे । तोचि उमजोनि पुढें । निजपंथीं लागे ॥२९॥
हेंही जरी नये हातां । तरी आणिक येक भेदातीतां । सर्वभूतीं निजात्मता । अखंड पहावी ॥२३०॥
जें दृष्टी वरपडे । ते आत्मस्थिती रोकडे । लाऊनि मागेंपुढे । आपणासहित ॥३१॥
जेवीं घटा सबाह्य आकाश । तेवीं सर्वभूतीं परेश । पहावा सावकाश । अनन्यप्रीती ॥३२॥
आकाशेंसी घटुरिता । करितां नकरवे सर्वथा । तेवीं भूतासी निजात्मता । सांडितां नये ॥३३॥
या उघडिया वृत्ति पाहतां । भेदू न दिसे सर्वथा । मन संकल्पा आंतौता । अभेद आत्माचि भासे ॥३४॥
या अभेद आत्मा सौरसें । भेदाची वाट पुसे । मग भेदातीत उल्हासे । स्वानंदोदधि ॥३५॥
तेणें आनंद भोग आमुपें । देहीं ज्ञान सोहं हारपे । मग सच्चिदानंद स्वरुपें । होउनि ठाके ॥३६॥
तेव्हां सच्चिदानंदज्ञान । त्रैपदा अधिष्ठान । होउनी आपण । उल्हासतु असे ॥३७॥
ज्या सुखासी नाहीं मर्यादा । दुःख रिघों न लाहे कदां । त्या सुखाचिया आनंदा । आनंदविता आपण ॥३८॥
एवं सच्चिदानंदू । या त्रैपदीं अभेदू । होउनि एकविधू । नांदतु असे ॥३९॥
गोड आणि शीतळ । जैसें एक गंगाजळ । तेवीं सच्चिदानंद केवळ । त्रैपदी येकु ॥२४०॥
ऐसा सच्चिदानंदपदीं । त्यासी प्राप्त त्रिगुणक्षयव्याधी । असेचिना मा बाधी । केवीं हें घडे ॥४१॥
ज्या त्रैगुणा क्षयव्याधी । जालें तें क्षया आधीं । असतांच विधिनिषेधीं । विषय पीडीं ॥४२॥
जें व्याधिचेनिसन्निपातें । उमरडुनी विचारांहातें । वासनावनीं भ्रमतें । सैरावैरा ॥४३॥
कामिनी कुचागीं पडत । विषयकर्दमीं बुडत । स्वर्गकामाचें टेंक चढत निसरोनी पडे ॥४४॥
ते व्याधीचेनि उफाडा । देता सत्कथेचा काढा । श्रवणमुखीचिया अतिदाढा । दांतखिळ पडे ॥४५॥
ते व्याधीचेंनि त्रिगुणतापें । तापलीं जल्पती कोपें । ‘ मी माझें ’ येणें संकल्पे । वोसणताती ॥४६॥
करितां उपचार आपमती । जेवीं उत्कृष्ट होये पुढती । यालागीं सेविजेती । अक्षर रसज्ञ ॥४७॥
तो आचार्य धन्वंतरीं । ज्याची दृष्टी नीरुज करी । तोवांचूनि चराचरीं । उपचारितां नाहीं ॥४८॥
तेणें ब्रह्मरस अर्धमात्रा । दाखवितां क्षयाचा थारा । मोडूनियां शरीरा । अक्षय केलें ॥४९॥
त्यासी दृढतेचें पथ्य । लाविलें सीत सत्य । तेणें रोगाचे विगत । निःशेष जालें ॥२५०॥
मग सर्व धातूंच्या ठाई । ब्रह्मरसु कोंदला पाही । यावरी देहीं विदेही । जालें कार्य ॥५१॥
तेव्हां उठणें कां बैसणें । निद्रा ना जागणें । भोगणें अभोगणें । दोन्ही नाहीं ॥५२॥
तेथें क्रिया ना कर्म । अधर्म ना धर्म । वर्ण ना आश्रम । सहजस्थिती ॥५३॥
तया अकुळ ना कुळ । निर्मूळ ना मूळ । कृश ना स्थूळ । विकाररहित ॥५४॥
मग आकार ना शून्य । बोल ना मौन्य । आपणचि सनातन । चिदब्रह्म जाला ॥५५॥
तयासी कवण विधि । सांगों काय निषेधी । जेणें ठाकूनियां बुद्धी । ब्रह्म जाला ॥५६॥

शुकाष्टक – श्लोक ६

दृष्ट्वा वेद्यं प्रमथनपदं स्वात्मबोधस्वरुपं ।
बुध्वात्मानं सकलवपुषामेकमंतर्बहिस्थं ।
भूत्वा नित्यं समुदिततया स्वप्रकाशस्वरुपं ।
निस्त्रैगुण्ये पथि विचारतां को विधिः को निषेधः ॥६॥

तो ज्ञानदृष्टी ईक्षणा । भेदीं अभेद देखणा । जाणोनि पूर्णपणा । योग्यजाला ॥५७॥
अधमोत्तम पाउटी । नपडे त्याचिये दृष्टी । यालागीं वेद्यत्वाचिये उठी । नवचे सळु ॥५८॥
यानंतरें उत्कट । परमपद परु । प्रकृतीसी अनावरु । मृगजळीं मेरु । विरेना कहीं ॥२६०॥
वासना तुटे जाळीं । नभ नुकडे ज्वाळीं । चित्रींच्या साबळीं । न खोमे मही ॥६१॥
शुक्तिकेचा रजताकारु । झाराही भिन्न करुं । नसके, तेवीं अनावरु । प्रकृती तो ॥६२॥
कैचें अप्रमाणीं प्रमाण । तेथें कारणही अकारण । तें परमपद चिदधन । स्वबोधें जाला ॥६३॥
नाहीं द्वैतसौरस । हे वपु हा पुरुष । स्वात्मत्वाचा विलास । तें हें विश्व ॥६४॥
भूतादिभूताच्या ठायीं । स्वयें आपणावांचूनि नाहीं । सबाह्याभ्यंतर पाही । दुजें न कोणी ॥६५॥
बोलावें बाह्यांतरी । वेगळें असावें जरी । तेंचि नाही मां परी । सबाह्यें कैचें ॥‍६६॥
तंव बाह्य प्रकाशील कायी । जंव अंतरीं प्रकाशिलें नाहीं । ह्नणोनि जाणावें स्वदेही । तरी जाणितलें जगीं ॥६७॥
सविद्य स्यास्वतः सर्व ० । याचेनि यावरी भासत । तें स्वात्मपद समस्त । आत्मत्वें जाला ॥६८॥
ऐसा चालतां सूक्ष्म मार्गे । टणकला बोध मागें । राहिला यावरी आंगें । भक्त होउनी ॥६९॥
तो बोध बोधातीतु । विषय भोगी भोगितु । देहीं असोनि देहातीतु । गुणी गुणातीतु स्वयें जाला ॥२७०॥
स्वयें स्वप्नीं निमाला । तो जागृती स्वयें मीनला । तेवीं अनित्यका आला । ब्रह्मभूत तो ॥७१॥
मिथ्या प्रपंचाजवळी । वृत्ती परतोनि भ्रांती मेळी । न मेळे कोण काळीं । यालागीं नित्य ॥७२॥
चराचर सर्व । मज अरुपाचे आवेव । ऐसा अकृत्रिम स्वभाव । ते नित्यता म्हणिजे ॥७३॥
लवभरी विस्मरण । जालेपणीं जाणपण । नव्हेचि या नांव नित्यपण । नित्यत्वाचें ॥७४॥
नवल तो सदोदितु । अदृश्य उदोअस्तु । जें तो स्वप्रकाशी नित्यु प्रकाशमान ॥७५॥
ईश्वरीचें वैभव । ते ह्नणे माझे स्वभाव । पूर्ण परिपूर्णं सर्व । ते सदोदित स्वयें ॥७६॥
रवी सकळांतें प्रकाशवी । तो काय प्रकाशिजे दिवी । तैसा प्रकृतिस्वभावीं । अन्य प्रकाशरहित ॥७७॥
समस्त आत्मत्वें प्रकाशे । ज्याचेनि प्रकाशें प्रकाशिलें दिसे । स्वप्रकाश ऐसें । यालागीं नांव ॥७८॥
स्वरुपें सगळा । प्रकाशाचा उमाळा । जेवीं मंडणेंविण स्वलीळा । नभोमय सूर्यो ॥७९॥
तो तो प्रकाशुचि स्वादु । स्वादुचि सुगंधु । तो स्वरुपाचा आनंदु । जें स्वरुप ॥२८०॥
त्याचेनि स्वानंदसुखें । कडूपण अमृतीं ठाके । यापरी स्वसुखें प्रकाशला ॥८१॥
ऐसा जो प्रकाशी । कैंचा त्रिगुण वृक्ष त्याच्या देशीं । जो विधि निषेध चौपासीं । लसलसितु ॥८२॥
जयासी अविद्येचें आळें । तरी सूक्ष्म अनंत मुळें । संकल्पाचेनि जळें । सबळ जो कां ॥८३॥
अहतेचें बिंड । पांच खांदिया प्रचंड । चौप्रकारी उदंड । विस्तारिला ॥८४॥
पालवी मद्यमानें । विचित्र तृष्णेची सुमनें । विकाशलीं कामानें । जीवभ्रमर ॥८५॥
दों फळभारें फळला । अग्रें उतरतीं तळां । तो फळभोगु सोहळा । सेवी तयासी ॥८६॥
सर्वांगी निरंतरा । विषयरसाचिया धारा । उलोनि मदभारा । स्रवतु असे ॥८७॥
माझारी अवचितया । शोकाचिया पारंबिया । निगती आणिआळिया । संधिभागीं ॥८८॥
तेथ स्वर्गादिका कांमाणे । कामी कामिकां अति गोडपणें । दीक्षित ज्याकारणें । यजित याग ॥८९॥
ऐसा विपरीत भववृक्षु । देखोनि जो मुमुक्षु । छेदूनि दक्षु । अनाळसें जाला ॥२९०॥
संदेहयुक्तीचा दांती । खरमरा सहजस्थिती । ऐसी विद्याकर्वत हातीं । ऐक्यवृत्तीचा ॥९१॥
अहंचिन्मयाचे साहणें । प्रत्यावृत्ती खरमरपणें । शस्त्राचें सज्जणें । सिद्ध केलें ॥९२॥
स्वदेहा आणि शस्त्रां । ऐक्यतेचा उभारा । करुनिया तरुवरा । निवटूं लागे ॥९३॥
तंव घालितां धावो । तरुवरा अभावो । मृगजळींचा हेलावो । संनिधी जैसा ॥९४॥
ऐसिये त्रैगुण्यमार्गी । विचरतां राजयोगी । तयासी विधिनिषेध जगीं । वस्तुत्वा वेगळा कैंचा ॥९५॥
तें चिन्मया चिन्मय । आनंदा आनंदमय । विस्मया विस्मय । गिळूनि ठेला ॥९६॥

श्लोक ७

कार्याकार्ये किमपि सततं नैव कर्तुत्वमस्ति ।
जीवन्मुक्तः स्थितिरिह मृतो दग्धवस्त्रा – वभासः ।
एवं देहे प्रविलयगते तिष्ठ – मानो विमुक्तो ।
निस्त्रैगुण्ये पथि विचारतां को विधिः को निषेधः ॥७॥

ऐसिया ब्रह्मयुक्ता । कार्याकार्यकर्तव्यता । करणें नाहीं सर्वथा । कवणे काळीं ॥९७॥
सर्व कर्में देहीं । निपजती परी कर्ता नाहीं । कर्मी ब्रह्म पाहीं । स्फुरत प्रतीति ॥९८॥
त्या स्वात्मप्रतीतीप्रमाणें । तेणें जें जें कर्म करणें । तें कर्मचि ब्रह्मपणें । उभें ठाके ॥९९॥
जळावरी लहरी । चंचळ निश्चळ कर्म करी । तेथें कर्मकर्त्यामाझारीं । जळचि जैसें ॥३००॥
एवं आत्मप्रतीति । वेगळे नुरेचि कर्मस्थिती । यालागीं करुनि अकर्तृत्वी । बैसणे नित्य ॥१॥
उगवलिया रजनीकार । भरितें उलथे सागर । अमृत सेविती चकोर । सोमकांत द्रवती ॥२॥
कुमुदें विकसती । संतप्त विश्रांती । इतकें करुनि रजनीपती । अकर्ता स्वयें ॥३॥
तेवीं सकळ इंद्रिय वृत्ती । आत्मसत्ता प्रवर्तती । तर्‍ही कर्तृत्वमस्ति । आत्म्याप्रती असेना ॥४॥
ऐसिया पूर्ण प्रतीति । ठेली कर्माकर्म गती । ह्नणोनि कर्तृत्वमस्ति । नाही तया ॥५॥
दिसे एकदेशी देही । परी तो व्यापकु सर्व पाही । जो कूटस्थाच्या ठाईं । सनातनू जाला ॥६॥
घटीं दिसे घटाकाश । परी तेंचि सर्व दिवशी सावकाश । तेवीं एकदेशीं दिसे वास । परी तोचि सर्व देशीं निवासी ॥७॥
यालागीं तो जीवन्मुक्तु । देहीं असोनि देहातीतु । देखण्यामाजी दिसतु । राहे देही ॥८॥
प्रदीप्त वस्त्रांची घडी । दिसे परी आगि रोकडी । तया देह हे गोष्टी कुडी । देखें मिथ्या ॥९॥
तैसा ब्रह्मा वेगळा न होता । वर्ते ब्रह्माचिया सत्ता । ह्नणोनि जीवन्मुक्तता । बोलाची आख्या ॥३१०॥
जैसा खैराचा खुंटू । जळोनि दिसे लखलखीत निटु । परी पुर्विल्या ऐसा हळुवटु । नधरवे हातीं ॥११॥
यापरी देहातीतु । होऊनी देहीं तिष्ठतु । तोचि जीवन्मुक्त । मुक्तीवरीलकळसु ॥१२॥
त्या त्रिगुण मोहनी । जो जाळितु स्नेह सुरालागुनी । विधिनिषेध घूम करुनी । धरठल्या बुद्धी ॥१३॥
ज्या ज्वाळाच्या शिखा । करपविती सत्यलोकनायका । मा इंद्रादि जीवाचा लेखा । कवण पां ॥१४॥
ऐसिया त्रिगुणअनिळा । देहात्मकाष्ठाचा जिव्हाळा । तो तोडुनी जाळावया ज्वाळा । पुढें इंधन नाहीं ॥१५॥
मग तो जेथील तेथें । त्रासिला कूटस्थवातें । तयावरी अवचितें । स्वानंदमेघ वरुषे ॥१६॥
तेव्हां त्रिगुणताप जाये । विधिनिषेध धूम्र राहे । मग सुशीतळ प्रकट होये । चिदानंद बोलावा ॥१७॥
ज्याचेनि उल्हासें । मनबुद्धी उल्हासे । तो उल्हासुचि दिसतुसे । बुद्धी आणि दृष्टी ॥१८॥
उल्हासु जाणिजे स्पर्शे । त्रिगुण गेलिया दृष्टी दिसे । त्या वेगळा भासे ऐसे । नुरचि उरी ॥१९॥
ऐसिया उर्वरिता । चित्त नाहीं मा कैची चिन्ता । स्वदेही परिपूर्णता । विश्वंभर जाला ॥३२०॥
तेथ इष्ट ना अनिष्ट । नीच ना श्रेष्ठ । गुप्त ना प्रकट । स्वतः सिद्ध जाला ॥२१॥
तया भेद ना अभेद । मंत्र ना छंद । स्वदेहीं गोविंद । सदोदित जाला ॥२२॥
सांडूनि त्रिगुण बुद्धी । तया कैंचा निषेध विधि । ब्रह्मराणिवेच्या राजबिदीं । विचरतु जो ॥२३॥
तया आपपर दोन्ही । वक्ताळ गेली मावळोनी । मीचि कोण हें जनीं वनी । नाठवे वेगळें ॥२४॥

श्लोक ८

कस्त्वं कोऽहं किमपि च भवान् कोऽयमत्र प्रपंचः ।
स्वसंवेद्यं गगनसदृशं पूर्णतत्त्वप्रकाशं ।
आनंदाख्ये समरघनेबाह्यर्केऽतर्विहीने ।
निस्त्रैगुण्ये पथि विचरतां को विधिः को निषेधः ॥८॥

मी कवणु कवणाचा । एकदेशी कैचाः । माझिया मीपणाचा । निर्वाहो कोठें ॥२५॥
दृढता जो मीपणा । तेथें ठावो केला तूं पणा । मीतूपणाचा वाहाणा । प्रपंच भासे ॥२६॥
ज्या प्रपंचाचा उभारा । स्वरुपीं जणू पाठिमोरा । केला पैं नश्वरा । विषयासाठी ॥२७॥
तें मूळ विचारितां । विचारा ठाके पैं पाहतां । जें मनाचिया हाता । हातवसेना ॥२८॥
तें बुद्धीसी कुवाडें । धृतीसी धरितां सांकडें । जें असतां मागेंपुढें । नाहीचि ह्नणती ॥२९॥
जें चळे ना ढळे । गगनासी नातळे । ज्यामाजी सगळें । हारपलें गगन ॥३३०॥
तें स्वदेही पाहतां । हारपली तूपणाची वार्ता । प्रपंच दिसे मृगजळता । मृगजळाचिया ऐसा ॥३१॥
तेव्हां मीतूपण वावो । प्रपंचाचा अभावो । स्वसंवेद्य पाहाहो । आत्मात्वाचा ॥३२॥
जें खंडोखंडीं अखंड । आपुलेपणें उदंड । जें अनंत ब्रह्मांड । अधिष्ठात्रये ॥३३॥
तें स्वसंवेद्य ब्रह्म । उपमेसी निरोपम । जें सूक्ष्माहूनी सूक्ष्म । व्यापक गगनाऐसें ॥३४॥
ज्याचेनि प्रकाशलेशें । समस्ता तत्त्वां प्रकाशूनि असे । तें पूर्णं तत्त्व कैसें स्वदेहीं भोगी ॥३५॥
जो स्वादु गोडियेतें । कां सुवासु सुमनातें । पवन भोगिजे स्पर्शातें । तैसा भोगू ॥३६॥
प्रभा सूर्यातें । चांदणें चंद्रातें । तैसा पूर्णत्वातें । अद्वय भोगी ॥३७॥
तो अद्वयानंदाचां केवळ । वोतीव नित्य निर्मळ । जाला जो अढळ । आनंदरुप ॥३८॥
निबिड आणि घन । बाह्यअंतर विहीन । क्षेत्रक्षेत्रज्ञाहून । पूर्वजू जाला ॥३९॥
तेव्हां मीतूंविण प्रपंचु । हा चितपणेंचि वाच्यु । जेथें शून्याचा निर्वचु । ते हे दशा ॥३४०॥
होती त्रिगुणाची धाडी । जे धाडी जीव बांदवडी । घालुनी विधिनिषेध बेडी । जाची जन्म मरणें ॥४१॥
तेथें मागें आणि पुढें । खडखडीत उघडें । परब्रह्म डोळ्यापुढें । विराजत असे ॥४२॥
मग अहोरात्र तया । बैसवी विषय भरडावया । दळिलेंचि दळावया । चर्वितचर्वण ॥४३॥
क्षुधें तृषेचें अपाय । वाजती दरिद्राचे घाय । तेणें दुःखें विसावों जाय । गृहदाराकडे ॥४४॥
तें अतिजर्जर साचें । हातीं धरितां मोहविंचें । हाणितलें तेणें वेदनेचें । प्रबळ दुःख ॥४५॥
असूयेच्या तिडका । ब्रह्मांडी निघती देखा । वित्तहानीचा भडका । तेणें न संडे उभड ॥४६॥
पुत्रनाशांचे इंगळ । तेणें सर्वांगी जळजळ । आशा सर्पिणीची गरळ । मनमुखीं पडे ॥४७॥
तें सर्पिणीचें विख । मोहर्विचुवाचें दुःख । कैचें बदिशाळे सुख । वरी विषय भरडिणें ॥४८॥
ऐसिये त्रिगुणाचे धाडिवे । देहात्मबुद्धी देवे । सांपडली ते भोवे । भोगिती ऐसे ॥४९॥
हे देखोनि बांदवडी । जो ब्रह्माहमस्मिस्वर्ग काढीं । तो एकला करी देशधडी । त्रैवर्गिकातें ॥३५०॥
हा अविद्यामेळावा । पळोनि जाये गुणगांवा । तेथें करुनि रिघावा । सपिलीं मारी ॥५१॥
तंव तिहीं माजीं पहाहो । थोर लागे घरकलहो । वडिल लागे खावों । दोघांतेंही ॥५२॥
दोन्ही खाऊनी एकला । घाव नलगतां निमाला । एवं जो जाला । निस्त्रैगुण्य ॥५३॥
त्यासी विधिनिषेधाची कडी । पहिलेंचि तुटली बेडी । तोचि पावोनि पैलथडी । वस्तु जाला ॥५४॥
तुटली कर्माकर्मवोढी । निषेधीं पडली झांपडी । स्वानंदामाजीं सबळ बुडी । स्वसंवेद्य जाला ॥५५॥
तेव्हां नास्तिक्याची प्रौढी । उभउनी आस्तिक्याची गुढी । उभवी तेणें धडफुडी । आचार्यकृपा ॥५६॥
तेव्हां अभाव की वैभव । सगुण कीं निरावेव । अनुभवा अनुभव । अनुभविजे ॥५७॥
तेथें हेतु ना मातु । दृश्य ना दृष्टांतु । सगुण ना गुणातीतु । चिद्वेद जो ॥५८॥
जो जगदगुरु जनार्दनु । भवगजपंचाननु । ज्याचेनि सकळ जनु । परणितु असें ॥५९॥
जो अमनमनाची माउली । कीं श्रांता विश्रांतीची साउली । अनुभवाहि गुतुकली । आनंदें ज्याचेनि ॥३६०॥
तो श्रुतीचा धारकु । निजमनधरातारकु । स्वात्मबोधें कारकु । सकळद्रष्टा ॥६१॥
तो एकाकी एकपणें । एकनाम स्मरणें । एकाजनार्दनें भोगणें । हें निर्वेद्य सुख ॥६२॥
असारा सार मध्य । जें सुख भोग्य नित्य । तेंचि बोलिला सत्य । श्लोकार्थेसी ॥६३॥
आतां अष्टमावरिली टीका । काय अष्टमा सिद्धी होती एका । कीं अष्टम अवतार देखा । नाचती तांडव ॥६४॥
तेथें सांडूनियां असत्य । उघड दाविजेल सत्य । जेणें सत्यवंत । सत्यवता येती ॥६५॥

श्लोक ९

सत्यं सत्यं परममृतं शांतिकल्याणरुपं ।
मायारण्योद्दहनममलं ज्ञाननिर्वाणदीपं ।
तेजो – रुपं निगमसदनं व्यासपुत्राष्टकं यः ।
प्रातः कले पठति मनसा याति निर्वाणमार्गम् ॥९॥

मागें श्लोकार्थयुक्त । बोलिलों सत्य सत्य । जें सकळ इंद्रियें सत्यातें । भोगुनी सत्यत्वें वदली ॥६६॥
भगवद्रूप सत्यरुप । तो सत्य भोगु इंद्रियें नित्य । यालागीं सत्यसत्य । द्वीवचनार्थ बोलिलें ॥६७॥
त्या इंद्रियांचा अनुभवु । नावेक प्रकट करुनि दाऊं । ह्नणतुसे जिवाचा जीऊ । शुकशार्दूळ ॥६८॥
सकळही गुप्त । सेउनी परमामृत । तो अनुभउ भोग गुप्त । परी प्रकट करुं ॥६९॥
पुढें पाहे अर्थे । तो तृप्त होये परमामृतें । मर्‍हाटें न ह्नणावें येथें । अनुभवकसवटी हे ॥३७०॥
तरी दृष्टी सत्यत्वें कैसे । जो जो पदार्थ आभासे । तो स्वदेहासकट दिसे । दृश्यातीत ॥७१॥
कां दृश्यदृष्टीचे मेळां । नहोनी दृश्यदृष्टी वेगळा । भोगवी सत्यसोहळा । चिदानंदु ॥७२॥
जैसें हेमचि आयितें । प्रिये करी अळंकारातें । तैसे नांवरुप दृश्यातें । आवडीवरी भेटे ॥७३॥
एवं दृश्यदृष्टी देखणा । अनुस्यूत होउनी जाणा । जो श्रुतीसीहि अप्रमाणा । तो परिमाणामाजी भेटे ॥७४॥
तरी ऐकावयाकारणें । श्रवणचि सत्य कर्णे । मग जे जे गिरा परिसणें । तें सत्यासिच ॥७५॥
कां श्राव्या श्रावक श्रुती । त्रिधा स्वात्म अनुस्मृती । सांगतां ऐकतां होती । गगनाचा पितामहो ॥७६॥
कां बोलासी बोलविता । त्यासी दृढ केली आप्तता । परी बोलकिया आंतौता । विरोनि जाये ॥७७॥
मग शब्दाआंत बाहेरा । निःशब्दाचाचि उभारा । याहेतु श्रवणद्वारा । सत्याचा भोगू ॥७८॥
घ्राणाचिया परिमळा । सुमन करुनियां लीळा । भोगु जाये तंव सावळा । भोग्यभोगुभोक्ता ॥७९॥
तो सुवासु वासाअंतरीं । घ्राणा आंतुबाहेरी । रिघाला भोगु करी । आपआपला ॥३८०॥
रसीं रसपणें । जिव्हे रस रसज्ञे । उभय ऐक्य येणें । रसभोग भोगी ॥८१॥
तो ग्रास घाली स्वमुखीं । तेणें जगदोदर पोखी । कीं विश्वंभरें सुखीं । तृप्तीस ये ॥८२॥
ग्रासु रसने रसामाजी । देखे अनुस्यूतता सहजीं । मग अक्ष आणि भोजी । भोगुनी अभोक्ता ॥८३॥
रसी रसपणें न देखे । दृष्टी विषयो । पारुषे । तेणें निर्विषयचि तोषे । नित्यतृप्त ॥८४॥
असो एवं तृप्ती जाली । तंव क्षुधा अधिक खवळली । रिती वाढी नाहीं उरली । परी अनुही न धाये ॥८५॥
ताट भोक्ता भोजन । अवघे जाला आपण । हातु न माखितां सर्वापोशन । केलें तेणें ॥८६॥
जो यापरी तृप्त जाला । सवेंचि संसारा अंचवला । सेखीं घाला ना भुकेला । नित्यतृप्त ॥८७॥
स्पर्श जो लागे । तो आंगींचेनि आंगें । पार्थीव टाकुनी मागें । विदेह भोगी ॥८८॥
मृदु कां कठीण । शीत कां उष्ण । परिणमुनी एके प्रमाणें । द्वंद्वातीत ॥८९॥
शय्या शयन सेजारीं । आपणचि तळींवरी । ऐसे मृदु आरुवारी । शून्य होउनी पहुडे ॥३९०॥
चालावया कारणें । आचरणीं आवेश हा नेणे । पृथ्वी अवलोकणें । सपाट करी ॥९१॥
मग निराळा होऊनी आगळी । सप्तपाताळांतळीं । वाट करी सोज्ज्वळी । चालावया ॥९२॥
एवं वर्ततां ऐसा होये । एरव्हीं चिन्मात्र पाहे । पाहातीहि विद्या जाये । निपटूनिया ॥९३॥
सर्व इंद्रियांसीं देही । सत्यत्व या स्थिती पाही । रोकडे ठायींच्या ठाई । प्रत्यक्ष जाली ॥९४॥
एवढा स्वप्रकाशु ठसा । पहिलें झाकवला होता कैसा । आतां देखतो हे दशा । कैंची ह्नणसी ॥९५॥
जरी जन्मलिया बाळा । उघडवितसे डोळा । परी ज्ञानाची कळा । अप्रत्यक्षा ॥९६॥
ज्ञान नाहीं तोचि प्रौढ वयसे । सर्व पदार्थी ज्ञाता दिसे । तेवीं अहंतेसि नाशे । सोहंता प्रत्यक्ष ॥९७॥
सर्वंद्रिय प्रवृत्ती । जनीं भोगु हा भोगिती । त्यासी सत्याची प्रतीति । हातवसे सिद्ध ॥९८॥
जें सत्याचें सत्य । सत्यपणें नित्य । तेंचि जाण सत्य । त्याचा भोगु ॥९९॥
सत्य असत्य दोन्ही । त्यजूनि बैसे समाधानीं । तेणें सत्याची राजधानी । भोगिजे जेणें भोगें ॥४००॥
हा सत्यस्वादु साचे । त्यासी अमृतहि न रुचे । अमृता गोडपण ज्याचें । तो सर्व इंद्रियीं भोगीं ॥१॥
ज्यालागीं अमृत आर्त । त्यासी ह्नणिजे परमामृत । प्रकट केलें गुप्त । होतें तें अष्टकामाजी ॥२॥
या अष्टकाच्या अर्थे । शांती विश्रांतीतें । आणुन कल्याणातें । प्राप्त करी ॥३॥
जे शांती कल्याणरुप । मोडी अविद्येची झोंप । स्वानंदसुख आमुप । प्राप्त अष्टकें येणें ॥४॥
शांतीचें कल्याण । तेंचि होयेम आपण । येणें अष्टकें जाण । अर्थितां तया ॥५॥
मायेचें भववन । वासनावळी कवळून । अहंकार कंटकीं पूर्ण । सावजेंसी ॥६॥
जेथें आशा आघवी व्याली । दुसरी तृष्णा आसवली । क्रोध अजगराची वळली । सदापुष्टी ॥७॥
उन्मत्त कामगजें । फळें कामनेनें केळिजे । मोहोनीडीं घुसिजें । असूयापरापती ॥८॥
जेथें इच्छेचीं कोल्हीं । कुकाती तोडें वरती केलीं । वनामाजी नाहीं चाली । मानवृश्चिकाभेणें ॥९॥
असत्याची आरांटी । अधर्माची बोरांटी । मदाचा घाट बेटीं । प्रमदामदें ॥४१०॥
तेथें कटाक्षाचे पाश । बाहुळिंगण लावी दास । वरी कुचपाषाणाचे घोस । ह्नणती धाये ॥११॥
विषयाचे उमाळे । दिसती वांजाफळे । त्यालागुनी गुंतले । जीवभ्रमर ॥१२॥
त्या वनाचे शेवटीं । संकल्पश्वानगोष्टी । बैसला भुंकत पाठी । लागतुसे ॥१३॥
त्या वनाचें दाहक । समुह हें अष्टक । जो येअर्थी निष्ठक । अभ्यास करी ॥१४॥
या अभ्यासाचेनि बळें । गुरुवाक्य आरणी मेळे । एकाएकीं ज्ञानानळें । प्रदीप्त होइजे ॥१५॥
तो प्रकटतांचि एकसरें । मायावनाचे फेरे । जाळितु भरे । ब्रह्मांडवरी ॥१६॥
तेथें श्वापदें वन विषम । जाळुनी केलें भस्म । मग चैतन्य अग्नि तेजोत्तम । स्वप्रकाशे ॥१७॥
वन अवघेंचि जळे । वन्ही अधिकचि प्रज्वळे । इंधन नाहीं परिबळें । आस्मासास ॥१८॥
ऐसा मायारण्यदाहकु । ये अष्टकींचा विवेकु । कीं शांतिदीपीचा दिपकु । सकळद्रष्टा ॥१९॥
जें सकळ क्षेम कल्याण । शांतीचें अधिष्ठान । तेथील प्रकाशितें जाण । अष्टक विवेकु ॥४२०॥
जें सकळाचें बीज । कीं सर्व तेजांचें तेज । प्रकाशाचे निज । स्वरुप उघडें ॥२१॥
तें अष्टकमिसे । हातां पावे अप्रयासें । शब्दा सांडूनी वेदु वसे । तें हें प्रमेये ॥२२॥
हें अष्टक नव्हे साचार । वेदवस्तीचें आग्रहार । शास्त्रवेवाद वोरीबार । संपविते ॥२३॥
यालागीं निगमाचें सदन । समस्तगुह्य ज्ञानवदन । अध्यात्मसमाधान । तें हें अष्टक ॥२४॥
जो वेदसरोवरींचा हंसु । द्विभुज जाला जगदीशु । अवतरला व्यासु । द्वैपायनु ॥२५॥
तो विवेकाचा उदधी । आनंदाचा मंगळनिधी । त्याचा पुत्र सदबुधी । शुक योगींद्र ॥२६॥
या शुक मुखाष्टकें पवित्रा । औट चरणी विचित्रा । वोविया नव्हती मात्रा । औटावी हे ॥२७॥
वोवी दाखवी विवेकातें । पावन करी औट हातें । एकदेशीं सरतें । व्यापकामाजी ॥२८॥
त्या व्यासपुत्राचें अष्टक । पढतां होये पाठक । यासी ज्ञानाचें सम्यक । तारुं लागे ॥२९॥
मां जो मनें निष्टंकु । विचारी हा विवेकु । त्यासी प्राप्तिदायकु । सेवा करी ॥४३०॥
ह्नणउनी या अष्टकाचें । मनन अध्ययन करी साचें । तरी प्राप्ती फळ तयाचें । ठेवणें होये ॥३१॥
जो निर्वाण अत्यंत असे । तो मार्गु तयाचें घर पुसे । प्राप्ति त्यापासी असे । आज्ञारुप ॥३२॥
जो प्रत्यहीं प्रातः काळीं । हे आठही मणी जपमाळीं । मनाच्या करमंडळी । प्रत्यावृत्तीं करी ॥३३॥
त्यासी सायं आणि माध्यान्हीं । हे गेली हारपोनी । आघवी उखाची उजळोनी । राहे ब्रह्म बाळ सूर्य ॥३४॥
ज्या सूर्याचेनि प्रकाशें । स्वयें नुरिजे भिन्नवसें । त्या सूर्याचेनि सौरसें । अष्टक केलें ॥३५॥
जो सकळ जन व्यापकु । जनार्दनु दाता येकु । त्याचेंनि एक एकू । भव भय पशु तुटला ॥३६॥
सायोज्य लग्न घटिका । घालूनियां अष्टका । ब्राह्म मुहूर्ती पाठका । सावधान नित्य ॥३७॥
पूर्वी भानुदास कृपा सौरसु । पितामहाचा पिता भानुदासु । त्यापासूनिया हा वंशु । जनार्दना प्रिये ॥३८॥
तो जनार्दना प्रिय एका । मूळ मार्गे श्रीशुका । लागोनी केली टीका । स्वात्मबोधें ॥३९॥
पढे पाहे परिसे । ते तिघे येती एकदशे । तळी वरी पंक्तीं जैसें । रस सेव्य एक ॥४४०॥
हें अष्टक नव्हे सायुज्य ताट । श्रीशुकालागी चोखट । केलें तेथें अवचट । शेष भागीं जालों ॥४१॥
हें अष्टक नव्हे अष्टशाखा झाड । अग्नीं शुक फळें सेवी गोड । तेणें एका एकही पाड । शुद्धदिध आठहि ॥४२॥
ऐसी कृपा श्रीशुका । उपजोनि दिधलें अष्टका । नित्यजनार्दन एका । एकपणें नांदवी ॥४३॥
एका जनार्दनीं । कीं जनार्दन एकपणीं । सागरी जैसें पाणी । तरंग जाले ॥४४॥
एका जनार्दनी पाही । तरी हें काहींचि नाही । रत्नमाळेसी कहीं । सापपण होतें ॥४५॥
एक जनार्दना शरण । शब्दाचें भेदपण । परी सायोज्याहोनी जाण । गुरुभक्ती गोड ॥४६॥
एक जनार्दन नामी । बोलतांचि गौप्य आह्मी । यालागी आत्मारामीं । संपूर्ण ग्रंथु ॥४४७॥