हस्तामलक – संत एकनाथ
हस्तामलक-आरंभ
श्रीगणेशाय नमः
॥ श्रीकृष्णपरमात्मने नमः ॥
जेंवस्तुवेदांतवदप्रतिपाद्य ॥ जें अनादित्वें जगदाद्य ॥ जें वंद्याहि परमवंद्य ॥ तो वंदिला सिद्धविनायकु ॥१॥
सुखाचें मस्तक प्रचंड ॥ हारुषाचें वोतिलें तोंड ॥ झेलित आनंदाची सोंड ॥ एकत्वें अखंड एकदंतु झळके ॥२॥
ज्ञानतेजें सतेज परशु ॥ अखंड स्मरणाचा अंकुशु ॥ अभयवरदें अतिविश्वासु ॥ स्वानंदाचा सुरसु लाडू देशी ॥३॥
प्रकृति पुरुष चरण दोन्ही ॥ तळीं घालिसी एकपणीं ॥ तयावरी सहजासनीं ॥ अगम्यगुणीं शोभसी ॥४॥
त्यामाजीं चराचर रहिवासु ॥ जो सकळ गणांचा निजईशु ॥ तो वंदिला श्रीगणेशु ॥ परमार्थविलासु ग्रंथार्थी दावी ॥५॥
सारासारविभाग जनीं ॥ जें विवेकें दावी प्रबोधुनी ॥ ते वंदिली शारदा जननी ॥ असार जिचेनी निजसार ॥६॥
शुक्लांबर सुवासी ॥ चिदंबर झळके कांसेसी ॥ चिद्रत्नें सेवी अहर्निशीं ॥ तये परमंहसीं आरुढ ॥७॥
स्वखर्ण शब्दांत वीणा ॥ वेदार्थाची पोथीजाणा ॥ तुझिये कृपादृष्टीचा पान्हा ॥ सबाह्य कविजनां निवविसी ॥८॥
वाच्य वाचक वचन ॥ वाग्देवता जाली आपण ॥ तिचे नमस्कारितां चरण ॥ ज्ञानविज्ञान प्रकाशे स्वयें ॥९॥
यापरी वाग्देवता ॥ शब्दीं वदवी निः शब्दता ॥ अक्षरीं दाव , अक्षरार्था ॥ साह्य परमार्था सर्वदा ॥१०॥
आतां वंदूं कुळदेवता ॥ जे कां एकवीरा एकनाथा ॥ तिचेनी नांवे मी ही कविता ॥ अतिश्लाघ्यता जंवमानी ॥११॥
तंव नांव रुप गुण वार्ता ॥ उरों नेदी कुळदेवता ॥ निर्दाळुनि कवित्वअहंता ॥ एकात्मता भजनें भजवी ॥१२॥
भजतां कुळदेवता केवळ ॥ तंव कुळशील केलें अकुळ ॥ भज्य भजनचि मूळ ॥ केलें निर्मूळ मूळान्वयें ॥१३॥
यापरी एकनाथा ॥ एकत्व दे निजभक्त ॥ अर्थ स्वार्थ परमार्था ॥ मुख्यत्वें अद्वैतामाजीं मिरवी ॥१४॥
यापरी ते जगदंबा ॥ अकुळें आणिली कुळासी शोभा ॥ ते वंदिली ग्रंथारंभा ॥ कवित्वकदंबा जीवन ॥१५॥
आतां वंदूं निजसज्जन ॥ जे दीनदयाळ चातकघन ॥ ज्यांसी जन वन विजन ॥ समसमान समत्वें ॥१६॥
सर्वसमन समतें ॥ हेंचि भांडवल संतांतें ॥ तेणें भांडवलें जे पुरते ॥ ते परब्रह्मातें आकळिती ॥१७॥
संत कृपा करिती जेथें ॥ परमानंदु प्रकटे तेथें ॥ यालागीं निज संतातें ॥ वित्तें जीवितें अनन्य ॥१८॥
संतांसी जो अनन्य शरण ॥ त्यासी ओंविळें शिवपण ॥ ऐसा होय परम पावन ॥ संतभजन केलिया ॥१९॥
सेवितां संतचरणतीर्था ॥ तीर्थे पायवण्या वोडविती माथा ॥ चहुं मुक्तीतें हाणे लाथा ॥ ते संत कृपार्था वंदिले ॥२०॥
आतां वंदू श्रीजनार्दन ॥ ज्याचें नाम निर्दळी नामाभिमान ॥ जिवाचें नुरे जीवपण ॥ सद्भावें आठवण करितांचि ॥२१॥
साचार जालिया आठवण ॥ आठवा नाठवा बोळवण ॥ कामक्रोधाचें निर्दळण ॥ नामस्मरण केलिया ॥२२॥
अगाध श्रीजनार्दननाम ॥ समूळ उडवी कर्माकर्म ॥ लाजा लोपती धर्माधर्म ॥ प्रपंचपरब्रह्म एकत्वें प्रकटे ॥२३॥
वंदितां श्रीजनार्दनचरण ॥ जन्ममरणांसी ये मरण ॥ ज्यासी झालिया अनन्यशरण ॥ ब्रम्ह परिपूर्ण स्वयें होती ॥२४॥
लिंगदेहाचें मर्दनें ॥ तेंचि जनासी अर्दन ॥ यालागी नांव जनार्दन ॥ करी गर्जना वेदांनुवादु ॥२५॥
यापरी श्रीजनार्दनु ॥ करतळामळक करी विज्ञानु ॥ त्या करतळामळकाचें व्याख्यान ॥ करावया आपण प्रेरक झाला ॥२६॥
ग्रंथपीठिकेचें रुप ॥ बारा श्लोकीं चित्स्वरुप ॥ परमानंदे स्वरुप ॥ अद्वैतदीप प्रकाशिला ॥२७॥
अनपत्या एक अपत्य ॥ जन्मला सकळ शमांत ॥ जैसा देहामाजीं दीप गुप्त ॥ तैसा ब्रह्म सदोदित जन्मला ॥२८॥
ज्यासी बहुसाल अपत्यें ॥ तो अखंड भोगी आपत्तीतें ॥ यालागीं नांव अपत्यें ॥ जाणोनि वेदार्थे अभिधान केलें ॥२९॥
जे पितरांते तारिती ॥ जे पूर्वजातें उद्धारिती ॥ सुपुत्र त्यातें ह्नणती ॥ तें पुत्रसंपत्ति दुर्लभ ॥३०॥
शोकसंतापकारक ॥ घरोघरीं पुत्र देख ॥ अनेकीं जन्मती अनेक ॥ सुपुत्राचें मुख विरळा देखे ॥३१॥
कोणीएक ब्राह्मणाचे गृहीं ॥ परमभाग्यास्तव पाही ॥ जन्म पावला चर्मदेहीं ॥ त्याचें वैभव तेंही नेणिजे ॥३२॥
जेवीं शुक्तिकेमाजी रत्न ॥ कां लोहामाजी गुप्तधन ॥ तेवीं याचे हदयीचे ज्ञान ॥ इतर जन नेणती ॥३३॥
कोहंभावें करावें रुदन ॥ सोहंभावें हास्यवदन ॥ दोन्ही सांडुनि आपण ॥ मुळींच मौन अखंडत्वें ॥३४॥
तो जन्मोनिया जाण ॥ ‘ जन्मलों ’ नह्नणे आपण ॥ त्यासी नाहीं रडकेपण ॥ मा कोहंभावें कोण टाहो फोडी ॥३५॥
टाहो न फोडी बाळक ॥ तेथें मिळाले लोक ॥ अवघे ह्नणती अलौकिक ॥ निश्चयो एक न करवे ॥३६॥
प्रेत ह्नणों तरी प्राण आहे ॥ अंध ह्नणों तरी पाहतें पाहे ॥ हें ठाईचें रडों नेणें काय ॥ अभिनव माये बाळक ॥३७॥
तेज अंगीं न समाये ॥ देखतां तहानभूक जाय ॥ केवळ वेडें नव्हे माय ॥ या जन्माची सोय चोजवेना ॥३८॥
पालखीहूनि तळीं पडे ॥ कां झोंबलिया मुंग्या माकोडे ॥ तरी सर्वथा न रडे ॥ द्वंद्व चरफडें चरफडीना ॥३९॥
सर्वथा न करी रुदन ॥ मातेनें मुखीं घातल्या स्तन ॥ चोखून न करी स्तनपान ॥ स्वानंदे पूर्ण नित्यतृप्त ॥४०॥
स्तनपान नकरी सर्वथा ॥ यालागीं उदास जाली माता ॥ कदा नकरी अहंमभता ॥ यालागी पिता उपेक्षी ॥४१॥
जाली अष्ट वरुषें पूर्ण ॥ केवी करुं उपनयन ॥ जन्मूनियां यासी लागलें मौन ॥ गायत्रीस्मरण करीना ॥४२॥
गायत्रीमंत्राचें पठण ॥ एक वेळा करीतां संपूर्ण ॥ तैं यासी येतें ब्राह्मणपण ॥ ऐसी चिंता पूर्ण पितयासी ॥४३॥
पुत्राचा निश्चयो पूर्ण ॥ करितां गायत्रीमंत्र पठण ॥ अंगी लागेल ब्राह्मणपण ॥ मज चारीवर्ण विटाळू ॥४४॥
नकरी गायत्री स्मरण ॥ पितेन घातला दवडून ॥ जरी माता नेदी अन्नपान ॥ तरी दीनवदन तो नव्हे ॥४५॥
ऐसी त्या बालकाची स्थिती ॥ तेचि समयीं सहजगती ॥ शंकराचार्य भिक्षार्थी ॥ त्या गृहाप्रती आपण आले ॥ ॥४६॥
व्यवहारे अतिसधन ॥ अग्निहोत्री सुब्राह्मण ॥ भिक्षार्थी आचार्यासी आपण ॥ बहुसाल जाण प्रार्थिती ॥४७॥
उपेक्षुनी त्याचे भिक्षेसी ॥ साक्षेपें आलें त्याचिया गृहासी ॥ देखोनि स्थिती बाळकापासी ॥ झाले संतोषी आचार्य ॥४८॥
देखोनियां त्याचें चिन्ह ॥ जाणोनि त्याचें हृदयीचें ज्ञान ॥ शंकराचार्य सुप्रसन्न ॥ स्वयं संतोषोन सुखमय जाले ॥४९॥
त्यासि देखतांचि दिठीं ॥ आचार्यासि आनंद कोटी ॥ त्याच्या परमानंदगोठी ॥ ऐकावया पोटीं प्रश्नादरु केला ॥५०॥
अतिशयेंसी श्रीशंकरु ॥ करितां जाला प्रश्नादरु ॥ ज्ञान विज्ञान निजनिर्धारु ॥ आत्मसाक्षात्कारु प्रगटावया ॥५१॥
हस्तामलक – श्लोक १
कस्त्वंशिशो कस्य कुतोऽसि गंता ॥ किन्नाम ते त्वं कुत आगतोऽसि ॥ एतन्मयोक्तं वद चार्भकत्वं ॥ मत्प्रीतये प्रीतिविवर्धनोऽसि ॥१॥
॥ टीका ॥ शिशो ह्नणावया कारण ॥ नेणें शब्दापशब्दज्ञान ॥ परी बालत्वाचें अज्ञान ॥ त्यामाजीं जाण असेना ॥ ॥५२॥
बाळपणीं अतिसज्ञान ॥ यालागीं आचार्ये केला प्रश्न ॥ जेवीं धुळीमाजीं रत्न ॥ जाणते यत्न स्वयें करितीं ॥५३॥
शिंपीमाजीं मोतीं होये ॥ परी शिंपीसी कामा नये ॥ तेंचि सज्ञानासि पाहे ॥ भूषण होय निजांगीं ॥५४॥
तेवी त्या बाळकांचे ज्ञान ॥ माता पिता नेणती जाण ॥ त्याचें प्रकाशावया ज्ञान विज्ञान ॥ आचार्ये प्रश्न स्वयें केला ॥५५॥
तूं कैचा ! कोणाचा ? कोठील ? कोण ? ॥ काय नाम ? कोण वर्ण ? ॥ तुझें कोठूनि आगमन ? ॥ पुढारें गमन तुज कोठें ? ॥५६॥
माझिये प्रीतीचा प्रश्न ॥ तुवां प्रीतीनें करावा परिपूर्ण ॥ प्रीती सुखावे पूर्ण ॥ तैसें प्रतिवचन मज देई ॥५७॥
प्रीतीनें प्रीति अतिशयें वाढे ॥ प्रीतीनें परम प्रीति जोडे ॥ प्रीति प्रीतीचें फेडी सांकडें ॥ प्रीती पुढें पुढें प्रियकारा पढिये ॥५८॥
ऐसा आचार्याचा प्रश्न ॥ ऐकतां प्रकाशे निजज्ञान ॥ जेवीं लागतां रविकिरण ॥ सूर्यकांत संपूर्ण प्रभा दावी ॥५९॥
देखोनि पूर्णिमा पूर्णचंद्र ॥ भरितेनि खवळे क्षीरसागर ॥ तेवीं देखोनि प्रश्नादर ॥ ज्ञानाब्धि अपार उथळे भरितें ॥६०॥
होतां वसंताचें आगमन ॥ कोकिळा सांडिती निजमौन ॥ तेवीं आचार्याचें ऐकतां वचन ॥ विसर्जीमौनें यावजन्म ॥६१॥
कां देखोनियां नवघन ॥ मयूर आनंदें करी गर्जन ॥ तेवीं द्यावया प्रतिवचन ॥ उल्हासे पूर्ण परीपूर्णत्वें ॥६२॥
ऐकोनि आचार्याचें वचन ॥ करतळा मळक प्रकाशी ज्ञान ॥ यालागीं तेंचि अभिधान ॥ हस्तामलक जाण या हेतू ह्नणती ॥६३॥
हस्तामलक – श्लोक २
हस्तामलक उवाच ॥
नाहं मनुष्यो नच देवयक्ष्यो ॥ न ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राः ॥ न ब्रह्मचारी न गृही वनस्थो ॥ भिक्षुर्न चाहं निजबोधरुपः ॥२॥
॥ टीका ॥ हस्तामलक आपण ॥ आपुलें स्वरुपाचें लक्षण ॥ देहातीत पूर्णपण ॥ स्वयें संपूर्ण सांगतु ॥६४॥
मज लोक मानिती माणुसपण ॥ मी मनुष्य नव्हेगा आपण ॥ मी मनुष्याचा आत्मा जाण ॥ सबाह्य पूर्ण परमात्मा मी ॥६५॥
इंद्र चंद्र यम वरुण ॥ मी नव्हे , देव देवी देवगण ॥ माझेनि देवा देवपण ॥ मी परमात्मा पूर्ण देवादिदेव ॥६६॥
विष्णु विरिंची महेश ॥ हेही माझे अंशांश ॥ मी परमात्मा परेश ॥ जगदादि जगदीश मीचि स्वयें ॥६७॥
यक्ष राक्षस का पिशाचक ॥ तो मी नव्हे त्याचा चाळक ॥ सकळ भूतांचा मी पाळक ॥ भृतां भूतत्व देख माझेनि अंगें ॥६८॥
मी नव्हेगा ब्राह्मणवर्ण ॥ माझेनि ब्राह्मणां ब्राह्मणपण ॥ मी ब्रह्मदेवो आपण ॥ पूज्य ब्राह्मण माझेनि तेजें ॥६९॥
मी क्षत्रिय नव्हे आपण ॥ क्षत्रियांचा प्रताप तो मी जाण ॥ माझेनि क्षत्रियां क्षात्रपण ॥ शौर्य धैर्य पूर्ण क्षत्रियांचें मी ॥७०॥
मज नाहीं वैश्यपण ॥ मी वैश्यांचें निजधन ॥ माझेनि वैश्यां वैश्यपण ॥ मी निधिनिधान वैश्यांचें ॥७१॥
मी नव्हे गा नीचवर्ण ॥ नीचां नीच मी आपण ॥ मजहूनियां खालतेपण ॥ आनासी जाण असेना ॥७२॥
जे आतळतां भीती नारी ॥ तो मी नव्हे ब्रह्मचारी ॥ माझेनिब्रह्मचर्यायी थोरी ॥ भोगुनी नरनारी नैष्ठिक तो मी ॥ ॥७३॥
जेवी बोहरें लिहिलीं भिंतीवरी ॥ तेथें मिथ्या नोवरानोवरी ॥ तेवीं मुळीं नाहीं नरनारी ॥ मी ब्रह्मचारी नैष्ठिक ॥७४॥
देहगेह द्रव्यदारा आसक्त ॥ तैसा मी नव्हे गृहस्थ ॥ देहद्रव्य दाराअनासक्त ॥ तो मी गृहस्थ त्रैलोक्यगृहीं ॥७५॥
वनी वसोनि वानप्रस्थ ॥ तो मी जाण नव्हे येथ ॥ माझेनि जनवन प्रशस्त ॥ वनवासी विश्रांत मद्भावभावें ॥७६॥
वेदें लाविलें भिकेसी ॥ तैसा मी नव्हे संन्यासी ॥ न जाळुनी जाळिलें सर्व कर्मासी ॥ नित्यसंन्यासी गृहदारीं ॥७७॥
देव मनुष्य यक्ष नव्हेसी ॥ चारी वर्ण नव्हे ह्नणसी ॥ ब्रह्मचारी गृहस्थासी ॥ तूं नमनिसी भिक्षुत्वें ॥७८॥
इतुकींहीं न होनियां जाण ॥ ह्नणाल तूं येथ कवण ॥ त्याही स्वरुपाचें लक्षण ॥ ऐक संपूर्ण गुरुराया ॥७९॥
शुद्ध बुद्ध नित्य मुक्त ॥ चिन्मात्रैक सदोदित ॥ निजा नंदें आनंदभरित ॥ तो मी येथ निजबोधू ॥८०॥
जरी तूं निजबोध आपण ॥ त्या निजबोधाचें लक्षण ॥ विशद सांगावें संपूर्ण ॥ हें मनोगत पूर्ण आचार्याचें ॥८१॥
त्या मनोगताचे महिमान ॥ अतिगुह्य ब्रह्मज्ञान ॥ साह्य सखा श्रीजनार्दन ॥ एकाएकपणें ग्रंथार्थे आलें ॥८२॥
एका शरण जनार्दनीं ॥ जनार्दनचि वक्ता वदनीं ॥ ग्रंथीं परमार्थभरणी ॥ वदवी वाणी श्री जनार्दन ॥८३॥
जनार्दनें नवल केलें ॥ नांवासीं अभंगीं ठेविलें ॥ शेखीं नांवरुपेसी भंगिलें ॥ अभंग केले अक्षर ॥८४॥
पुरुषेविण व्यर्थ वनिता ॥ तेंवी श्रोतेनविण जाण कथा ॥ श्रोता जालया दुश्विता ॥ ग्रंथीची सुरसता विरस होय ॥८५॥
जेवीं नपुंसका हातीं ॥ दिधली पद्मिनी जाती ॥ तेवीं कथेची उपहती ॥ होय निश्चितीं श्रोतेनवीण ॥८६॥
कथेसी अवधान जीवन ॥ तेणेंवीण ते कोरडी जाण ॥ केवळ होय पाषाण ॥ जैं अनावधान श्रोतयाचें ॥८७॥
कथेसी अवधानाचें पेहे ॥ तेणेंवीण तें बाळ सें जाय ॥ केवळ रोडेजलीं ठायें ॥ ते पावल्या होय दोंदिएं ॥८८॥
दोंदिल होती पदपदार्थ ॥ अक्षरीं उथळे अक्षरार्थ ॥ कथेसी वोसंडे परमार्थ ॥ जैं सादरें संत परिसती ॥८९॥
संत केवळ ब्रह्ममूर्ती ॥ नित्य सावधान त्यांची स्थिती ॥ त्यांसी ही म्यां केली विनंती ॥ सावधानार्थी मुख्यत्वें ॥९०॥
संताचेनि मी ज्ञान संपन्न ॥ त्यांसी मी ह्नणे व्हावें सावधान ॥ हें थोर माझें उद्धतपण ॥ क्षमा पूर्ण करावी ॥९१॥
कृपेनें तुष्टले सज्जन ॥ तुज सर्वभूतीं जनार्दन ॥ तेथपरिहार आपण ॥ वेगळेपण कां धरिसी ? ॥९२॥
जनार्दनचि स्वयें जन ॥ हें ज्ञानाचें निजज्ञान ॥ एका जनार्दना शरण ॥ संत संपूर्ण तुष्टले ॥९३॥
पुढील कथ निरुपण ॥ द्वादशश्लोकीं व्याख्यान ॥ करतळामळक शुद्ध ज्ञान ॥ तें सावधान अवधारा ॥९४॥
आशंका प्रत्यक्ष दिसे देहसंबंधु ॥ तो तूं ह्नणविसी निजबोधु ॥ त्या निजबोधाचा प्रबोधु ॥ करुनी विषदु सांगावा ॥९५॥
ऐकोनि आचार्याचें वचन ॥ खवळलें निजात्मगुह्यज्ञान ॥ उल्हासें दे प्रतिवचन ॥ स्वानंदें पूर्ण पूर्णत्वे दावी ॥९६॥
हस्तामलक – श्लोक ३
निमित्तं मनश्चक्षुरादिप्रवृत्तौ ॥ निरस्ताखिलोपा धिराकाशकल्पः ॥
रविर्लोकचेष्टानिमित्तं यथा यः ॥ स नित्योपलब्धिस्वरुपोऽहमात्मा ॥३॥
॥ टीका ॥ चित्तचतुष्टय अंतः करण ॥ ग्रंथार्थी त्यासी ह्नणती मन ॥ श्रवण मनन त्वचा घ्राण ॥ रसनेंसी जाण ज्ञानेंद्रियेंही ॥॥९७॥
कर चरण गुद शिश्न ॥ वाचेंसी कर्मेद्रियें पूर्ण ॥ मनश्चक्षुरादि भरण ॥ यातें विचक्षण बोलती ॥९८॥
ज्ञानेंद्रियीं बुद्धीची वस्ती ॥ कर्मेद्रियीं क्रियांची स्थिती ॥ उभययोगें कर्मप्रवृत्ती ॥ देह वर्तती निजकर्मी ॥९९॥
इंद्रियातें चेतवी प्राण ॥ मी आत्मत्वें प्राणाचा प्राण ॥ यालागीं मन जित्यत्व जाण ॥ वेदु आपण स्वयें बोले ॥१००॥
वेदु बोले वेदार्थू ॥ त्यामाजीं गूढ परमार्थू ॥ मजमाजीं मृषा इंद्रियमातु ॥ मा इंद्रियार्थु तेथें कैचा ॥१॥
प्रवृत्तीमाजील परमार्थू ॥ इंद्रिय प्रवृत्तीसि मुख्य मी हेतु ॥ तदर्थी रविदृष्टांतु ॥ स्वयें सांगतु अलिप्तत्वें ॥२॥
रवि निजागें लोक समस्त ॥ नुठवृनि स्वयें उठवीत ॥ त्या लोकव्यवहारा अलिप्त ॥ स्वयें भासत साक्षित्वें ॥३॥
होतां लोकक्रियाचरण ॥ क्रियेसीव्याप्त रविकिरण ॥ त्या किरणासी कर्म बंधन ॥ सर्वथा जाण लागेना ॥४॥
सूर्यकिरण कर्मी अलिप्त ॥ मा सूर्य केवीं होय लिप्त ॥ त्याभास्वताचा भी भास्वत ॥ कर्म कर्मार्थ मज मिथ्या ॥५॥
‘ सर्व खल्विदं ब्रह्म ’ तेथें कोठें राहे कर्माकर्म ॥ कर्म ह्नणणें परमभ्रम ॥ पूर्णत्वें परम परमात्मा स्वयें ॥६॥
सूर्यापासोनि आंधारा जन्म ॥ हें बोलणें काय पावन परम ॥ तेवीं निष्कर्म आत्मा करी कर्म ॥ हे भ्रांती परम सत्य ह्नणती ॥७॥
प्रत्यक्ष नभीं निळिमा दिसे ॥ परी तेथें नळिमेचा लेश नसे ॥ तेवीं आत्मत्वीं कर्म भासे ॥ शेखीं तेथें नसे स्वधर्मकर्म ॥८॥
मी तंव केवळ आत्माराम ॥ कर्म ह्नणतां मुख्यत्वें भ्रम ॥ मी प्रवर्तवी भ्रमात्मक कर्म ॥ हे बोल परम कार्य पावन ? ॥९॥
नभ सर्वी सर्वत्र व्याप्त ॥ व्याप्त होऊनियां अति अलिप्त ॥ त्या नभासी मी नभातीत ॥ शून्यत्वें तेथें शून्य कैचें ! ॥११०॥
वस्तू वस्तुत्वें समसमान ॥ चिन्मात्रैक चैतन्यघन ॥ तेथें आकाश हें कल्पक वचन ॥ शून्यत्व जाण निरासी ॥११॥
आत्मा चैतन्य जाण निष्कळ ॥ त्यासी शून्यत्वाचा जाण विटाळ ॥ नाहीं जाला आळुमाळ ॥ शून्याचा गोंदळ देखिलाचिनाहीं ॥१२॥
वस्तु वस्तुत्वें परिपूर्ण पाही ॥ शून्य जन्मलें भ्रांतीच्याठायीं ॥ क्रियाकर्म त्यामाजीं पाही ॥ इंद्रियें तींही तेथेंचि रमतीं ॥१३॥
नभ इंद्रियें क्रियाकर्म ॥ त्याचें मूळ मुख्यत्वें भ्रम ॥ मी तंव केवळ आत्माराम ॥ स्वानंदें परम परिपूर्ण ॥१४॥
यालागी निरस्तोपाधि ॥ स्वयें बोलिले वेदविधी ॥ त्या वेदार्थाची निज सिद्धि ॥ ऐक त्रिशुद्धी ते ऐसी ॥१५॥
प्रपंचु येक जाला होता ॥ हे समूळ मिथ्या वार्ता ॥ पुढें होईल मागुता ॥ कदा कल्पांता घडेना ॥१६॥
प्रपंचु मुळीं जाला नाहीं ॥ हें कळलें ज्याच्या ठायीं ॥ तोचि देहीं विदेहीं ॥ निरुपाधि पाही तो एकू ॥१७॥
ऐसी जे निजात्मसिद्धि ॥ यानांव निरस्तउपाधी ॥ हेंचि वेदांत वेदविधि ॥ हेंचि उपनिषदीं निज मर्यादा ॥ ॥१८॥
स नित्योपलब्धि मी आत्मा ॥ हे ही अत्यंत स्थूल प्रेमा ॥ ब्रह्मीं ब्रह्मत्व नुरेचि ब्रह्मा ॥ मी पूर्ण परमात्मा परिपूर्णत्वें ॥१९॥
येथ मुक्त ह्नणती तेचि वेडे ॥ ऐसें मुक्तीचें मूळ खुडे ॥ सच्चिदानंदत्रिपुटी बुडे ॥ सुखाचें उघडे सोलीव सुख ॥१२०॥
येणें जीवाचा जीव गेला ॥ शब्दाच्या सेनें ठाव पुसिला ॥ रात्रीदिवसेंसि रवि निमाला ॥ बोधाचा पाहाला निजात्मबोधु ॥२१॥
या परीचा मी निजबोधु ॥ बोलिला तो केला विशदु ॥ तेणें आचार्याची परमानंदु ॥ थोर विनोदु बाळकाचा ॥२२॥
ब्रह्मज्ञान निजप्रांजळ ॥ बाळभाषित अतिकोमळ ॥ तेणें आचार्यासी सुख कल्लोळ ॥ तें देखोनि बाळ सुखमय झाला ॥२३॥
त्या आचार्याचे स्वलीलें ॥ पुढारें ज्ञान येणें बाळें ॥ बोलावे अतिप्रांजळें ॥ हें मनोगत कळलें हस्तामलका ॥२४॥
तोचि धरुनि आवांका ॥ पुढील लावावया लापनिका ॥ स्वयें घेऊनि आशंका ॥ श्लोकार्थी श्लोकान्वयो लावी ॥२५॥
इंद्रियांसी आत्मेन प्रवृत्ती ॥ हें बोलावें कवणे अर्थी ॥ स्वयें इंद्रियें निजशक्ती ॥ कर्मप्रवृत्ती कां नव्हे ? ॥२६॥
ऐसी असतां आशंका ॥ तेहिवेशी उत्तर ऐका ॥ जडत्व इंद्रियांसी देखा ॥ आत्मा प्रकाशकां प्रकाशक स्वयें ॥२७॥
इंद्रियअधिष्ठात्री देवता ॥ आत्मा प्रकाशें प्रकाशविता ॥ तेथ इंद्रियांसी निजसत्ता ॥ प्रकाश कता ते कैंची ॥२८॥
श्लोक ४
यमग्न्युष्णवन्नित्यबोधस्वरुपं ॥ मनश्वक्षुरादिन्यबोधात्मकानि ॥
प्रवर्तत आश्रित्य निष्कंपमेकं ॥ स नित्योपलब्धिस्वरुपोऽहमात्मा ॥४॥
॥ टीका ॥ अग्नीचें निज लक्षण ॥ स्वस्वरुपें स्वयें उष्ण ॥ तो त्यासी अवांतर नव्हे गुण ॥ स्वयेंआपण तेजस्वी ॥२९॥
त्या अग्निसंगें लोहगोळ ॥ सतेज होय अग्निकल्लोळ ॥ अबळा वाटे अग्नि केवळ ॥ परी तो अग्नि जडत्वें भिन्न ॥१३०॥
तेणें लोहें लागे आगी ॥ तें तेज नाहीं लोहाचे आंगीं ॥ ते सामर्थ्य अग्नि संगीं ॥ तैसी कर्मप्रयोगी इंद्रियें ॥३१॥
तेवीं आत्मा मी ज्ञानघन ॥ माझें स्वरुप शुद्धज्ञान ॥ इंद्रियां केवळ जडपण ॥ स्वतां चलन त्यां नाहीं ॥३२॥
आत्मेनि इंद्रियां चलन ॥ तैं आत्मा पावे कर्मबंधन ॥ हें सर्वथा नघडे जाण ॥ तें इंद्रियाचें आपण इंद्रियें भोगिती ॥३३॥
अग्निसंगें घणाचे घाये ॥ लोहाचे केवळ लोह साहे ॥ तेवीं सुखदुःखाचें अपाये ॥ इंद्रियाचे स्वयें इंद्रिये सोशिती ॥३४॥
अंतःकरण मनात्मक ॥ मन तें इंद्रिय अवश्यक ॥ त्या इंद्रियाचें सुखदुःख ॥ मनपणें देख मन भोगी ॥३५॥
अग्निसंगेंवीण लोह नघडे ॥ आत्मसंगेंवीण इंद्रियें जडें ॥ आत्मप्रभा सुख सुखाडें ॥ निज कर्मी निवाडे वर्ततीं इंद्रियें ॥३६॥
लोह घडऊनी अग्नि न घडतां ॥ कर्मै करुनि आत्मा अकर्ता ॥ हे आत्मस्थिति स्वभावता ॥ जाण तत्त्वतां गुरुवर्या ॥३७॥
इंद्रियें देव इंद्रियवृत्ति ॥ आत्मप्रभा प्रकाशती ॥ यस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥ विश्वाची स्फूर्ती चित्सत्तां स्फुरे ॥३८॥
इंद्रियें प्रकाशरुप होतीं ॥ तरी प्रेतदेहीं प्रकाशती ॥ इंद्रियें चित्सत्ता प्रकाशती ॥ तो मी चिन्मूर्ती चिदात्मा ॥३९॥
हें इतुकेंही व्याख्यान ॥ साधक वृत्तीचें साधन ॥ भजसी इंद्रियां सत्यपण ॥ कल्पांतीं जाण असेना ॥१४०॥
जेवीं घ्रताचिया कणिका ॥ घ्रतेसी नव्हती आणिका ॥ तेवीं इंद्रियां आणि व्यापका ॥ वे गळीक देखा असेना ॥४१॥
जैसी प्रभेची दीपकळा ॥ दीपूप्रभेसी जिव्हाळा ॥ तैसा इंद्रियांचा सोहळा ॥ शोभे स्वलीळा आत्मत्वें ॥४२॥
जैसें जळीचे जळतरंग ॥ जळीं वर्तती अनेग ॥ तेवीं इंद्रियांचे विभाग ॥ चित्सत्ता सांग चैतन्यें क्रीडती ॥४३॥
इंद्रियें ज्ञानें नित्य वर्तती ॥ तें ज्ञान ज्ञाते न मनिती ॥ अहेवा रांडवापण भॊगिति ॥ तेवीं ज्ञाते होती अज्ञान ॥४४॥
भ्रतारशेजे निजोनि नारी ॥ स्वप्नवैधव्यें शंख करी ॥ भ्रतार तिसी पुसे जरी ॥ सांगे ते तरी मी रांडेलें ॥४५॥
पति सन्मुख बैसोनि जाण ॥ ह्नणे आजि चुडियासि पडले खान ॥ बाप भ्रमाचें महिमान ॥ ऐसेचि सज्ञान जल्पती ॥४६॥
मी अज्ञान ह्नणविता ॥ ह्नणे तो जाला निखळ ज्ञाता ॥ तेचि नमनिती तत्त्वतां ॥ विकल्पती विटंबु ॥४७॥
जे नमनिती इंद्रियज्ञान ॥ त्यांसी जन मानिती सज्ञान ॥ वापु विकल्पाचें विदान ॥ ज्ञान तें अज्ञान दृढ केलें ॥४८॥
उंसाचे सेडा येईल फळ ॥ जो ह्नणे तो नाडला केवळ ॥ ऊंस सर्वागें सफळ ॥ तेवीं इंद्रियीं सकळ निजज्ञान नांदे ॥४९॥
यालागीं इंद्रियप्रवृत्तीं ॥ माजीं डंडळीना आत्मस्थिती ॥ इंद्रियें आलिया निवृत्ती ॥ माझिये निजस्थिती लाभ काय ॥१५०॥
मृगजळ जेथें आडलें ॥ तेथें केवळ कोरडें जालें ॥ मा होतें जेव्हां भरलें ॥ तेव्हां तरी बोलें करुं शकतें का ? ॥५१॥
तेवीं इंद्रियप्रवृत्तीनिवृत्ती ॥ हे भ्रांताची मुख्य भ्रांती ॥ मी निष्कंप निजमूर्ती ॥ भ्रांती विभ्रांती मज नाहीं ॥५२॥
निष्कंप पदाचें निरुपण ॥ त्याचें हें निज व्याख्यान ॥ प्रपंच परमार्थी स्थिती समान ॥ हें मुख्य ज्ञान सज्ञानाचें ॥५३॥
स नित्योपलब्ध मी आत्मा ॥ ये भूमिके हें गौण प्रेमा ॥ मी परमात्म्याचा निजात्मा ॥ परापर महिमा मजमाजीं नाहीं ॥५४॥
येथें मीतूंपणा बोळवण ॥ ज्ञानाज्ञानाची उजवण ॥ परापराचें विसर्जन ॥ तें मी परिपूर्ण गुरुवर्या ॥५५॥
ऐकोनी बाळकाची वदंती ॥ आचार्यासी परम प्रीति ॥ सुखावोनि पुढत पुढती ॥ त्याची ज्ञानोक्ति परिसोचि पाहे ॥५६॥
हें जाणोनि बाळक ॥ जेणें आचार्य पावे सुख ॥ तें वदावया ज्ञानार्थ चोख ॥ लापनिका देख स्वयें बोलवी ॥५७॥
आत्मा निष्कंप अवघा एक ॥ ऐसें बोलिलें निज निष्टंक ॥ तेथें एका सुख एका दुःख ॥ विषम कां लोक भोगिती ? ॥५८॥
आत्मा स्वयें सुखसंपन्न ॥ तैं सुखी असावे सकळ जन ॥ आत्मा आत्मत्वें ज्ञानघन ॥ तैं ज्ञानसंपन्न व्हावे सकळ ॥५९॥
ऐसा आशंकेचा भावो ॥ यालागीं तेणेंख बाळकें पहाहो ॥ निजज्ञानाचा निर्वाहो ॥ निःसंदेहो श्लोकार्थे बोले ॥१६०॥
श्लोक ५
सुखाभासको दर्पणे दृश्यमानो ॥ मुखत्वात्पृथकत्वेन नैवास्ति वस्तु ॥
चिदाभासको धीषु जीवोपि तद्वत्स नित्योपलब्धिस्वरुपोऽहमात्मा ॥५॥
॥ टीका ॥
आरिसा न पाहतां पहिलें ॥ मुख काय होतें हरपलें ॥ मग आरिसियांत सांपडलें ॥ तैसें नव्हे , संचलें मुखी मुख ॥६१॥
निजमुखाचें वैभव ॥ पाहो , ऐसी बांधे हाव ॥ ते हांवेनें केलें अपूर्व ॥ मिथ्या द्वैतभाव प्रकट दावी ॥६२॥
मज म्यां देखावें आपण ॥ ऐसी आत्मत्वीं इच्छा पूर्ण ॥ तेचि मुख्यत्वें माया जाण ॥ तेंचि अंतः करणगुणभागें ॥६३॥
तेवीं सहज आत्मस्थिती ॥ तें आत्मत्वें स्फुरे आत्मस्फूर्ती ॥ ते स्फूर्तीची नवल ख्याती ॥ जीवशिवप्राप्ति नसतीचि दावी ॥६४॥
मज म्यां देखावें आपण ॥ ऐशी आत्मत्वीं इच्छा पूर्ण ॥ तेचि मुख्यत्वें माया जाण ॥ तेचि अंतःकरणगुणभागें ॥६५॥
‘ एकाकी नरमते ’ या श्रुती अद्वैतीं द्वैत स्फूर्ती ॥ तेचि माया वेदोक्ति ॥ तेचि प्रकृती शास्त्रार्थे ॥६६॥
अविद्या संत ना असंत ॥ शेखी नव्हे सदसंत्त ॥ निजकल्पनाउत्पात ॥ अविद्या निश्चित ती नांव ॥६७॥
भलता पुसे अविद्या कोण ॥ अविद्या मुख्यत्वें अंतः करण ॥ तेथें बिंबलें जें चैतन्य ॥ ‘ जीव ’ अभिधान ये त्यासी ॥६८॥
हो कां गगनींच्या सूर्यासी । थिर्ल्लुर आणी अधोगतीसी ॥ तेवीं निजयुक्त आत्मयीसी आणि जिवत्वासी निजकल्पना ॥६९॥
जेवीं अर्धनारी नटेश्वरीं ॥ जो पुरुष तोचि नारी ॥ तेवीं प्रकृती पुरुष संसारी ॥ एकात्मतेवरी मृषा द्वैत ॥१७०॥
हस्तामलक समाप्त
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:transliteral