एकनाथी भागवत अर्थासहित

View Comments

• khup chhan mahiti lihiliy ,

  dhanyawad .ani asech stutya upakram karat raha hya sathi
  khup shubhechha .

• प्रस्तावना
  श्रीएकनाथमहाराजांिा जन्म साधारर्णपर्णे शके १४५५ च्या आसपास ववद्येिे माहेरघर असर्णाऱ्या संपन्न पैठर्ण नगरीत एका श्रेष्ट भगवद्भक्ताच्या क ळात झाला. त्यांिे पर्णजोबा भान दासमहाराज हे श्रीववठ्ठलािे अनन्यभक्त म्हर्णून प्रवसद्द आहेत. ‘कानडा कनाटक ’ झालेला परमात्मा पांड रंग त्यांच्याम ळे प न्हा महाराष्ट्रात आला. त्या भान दासांिे प त्र िक्रपार्णी, िक्रपार्णींिे प त्र सूयचनारायर्ण व त्यांिे प त्र श्रीएकनाथमहाराज. या क ळात सदािार व भगवद्भक्ती स खासमाधानाने नांदत होती. त्यािे संस्कार बाळपर्णापासून एकनाथांवर झाले. मातावपत्यांिे छत्र त्यांच्या वशरावर फार काळ रावहले नसले तरी त्यांच्या वृद्द आजा आजींनी त्यांिे प्रेमानें पालनपोषर्ण केले. प ढे त्यांच्या भाग्याने देववगरीवर अवधकारी असर्णाऱ्या श्रीजनादचनस्वामींिी व त्यांिी भेट झाली. आपल्या एकवनष्ट सेवेने त्यांनी आपल्या सद ग रूंिी कृपा व प्रेम संपादन केले. त्यांच्या सावन्नध्यात श्रीएकनाथमहाराजांना ज्ञानभक्तीिा अमूल्य ठेवा तर प्राप्त झालाि पर्ण त्याबरोबरि तत्कावलन शासन व समाज यांिे जवळून दशचनही झाले.
  श्रीजनादचनस्वामी हे त्या काळी शासनातील एक महत्त्वािे अवधकारी होते व त्याम ळे त्यांच्याकडे भोवतालच्या लोकांकडून अनेक अजच, दरखास्ती, तक्रारी येत, त्यांिे न्यायवनवाडे होत. अनेक वरिेखालिे अवधकारी भेटत. त्यांिी वागर्णूक व लोकांशी व्यवहार पहावयास वमळे. तत्कावलन शासनाच्या खऱ्या स्वरूपािे दशचन त्यांना जवळून झाले. एकूर्ण सकळ लोकन्स्थती काय आहे हे त्यांना लहान वयाति उमजून आले असावे आवर्ण वतिा पदोपदी होत असर्णारा ऱ्हास पाहून त्यांिे अंतःकरर्ण व्यवथत झाले असावे. त्यािे प्रत्यंतर आपल्याला त्यांच्या वाङ मयामध्ये पहावयास सापडते. त्यावरून असे वदसते की, सवच समाज आपले स्वत्व ववसरून आंधळेपर्णाने मानवसक आधारासाठी क र्णामागेही धावत होता. समाजातील आदशच न? झाले होते. तात्कावलक स्वाथासाठी न्याय, नीती, धमच, राष्ट्र, संस्कृती, समाज, इतकेि काय पर्ण स्वतःिे क ट ंब यांिाही कोर्णी वविार करावयास तयार नव्हते. जीवनाला वदशा उरली नाही, कोर्णती वनष्टा रावहली नाही. जीवनाला अथच देर्णारा तत्त्वज्ञानािा प्रकाशही लोपून गेलेला होता.
  ग रुगृहीिे वशक्षर्ण पूर्णच झाल्यानंतर श्रीएकनाथांनी तीथाटर्ण केले. त्यातही त्यांना समाजन्स्थतीिे असेि दशचन घडले असावे. सवचत्र स्वधमािा लोप, अनािार, स्वाथच, परकीय दडपर्णाखाली विरडला गेलेला समाज, हेि वित्र त्या काळी वदसत असे, असे इवतहासही सांगतो. साधारर्णतः वयाच्या वीस
  एकववसाव्या वषापयंत श्रीएकनाथांनी बराि देश वफरून हे पावहले व ते घरी परत आले. वृद्द आजा आजी त्यांिी घरी वाटि पहात होते. लवकरि त्यांनी श्रीएकनाथांिा वववाह करून वदला व समाधानाने डोळे वमटले. श्रीएकनाथमहाराजांच्या पत्नी वगवरजाबाई या महान साध्वी होत्या. त्या सवच प्रकारे श्रीएकनाथमहाराजांना अन रूप होत्या. इतर साध संतांच्या मानाने श्रीएकनाथमहाराजांिे सांसावरक जीवन स खसंपन्नतेिे होते असे वाटते.
  पर्ण श्रीएकनाथमहाराजांनी केवळ आपल्या ककवा आपल्या क ट ंबाच्याि स खािा वविार केला नाही. त्यांनी वविार केला तो सवच समाजाच्या सौख्यािा. अज्ञान, अवविार आवर्ण अकतृचत्व यांत अडकून सत्त्वहीन झालेल्यां समाजाला प न्हा आत्मोद्दारािा मागच दाखववण्यािे कायच श्रीएकनाथमहाराजांनी आपल्या सहास? वषांच्या आय ष्ट्यात सातत्याने केले. त्यासाठी त्यांनी भूतदया, श द्द आिार, खरी भक्ती यांिा प्रिार केला. सत्त्वप्रधान दैवतांिी लोकमानसात स्थापना केली, पंढरीच्या वारीच्या द्वारे लोक संघटर्ण केले व म ख्य म्हर्णजे या सवांना आधारभूत असे श्रेष्ट आध्यान्त्मक तत्त्वज्ञान सवच स्तरांतील लोकांपयचत पोहोिववण्यािे
  अनुक्रमणिका
  आवश्यक कायच आपल्या ववप ल व ववववध प्रकारच्या वाङ मयाच्या द्वारे केले. अभंग, भारुडे, स्फ टग्रंथ, पौरावर्णक आख्याने, भागवताच्या एकादशस्कंधावरील ववस्तृत टीका व श्रीभावाथचरामायर्णासारखे रसाळ भगवच्चवरत्र इत्यादी त्यांिे वाङ मय लोकादराला पात्र झाले आहे. या वाङ मयाने केवळ त्या काळातील लोकांच्या मनावरि िांगले संस्कार करण्यािे कायच केले आहे असे नाही, तर आजही फार मोठ्या प्रमार्णावर त्या वाङ मयािे हे कायच िालू आहे. श्रीएकनाथमहाराजांनी स्वतः तर या हेतूने उत्कृ? ग्रंथ वलवहलेि पर्ण त्याबरोबरि ज्ञानेश्वरीसारख्या श्रेष्ट ग्रंथािे संशोधन व प्रसार करून आपल्यावर अपार उपकार करून ठेवले आहेत.
  त्यांिे िवरत्र एका महाप रुषािे दशचन घडववर्णाऱ्या अनेक हृद्य कथांनी भरलेले आहे. आपल्या दयाळू अंतःकरर्णाने त्यांनी अनेक द ःवखतांना वर उिलून हृदयाशी धरले, आपल्या शांत व प्रसन्न स्वभावाने ववरोधकांनाही आपलेसे केले, लोकांववषयीच्या करुर्णेने त्यांना प्रयत्नपूवचक सन्मागाला लावले, आपल्या ज्ञानप्रकाशाने अनेकांिी जीवने उजळली व आपल्या भक्तीने भगवंतालाही मोवहत केले. यासंबंधीच्या त्यांच्या कथा महाराष्ट्रातील घराघरांतून मोठ्या प्रेमाने सांवगतल्या जातात. संसार आवर्ण परमाथच त्यांच्या ठायी एकरूप झालेला होता. ‘अवघेवि त्रैलोक्य आनंदािे आतां’ अशा भावसमाधीमध्ये ते मग्न झालेले होते. िालताबोलता भागवतधमच म्हर्णजे श्रीएकनाथमहाराज असे त्यांच्याकडे पाहून वाटे.
  अशा श्रेष्ट अवस्थेला प्राप्त होऊनही लोकांच्या कल्यार्णाववषयी त्यांच्या अंतःकरर्णात सतत तळमळ होती म्हर्णूनि त्यांना संत म्हर्णावयािे! लोकांिी मने श द्द झाल्यावािून समाजातील पापवासना न? होत नसते व ती न? झाल्यावािून समाजात स खही वनमार्ण होत नाही. संतांना ही कारर्णपरंपरा कळल्याम ळेि त्यांनी आपल्या भोवतालच्या लोकांिी मने श द्द करण्यािा यथाशक्य प्रयत्न केला. त्यांिी ग्रंथवनर्ममती ही अशा प्रयत्नािाि एक भाग असते. श्रीएकनाथमहाराजांिे ग्रंथही याि भूवमकेतून वनमार्ण झाले आहेत. आपल्या या जीवनकायासाठी त्यांच्या काळाला अन सरून त्यांनी प रार्णकथांिा जरी आधार आपल्या ग्रंथांसाठी घेतला असला तरी त्यांत त्यांच्या काळातील लोकन्स्थतीिे प्रत्ययकारी दशचन ममचज्ञ वािकांना घडते, ववशेषतः श्रीभावाथचरामायर्णामध्ये तर अवधकि.
  त्यांिे दोन प्रम ख मोठे ग्रंथ म्हर्णजे ‘श्रीएकनाथी भागवत’ व ‘श्रीभावाथचरामायर्ण’. दोन्ही ग्रंथ प रार्णावर आधारलेले असले तरी दोन्हींिी प्रकृती वभन्न आहे. श्रीएकनाथी भागवत ही श्रीमद्भागवताच्या एकादशस्कंधावरील वववेिनात्मक टीका आहे. त्यात कमच, भक्ती, ज्ञान यांच्या तावत्त्वक ििेला प्राधान्य आहे. तो टीकाग्रंथ असल्याम ळे मूळ ग्रंथाला अन सरर्णे तेथे आवश्यक होते. पर्ण श्रीभावाथचरामायर्ण ही श्रीएकनाथमहाराजांिी तशी एक प्रकारे स्वतंत्र रिना आहे. रामिवरत्र जरी प्रारंभी वाल्मीकीने गाइले असले तरी श्रीएकनाथमहाराजांिे श्रीभावाथचरामायर्ण म्हर्णजे केवळ वाल्मीवकरामायर्णािा अन वाद नव्हे. रामकथेिी बाह् िौकट जरी वाल्मीवकरामायर्णािीि असली तरी वतच्यात भरलेले रंग मात्र श्रीएकनाथमहाराजांिे आहेत. त्याम ळे मूळ रामिवरत्राला ववशेष गोडी प्राप्त झाली आहे. इतर अनेक प रार्णग्रंथांिा, काव्यग्रंथांिा, ववववध रामायर्णांिा, हन मन्नाटकािा व योगवावसष्टािा आधार श्रीएकनाथांनी घेतला आहे. पर्ण त्या सवांत श्रीएकनाथमहाराजांिे खास वैवशष्ट्ट्य जर कोर्णते असेल तर रामकथेतील प्रत्येक प्रसंगात त्यांना वदसून आलेले अध्यात्म. त्याच्या रामायर्णातील दशरथ हा ‘अहमात्मा’ आहे, कौसल्या ही ‘सवद्वद्या’ आहे, स वमत्रा ही ‘श द्दमेधा’ आहे, तर कैकयी ही ‘अववद्या’ आहे आवर्ण मंथरा ही ‘क ववद्या’ आहे! रामाला गंध लावावयािे तरी त्यात ‘उगाळोवन अहंपर्ण । सोहं कावढले श द्द िंदन ।’ असा
  अनुक्रमणिका
  प्रकार आहे! त्यातून नाथांिी अध्यात्ममय झालेली दृ?ी तर कळून येतेि पर्ण लोकांनाही सहज जाता जाता अध्यात्म समजावून देण्यािी त्यांिी तळमळही व्यक्त होते.
  श्रीएकनाथी भागवतािे पवहले पाि अध्याय सोडून बाकी सवच ग्रंथ म्हर्णजे उरलेले सव्वीस अध्याय हे वारार्णशी महाम न्क्तक्षेत्रात वलवहले गेले. शके १४९६ मध्ये हा ग्रंथ तेथे पूर्णच झाला. त्याआधी बराि काळ नाथांिे काशी क्षेत्रात या ग्रंथाच्या लेखनासाठी वास्तव्य झाले असले पावहजे. याि काळात अयोध्येमध्ये श्रीत लसीदासजी आपले प्रवसद्द रामिवरत मानस वलवहत होते. श्रीएकनाथांिी व श्रीत लसीदासजींिी भेट होऊन त्यांिे रामायर्णाच्या लेखनासंबंधी कधी बोलर्णे झाले ककवा नाही हे कळावयास मागच नाही. पर्ण एवढे खरे की, या दोन्ही संतश्रेष्टांनी आपापल्या भाषेमध्ये अत्यंत श्रेष्ट प्रतीिी रामायर्णे एकाि काळात रिली आहेत. रामकथेला त्या काळात ववशेष बहर आलेला असावा असे त्याि स मारास भारतातील ववववध भाषांतून झालेल्या रामायर्ण रिनांवरून वाटते.
  श्रीभावाथचरामायर्ण हा श्रीएकनाथमहाराजांिा शेवटिा ग्रंथ होय. या ग्रंथािे लेखन िालू असतानाि शके १५२१ मध्ये त्यांनी आपल्या जीवनग्रंथािी सांगता केली! पर्ण ती करीत असता आपल्या या शेवटच्या भव्य वाङ --मयकृतीने महाराष्ट्राच्या तत्कावलन हतभागी आवर्ण गतोत्साह जीवनामध्ये त्यांनी ‘राम’ आर्णला! मराठी मनाच्या देव्हाऱ्यात एका मातृवपतृभक्त, स्वधमचवनरत, लोकवहतदक्ष, सत शील, समथच व तेजस्वी दैवतािी स्थापना केली. अत्यंत प्रवतकूल पवरन्स्थती आवर्ण राक्षसी अन्याय यांच्याप ढे पवचताप्रमार्णे ताठ उभा राहर्णारा, सामान्य वनिरांमध्ये द ?दमनािे सामर्थयच वनमार्ण करर्णारा आवर्ण देवांिीही बंवदवासातून म क्तता करर्णारा आदशच त्यांनी समाजाप ढे ठेवला. श्रीएकनाथांनी ज्या काळात हे कायच केले त्या काळाच्या संदभात त्यांच्या या ग्रंथाकडे पावहले म्हर्णजे त्यांिे कायच वकती मोलािे होते यािी थोडीफार कल्पना आपल्याला करता येईल. महाराष्ट्रात प ढे लवकरि श्रीछत्रपती वशवाजीमहाराज यांच्याद्वारे जी स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी पावले उिलली गेली त्यामागे या ग्रंथािी प्रेरर्णा असली पावहजे असे वाटते.
  श्रीएकनाथमहाराजांना आपल्या अवतारसमाप्तीसाठी फाल्ग न वद्य षष्टीिा त्यांच्या जीवनातील महत्त्वािा म हूतच गाठावयािा असल्याम ळे हा ग्रंथ अप रा सोडावा लागला. तरीही तो अप रा राहर्णार नाही यािी त्यांनी काळजी घेतली अशी भाववकांिी समजूत आहे. आपला अपूर्णच ग्रंथ पूर्णच करण्यािे काम त्यांनी आपल्या घरातील एका आवश्रत, वनब चद्द समजल्या जार्णाऱ्या म लाकडे सोपववले. त्या म लािे नाव गावबा. श्रीएकनाथांच्या कृपेने या गावबाने जवळजवळ पंधरा हजार ओव्या अगदी नाथांच्याि शैलीत वलहून हा ग्रंथ पूर्णच केला! सात कांडांपैकी पाि कांडे पूर्णच व सहाव्या य द्दकांडािे ४४ अध्याय श्रीएकनाथांिे आहेत व उरलेला भाग गावबाने वलवहला आहे अशी समजूत आहे. संशोधकांमध्ये या गावबासंबंधी बरेि वाद आहेत. मध्येि एक अवहरावर्ण आख्यानही जयरामस त नावाच्या कवीने आपला नामवनदेश करून घातले आहे! गावबा नावािी क र्णी व्यक्ती खरीि झाली काय? गावबा आवर्ण जयरामस त एकि का वभन्न? श्रीएकनाथमहाराजांिे नातू म क्तेश्वर यांनीि ग्रंथ पूर्णच करण्यािे कायच केले असावे काय? असे बरेि वाद त्यासंबंधात आहेत. संशोधकांना त्यात ववशेष रस असला तरी सवचसाधारर्ण वािकाच्या दृ?ीने गावबाि या अध्यायांिा लेखक आहे. ग्रामीर्ण भागात गावोगाव श्रीभावाथचरामायर्णािे वािन िालते. श्रीभावाथचरामायर्ण हा ग्रामीर्ण जनतेिा सवांत वप्रय ग्रंथ आहे. नाथांिी आकषचक शैली, प्रभावी व्यन्क्तवित्रर्ण, नमच ववनोद, कथेिा ओघ इत्यादींम ळे या ग्रंथािे वािन महाराष्ट्रात अत्यंत आवडीने होते. लक्ष्मर्णशक्तीिे फार मोठे कायचक्रम साजरे केले जातात. या श्रीभावाथचरामायर्णप्रेमी भाववकांच्या दृ?ीने गावबािे समजले जार्णारे
  अनुक्रमणिका
  अध्याय हे या ग्रंथािे अववभाज्य भाग आहेत. म्हर्णून ते श्रीएकनाथवलवखत नसले तरी या प्रतीमध्ये स्वतंत्रपर्णे समावव? करण्यात आले आहेत.
  दीघचकालानंतर का असेना पर्ण श्रीभावाथचरामायर्ण संपादन सवमतीने अभ्यासपूवचक तयार केलेली ही प्रत आज म वद्रत स्वरूपात प ढे येत आहे हे त्या सवमतीमधील एक सदस्य म्हर्णून व संतवाङ मयावर प्रेम करर्णारा एक भाववक म्हर्णून मला आनंवदत करर्णारे आहे. या सवमतीिे अध्यक्ष श्री. बळवंतराव घाटे व विटर्णीस श्री. न. शे. पोहनेरकर यांनी सातत्याने प्रयत्नशील राहून हे कायच पार पाडले आहे. या सवमतीमधील प्रारंभीिे एक ज्येष्ट सदस्य वै. ह. भ. प. श्री सोनोपंत दांडेकर यांिे या प्रसंगी प्रकषानें स्मरर्ण होत आहे. त्यांना या प्रकाशन प्रसंगी अत्यंत आनंद झाला असता.
  येत्या नाथषष्टीस ग्रंथाच्या प्रथम खंडािे तरी प्रकाशन करावयािेि असा वनग्रह करून शासकीय म द्रर्ण, लेखनसामग्री व प्रकाशन ववभागािे संिालक श्री. स. आ. सप्रे यांनी हे काम हाती घेतले व त्याप्रमार्णे हे प्रकाशन आता होत आहे. अत्यंत स ंदर स्वरूपात हा ग्रंथ प्रकावशत होत आहे. वद्वतीय खंडािेही काम लवकरि होऊन भाववकांना व अभ्यासकांना ग्रंथ समग्र स्वरूपात उपलब्ध होईल अशी मी आशा करतो. महाराष्ट्र शासनाने सवच दृ?ीने मोठा असर्णारा हा ग्रंथ संपावदत करण्यास व म वद्रत करण्यास जे साहाय्य केले त्याब?ल शासनास धन्यवाद द्यावेत तेवढे थोडेि आहेत.
  या ग्रंथािे स्वरूप, वैवशष्ट्ट्ये, स्वभाववित्रर्ण, भाषा, सावहत्य, इत्यादी अनेक अंगांनी वविार करण्यासारखा आहे. द सऱ्या खंडामध्ये त्यासंबंधी थोडा ववस्ताराने वविार होईल.
  शेवटी, श्रीएकनाथमहाराजांनी आपल्या ग्रंथरिनेिा जो हेतू सांवगतला आहे तो त्यांच्याि शब्दांत आपर्ण पाहू. त्याम ळे या ग्रंथाकडे पाहण्यािी योग्य दृ?ी आपल्याला प्राप्त होईल. ते म्हर्णतात :
  मुख्यत्वें ग्रंथीचें राखावें प्रेम । प्रणतपदीं प्रणतपादावें परब्र? ।
  हाणच कणवत्वाचा कणवत्वधमथ । श्रोते सप्रेम सुखी होती ॥
  प्रभू रामिंद्रांच्या या वदव्यभव्य िवरत्र वािनाने व श्रवर्णाने वािक--श्रोत्यांच्या अंतःकरर्णात श्रीराममूती ठसो व त्यांिे जीवन उजळून वनघो हीि परब्रह्मस्वरूप श्रीरघ नंदनािे िरर्णी प्राथचना करून एकाजनादचनािी ही वाङ --मयसेवा पूर्णच करतो.
  फाल्ग न श द्द ११, शके १९०१
  धुंडामहाराज देगलूरकर
  अनुक्रमणिका
  संतश्रेष्ट श्रीएकनाथमहाराज
  संतश्रेष्ट श्रीएकनाथमहाराज समाधी दशथन
  नाथभक्त श्रीगावबाजी समाधी दशथन
  अनुक्रमणिका
  श्रीभावाथथरामायि संपादन सणमती

• एकनाथी भागवतात कृष्णस्तोत्र कुठे आहे हे सांगू शकाल का?