भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा
इंद्रजिताचा निकुंबिला प्रवेश
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
इंद्रजिताने भीतीने निकुंभिलेत गमन केले :
हनुमंताचा पर्वतघात । चुकवावया इंद्रजित ।
स्वयें पळाला बिळा आंत । धुकधुकित अति धाकें ॥ १ ॥
मायिकसीतेचा पैं घात । जाणोनियां हनुमंत ।
माझा करील प्राणांत । भेणें धाकत इंद्रजित ॥ २ ॥
सांगावया रणवृत्तांत । श्रीरामापासीं गेला हनुमंत ।
तेव्हा इंद्रजित भयभीत । गेला पळत निकुंबळे ॥ ३ ॥
निकुंभिलामथासाद्य जुहुबेग्निमथेंद्रजित् ।
यज्ञभूभौ तु विधिना पावकस्तेन रक्षसा ॥१॥
हूयमानः प्रजज्वाल जपहोमपरिष्कृतः ।
सार्चिः पिनद्धो ददृशे पूयशोणिततर्पितः ॥२॥
सन्ध्यागत इवादित्यः परिवेषसमन्वितः ।
जुहोति यत्र विधिवद्रक्तोष्णीषं वरस्त्रियः ॥३॥
शस्त्राण्यलाबुपत्राणि समिधश्च बिभीतकः ।
अस्थि कृष्णमृगस्याथ रक्तं जग्राह जीवतः ॥४॥
लोहितानि च वासांसि स्रुंव कार्ष्णायसं तथा ।
सर्वतोग्निं समास्तीर्य शनैः पात्रैः सतोमरैः ॥५॥
इंद्रजिताचा अभिचारयागाचा आरंभ :
जीवें मारील हनुमंत । येणे धाकें इंद्रजित ।
पळाला निकुंबळेआंत । अभिचारार्थ साधावया ॥ ४ ॥
माराव्या रामसौमित्र । वधावया हनुमान वीर ।
निर्वाणींचें अभिचार । करी साचार इंद्रजित ॥ ५ ॥
मारावया रामलक्ष्मण । सुग्रीवादि वानरगण ।
मारितां न लगे अर्ध क्षण । यालागीं निर्वाणहोम मांडी ॥ ६ ॥
यक्षिणीवटातळीं । होमकुंडे दीर्घ बिळीं ।
तेथें रिघोनि महाबळी । होम तत्काळीं आरंभी ॥ ७ ॥
कुंड मंडप विधिविधान । विधियुक्तं अग्निस्थापन ।
शस्त्रांचे परिस्तरण । परिसमूहन मद्याचें ॥ ८ ॥
नरकपाळें नरशिर तेंचि प्रणीताघृतपात्र ।
कृष्णच्छागाचें रुधिर । भरिलें सत्वर त्यामाजी ॥ ९ ॥
जीतकृष्णच्छाग धरुनि पुरा । सर्वांगी घेवोनि शिरा ।
धरोनियां त्याच्या रुधिरा । त्या त्या पात्रामाजी भरी ॥ १० ॥
शरचाप खड्गादि तोमर । होमाभोंवते शस्त्रसंभार ।
अभिषिंचूनि समंत्र । मांडी तें तंत्र इंद्रजित जाणे ॥ ११ ॥
अभिचाराचिये अभिव्यक्ती । शस्त्रांसीं यावया पूर्ण शक्ती ।
इंद्रजित मंत्रव्युत्पत्तीं । मांड विध्युक्त विभागें ॥ १२ ॥
शस्त्रशक्तीं अवघिया । मंत्रसामर्थ्य आकळोनियां ।
आरक्तओष्ठी क्रूर स्त्रिया । आणिलिया यज्ञवाटा ॥ १३ ॥
लोहसाराचा स्रुकस्रुवा । तेणें पात्रें होम करावा ।
होम द्रव्यांचा यावा । विधिगौरवा तो ऐका ॥ १४ ॥
लवण सर्षप भिल्लातक । कालवोनि मातंगीचें रक्त ।
मद्य मेळवोनि त्याआंत । होम मंत्रोक्त विधिवादें ॥ १५ ॥
जेंवी मिरवे बाळादित्य । तेंवी अग्नि धगधगित ।
परिस्तरणीं सुशोभित । होम करीत इंद्रजित ॥ १६ ॥
काळीचिडी कांकणघारी । उलूक खिळोनि त्यामाझारी ।
कृष्णसर्प अर्धशिरीं । होमावरी बांधिला ॥ १७ ॥
त्या सर्पाचें स्रवे गरळ । तेचि वसोर्धारा प्रबळ ।
मानी इंद्रजित अमंगळ । पापी केवळ अभिचारी ॥ १८ ॥
प्राणियासी करोनि घात । पूर्ण रुधिर धरोनि बदबदित ।
मेळवोनि ब्राह्मणाचें रक्त । होम करीत इंद्रजित ॥ १९ ॥
बेहडा अपवित्र जगांत । त्याच्या समिधा होम करित ।
कडू भोपळ्याच्या पात्राआंत । मद्य भरित होमार्थ॥ २० ॥
आरक्त वस्त्र आरक्त विराजित । रक्ताचा टिळा मस्तकांत ।
आरक्त माळा कंठी शोभत । अभिचारयुक्त इंद्रजित ॥ २१ ॥
जपहोम मंत्रयुक्त । विकळ उच्चार हो नेदित ।
इंद्रजित स्वयें होम करित । अभिचारार्थ साटोपें ॥ २२ ॥
सरड बेडूक मत्स्य मगर । पिंगळा बोलका गीध घार ।
होमीं जाळिती अपार । निशाचर महापापी ॥ २३ ॥
यापरी इंद्रजित । निकुंबळे होम करित ।
जाणोनि त्याचा वृत्तांत । बिभीषण सांगत श्रीरामा ॥ २४ ॥
निकुंभिलायां काकुत्स्थ जुहोति हि न संशयः ।
सबलास्तत्र गच्छामो यावत्तन्न समाप्यते ॥६॥
लक्ष्मणं प्रेषयास्माभिः सह सैन्यानुकर्षिभिः ।
एष तं नरशार्दूल रावणिं निशितैः शरैः ॥७॥
त्याजयिष्यति तत्कर्म प्राणनिषठां च संयुगे ।
तपसा तेन वीरेण वरदानात्स्वयंभुवः ॥८॥
अस्त्रं ब्रह्माशिरः प्राप्तं कामगाश्च हयोत्तमाः ।
स एवं विदधे चास्य धीमतः पुण्यकर्मणः ॥९॥
निकुंभिलामसंप्राप्तमकृताग्निं च यो रिपुः ।
त्वामाव्हयिष्टते युद्धे इंद्रशत्रो स ते वधः ॥१०॥
इत्येवं तस्य विहितो वधोपायो दुरात्मनः ॥११॥
बिभीषणाची श्रीरामांना अभिचारायागाच्या प्रतिकाराची विनंती :
बिभीषण सांगे श्रीरामाप्रती । इंद्रजित अभिचारहोमस्थितीं ।
निकुंबळे गेलासे दुर्मती । कपटानुवृत्ति दुरात्मा ॥ २५ ॥
ब्रह्मवरदी शिववरदी । अभिचारहोमविधीं ।
तत्काळ त्यासी व्हावी सिद्धी । वरद त्रिशुद्धीं तयासी ॥ २६ ॥
होमन होतां संपूर्ण । मध्येंचि विध्वंसिल्या जाण ।
तेंचि इंद्रजितासी मरण । शिववरदान सत्यत्वें ॥ २७ ॥
होम न होतां समप्ती । मध्येचि जाल्या विघ्नप्राप्ती ।
तेणे मरण रणावर्ती । हे वचनोक्ती ब्रह्मयाची ॥ २८ ॥
वरदास्तव इंद्रजिता तेथ । ब्रह्मशिरोस्त्र जाल्या प्राप्त ।
कामग हय् कामग रथ । तेणें तो विख्यात तिहीं लोकीं ॥ २९ ॥
तेणें बळें रणकडाडीं । देव जे कां तेहतीस कोडी ।
इंद्रजित घाली बांधवडीं । वरदप्रौढीप्रतापें ॥ ३० ॥
येणेंचि बळें युद्धाआंत । इंद्र धरिला जीवें जीत ।
नांव पावला इंद्रजित । शिववरदार्थप्रतापें ॥ ३१ ॥
ते घोडे आणि तोचि रथ । रणीं ने जिंकवे रघुनाथ ।
दोहीं शरबंधां केला घात । प्रतापवंत श्रीराम ॥ अ३२ ॥
दों शरबंधी इंद्रजित । युद्धी परम प्रतापवंत ।
त्याचा श्रीरामें केला घात । इंद्रजित तळमळी ॥ ३३ ॥
तेणें रागें इंद्रजित आपण । मारावया श्रीरामलक्ष्मण ।
अभिचार करितो निर्वाण । अति दारुण विधिभागें ॥ ३४ ॥
पुढेंमागुता युद्धाआंत । न चले शरबंध पुरुषार्थ ।
श्रीरामें छेदिला वरदार्थ । तळमळित इंद्रजित ॥ ३५ ॥
त्याच्या कर्मा करावया विघ्न । बिभीषण निघाला आपण ।
मजसवें द्यावा लक्ष्मण । वीर दारुण प्रतापी ॥ ३६ ॥
लक्ष्मण वीर धीर । लक्ष्मण परम शूर ।
करील इंद्रजिताचा संहार । सखा सौमित्र प्रतापी ॥ ३७ ॥
होमस्थान अति गुप्त । आणिकासी नव्हे प्राप्त ।
तें मी दाखवीन साद्यंत । करावया घात इंद्रजिताचा ॥ ३८ ॥
होम झालीया समाप्त । इंद्रजित तीन्ही लोकां अजित ।
करील समस्तांचा घात । हा वरदार्थ शिवाचा ॥ ३९ ॥
या लागीं अति शीघ्रगतीसीं । श्रीरामा आज्ञा देई आम्हासीं ।
सवें द्यावें सौमित्रासी । विघ्न होमासीं करावया ॥ ४० ॥
सुटल्या सौमित्राचा बाण । विध्वंसील होमस्थान ।
इंद्रजित उठतांचि जाण । घेईल प्राण रणमारें ॥ ४१ ॥
त्याच्या होमासीं होतांचि विघ्न । रणीं इंद्रजित मरेल जाण ।
ऐसें शिवाचें वरदान । यालागीं आपण धाडावें शीघ्र ॥ ४२ ॥
बिभीषणवचः श्रुत्वा रामो लक्ष्मणमब्रवीत् ।
जानामि तस्य रौद्रस्य मायामेतां दुरात्मनः ॥१२॥
तस्यांतरिक्षे चरतः सरथस्य परंतप ।
न गतिर्वेदितुं शक्या सूर्यस्येवाभ्रसंप्लवे ॥१३॥
तं मायागमसंप्राप्तं महावीर्यमरिंदमम् ।
जहि बाणैरिदं कर्म कुरु सत्यपराक्रमम् ॥१४॥
यदृक्षराजस्य बलं तेन सर्वेण संवृतः ।
युवराजोंsगदः सार्धमनेन च हनूमता ॥१५॥
गच्छ तं राक्षसेंद्रस्य तनूजं जहि लक्ष्मण ॥१६॥
श्रीरामांचा उपदेश व लक्ष्मणाला आज्ञा :
ऐकोनि बिभीषणवचन । संतोषला रघुनंदन ।
पाचारोनियां लक्ष्मण । काय आपण सांगत ॥ ४३ ॥
तूं निधडा विरपंचानन । रणरंगी रणप्रविण ।
इंद्रजित महामायावी जाण । कपटी संपूर्ण वंचक ॥ ४४ ॥
उभा न राहे युद्धा क्षितीं । सवेग जाणें नभस्थिती ।
रथ वारु सारथी । गुप्तगतीं खेचर ॥ ४५ ॥
जेंवी कां गगनी गभस्ती । अभ्रांमाजी न ये व्यक्ती ।
तेंवी इंद्रजित गुप्तगती । रणानुवृत्ती लक्षेना ॥ ४६ ॥
कवडा राहोनियां गगनीं । अलक्ष मीन लक्षी जीवनीं ।
तेंवी इंद्रजित गुप्तगतीं रणीं । सूक्ष्मदर्शनीं लक्षवा ॥ ४७ ॥
नांव रुप गुण लक्षण । स्वयें सांडावें विवंचून ।
लक्षावें कारणाकारण । सूक्ष्मदृष्टि जाण या नांव ॥ ४८ ॥
लक्षिल्या कारणाकारण । न करितांही रणांगण ।
इंद्रजित मरेल हा पण । मात्रार्ध बाण विंधितां ॥ ४९ ॥
यापरी रणरंगीं । शत्रु मारावा अंगोअंगी ।
पंगिस्त न व्हावें दुजियालागीं । हें रणभागीं लक्षूनी ॥ ५० ॥
यापरी सौमित्रासी । संग्रामां धाडी इंद्रजितासीं ।
सवें धाडिले वानरांसी । निधड्या वीरांसी तें ऐका ॥ ५१ ॥
बळवंत बुद्धिवंत । अंगद युवराज विख्यात ।
विख्यात । ससैन्य निघे जांबवंत । सैनासमवेत चालिला ॥ ५२ ॥
भरंवशाचा वीर विख्यात । सवें दिधला हनुमंत ।
ज्याचेनि बळें श्रीरघुनाथ । स्वयें निश्चित सर्वार्थीं ॥ ५३ ॥
अतिशयें बळें प्रबळ । सवें दिधले नळनीळ ।
देखोनि वानरांचा मेळ । हर्ष प्रबळ सौमित्रा ॥ ५४ ॥
जावोनियां निकुंभिलेसीं । युद्ध करावया इंद्रजितासीं ।
अति उल्लास लक्ष्मणासी । आलें बाहूंसी स्फुरण ॥ ५५ ॥
अयंत्वां सचिवैः सार्द्धं महात्मा रावणानुजः ।
अभिज्ञस्तस्य देशस्य पृष्ठतोsनुगमिष्यति ॥१७॥
स रामस्य वचः श्रुत्वा लक्ष्मणः परवीरहा ।
जग्राह कार्मुकं श्रेष्ठं भीमं भीमपराक्रमः ॥१८॥
सन्नद्धः सशरः खड्गी कवची वामचापभृत् ।
रामपादावुपस्पृश्य हृष्टः सौमित्रिरब्रवीत् ॥१९॥
अद्य मत्कार्मुकोत्सृष्टाःशरा निर्मिद्य रावणिम् ।
लंकामभिपतिष्यंति हंसाः पुष्करणीमिव ॥२०॥
श्रीराम लक्ष्मणाबरोबर बिभीषण व हनुंमंत यांना पाठवितात :
श्रीराम म्हणे सौमित्रासी । तुम्ही गेलिया निकुंभिलेसीं ।
यज्ञवाट न कळे तुम्हांसी । अति गुप्तेसीं महागुढ ॥ ५६ ॥
त्या यज्ञवाटाचें लक्षण । अति गूढ गुप्त गहन ।
रिगिनिगी स्थानमान । तें बिभीषण सांगेल ॥ ५७ ॥
यालागीं तुम्हांसागातें । मी देतों बिभीषणातें ।
तुम्हीं संरक्षावें यातें । जेंवी जीवातें निजात्मा ॥ ५८ ॥
माझा जीव आत्मा प्राण । तो हा मूर्तिमंत बिभीषण ।
यासी रक्षावें आपण । अवघे जण मिळोनी ॥ ५९ ॥
महाकपटी इंद्रजित । सितरोनि करील घात ।
मारिलिया शरणागत । तोचि कल्पांत आम्हांसी ॥ ६० ॥
सांगतां त्यांचें वर्म कर्म । इंद्रजितासीं द्वेष परम ।
ठकून करील घातक धर्म । पापकर्मा पापात्मा ॥ ६१ ॥
राम सांगे हनुमंतासी । संरक्षावें बिभीषणासी ।
साह्य व्हावें सौमित्रासी । दोघे तुजपासीं दिधले ॥ ६२ ॥
ऐकतां श्रीरामवचन । हनुमंतासीं उल्लास पूर्ण ।
तुझें नाम संरक्षण । सर्वाथीं जाण सर्वदा ॥ ६३ ॥
रामा तुझिया नामाचें । आम्हांसी वज्रकवच साचें ।
भय नाहीं कळिकाळाचें । इंद्रजिताचें तोंड कोण ॥ ६४ ॥
ऐसें ऐकतां वचन । लक्ष्मणासी आलें स्फुरण ।
सज्जोनियां धनुष्यबाण । जाला आपण सन्नद्धबद्ध ॥ ६५ ॥
कवची खड्गी हेममाळ । लक्ष्मणें घालोनि गळां ।
येवोनि श्रीरामाजवळां । चरणकमळा वंदित ॥ ६६ ॥
लक्ष्मणाचे प्रयाण :
वंदूनि श्रीरामचरण । करोनि त्रिवार प्रदक्षिण ।
लक्ष्मण बोले आंगवण । सावधान अवधारा ॥ ६७ ॥
आजि माझे सुटल्या बाण । घेतील इंद्रजिताचा प्राण ।
सव्यबाहु तोडून जाण । पाठवीन लंकेसीं ॥ ६८ ॥
हंस बुडी देती पुष्करणीसीं । तेंवी बाण भेदती राक्षसांसीं ।
ऐसें बोलोनि श्रीरामासी । संग्रामासी निघाला ॥ ६९ ॥
निकुंभिलामभिययौ हंतुं रावणिमाहवे ।
बिभीषणेन सहितो राजपुत्रः प्रतापवान् ॥२१॥
कृतस्वस्त्यनो भ्रात्रा लक्ष्मणो निर्ययौ तदा ।
वानराणां सहस्रेश्च हनुमान्बहुभिर्वृतः ॥२२॥
बिभीषणश्च सहसा रामभ्रातरमन्वगात् ।
महाकपिबलौघैस्तु संपतन्निव सर्वतः ॥२३॥
ऋक्षराजबलं चैव महाभ्रमिव नादयन् ।
स गत्वा दूरमध्वानं सौमित्रिर्मित्रनंदनः ॥२४॥
वधूं जातां वृत्रासुरासी । जें स्वस्त्ययन केलें इंद्रासीं ।
तें स्वस्त्ययन सौमित्रासीं । करी आदरेंसीं श्रीराम ॥ ७० ॥
बाणें छेदावया त्रिपुरासी । जें स्वस्त्ययन शंकरासीं ।
तें स्वस्त्ययन सौमित्रासीं । करी साक्षेपेंसीं श्रीराम ॥ ७१ ॥
मर्दू जातां मुर दैत्यासी । जें स्वस्त्ययन केलें भगवंतासीं ।
तें स्वस्त्ययन सौमित्रासीं । करी साक्षेपेंसीं श्रीराम ॥ ७२ ॥
ऐसें करोनि स्वस्त्ययन । स्वयें हनुमंत बिभीषण ।
देवोनियां वानरसैन्य । धाडी लक्ष्मण निकंभिलेसीं ॥ ७३ ॥
काळें अभ्र अति गहन । तैसें जांबवंताचें सैन्य ।
करितां रामनामगुणगुण । निकुंभिले जाण निघालें ॥ ७४ ॥
नळ नीळ अंगद जांबवंत । आतुर्बळी हनुमंत ।
बिभीषण विचारवंत । सवें चालत सौमित्र ॥ ७५६ ॥
बिभीषणाचे प्रधान चारी । मार्गद्रष्टे चतुर भारी ।
चालती अवघियांच्या पुढारीं । अंतरावरी साटोपें ॥ ७६ ॥
किराणें करिती वानरवीर । चढले निकुंभिलापाठार ।
पुढें देखिलें दुर्धर । घोरांदर महावन ॥ ७७ ॥
निबिड वनाचे छेदन :
वनवृक्ष वनस्थळीं । कंटक निबद्ध समूळीं ।
उडों जातां गोळांगुळी । होती चिरफळी अंगाची ॥ ७८ ॥
कंटकीवन घोरांदर । रिघों न शकती वानर ।
तेथें केंवी रिघती राजकुमर । अटक थोर ओढवली ॥ ७९ ॥
मार्ग पाहतां चौपासीं । जागले रोधिले दशदिशीं ।
वाट न फुटे वारियासी । पुढें कोणासी न चालवे ॥ ८० ॥
पुसतां बिभीषणा पुढां । मार्ग न कळे चहूंकडां ।
तोही लागतांचि वेडा । वहिला मेढा सौमित्रें ॥ ८१॥
वर्षोनियां बाणजाळी । विपिन छेदितां समूळीं ।
वनदेवता सकळी । देती आरोळी अति दुःखें ॥ ८२ ॥
वनदेवतांची शरणागती व हनुमंताला सत्यकथन :
वनदेवता समस्ता । त्या वांचवावया निजजीविता ।
शरण आल्या हनुमंता । सांगावया घाला इंद्रजिताच्या ॥ ८३ ॥
आम्हांस केलीसे खिळणी । बोलावया नुखळे वाणी ।
ऐसें हनुमंतें ऐकोनी । गर्जला वाणी रामनामें ॥ ८४ ॥
तुम्ही वनदेवता समस्ता । श्रीरामनाम स्मरा आतां ।
ऐसें हनुमंतें सांगतां । जाल्या निर्मुक्ता वनदेवता ॥ ८५ ॥
स्मरतां रामनामवाणी । पळाल्या खिळणीपिळणी ।
अभिचारा समूळ धुणी । नामस्मरणीं बडिवारें ॥ ८६ ॥
वनदेवी उल्लासतां । चरणीं लागती हनुमंता ।
तूं तंव आमुचा प्राणदाता । खिळणी समस्ता सोडविल्या ॥ ८७ ॥
खिळणीपिळणी समस्ता । तुवां उपडिल्या हनुंमंता ।
करावया इंद्रजिताचिया घाता । सांगतो आतां तें शीघ्र करीं ॥ ८८ ॥
जो हे छेदील कंटकवन । त्याचेनि हातें इंद्रजित आपण ।
तत्काळ पावेल मरण । हें भाषण शिवाचें ॥ ८९ ॥
प्रथम बंध कंटकविपिन । दुजा बंध महापर्जन्य ।
तिजा झंझावात दारुण । चौथें आवरण महासर्प ॥ ९० ॥
पांचवें पिशाच जाण क्रूर । सहावें गुप्त हतियेर ।
सातवा तो राक्षससंभार । निशाचर महायोद्धें ॥ ९१ ॥
यक्षिणीवटातळीं प्रबळ । अति गुप्तत्वें महबिळ ।
त्यामाजी आहे होमशाळ । अलक्ष तें स्थळ लक्षेना ॥ ९२ ॥
येणें अभिचारें इंद्रजित । जाला तिहीं लोकीं अजित ।
इंद्र धरिला जीवें जीत । येथील अर्थ साधूनी ॥ ९३ ॥
ऐसें वनदेवी सांगतां । वृत्तांत कळला हनुमंता ।
नमस्कारोनि वनदेवता । सन्मानता आश्वासी ॥ ९४ ॥
लक्ष्मणाच्या बाणाने पर्जन्यबंधाचे निवारण :
यापरी जिणोनि कंटकवन । पुढें उल्लासें करी गमन ।
लागला दुस्तर पर्जन्य । अति दारुण अनिवार्य ॥ ९५ ॥
उतटों पाहती गिरिकूट । ऐसा विजुवांचा कडकडाट ।
धारा येती अति अचाट । प्रळयो स्पष्ट ओढवला ॥ ९६ ॥
मेघ जिणोनि हरिला शब्द । नांव पावला मेघनाद ।
तेणें मार्गें करावया रोध । घन सुबद्ध वर्षवी ॥ ९७ ॥
लागतां पर्जन्याच्या धारा । अति हुडहुडी वानरां ।
कोप चढिला सौमित्रा । धनुष्यीं शरा सज्जिलें ॥ ९८ ॥
मेघ गर्जतां कडकडाटा । लक्ष्मणें विंधोनि खिळिल्या वाटा ।
पर्जन्य राहिला थेंबटा । कोरड्या वाटा चालिले ॥ ९९ ॥
देखोनि सौमित्राचें बळ । मेघीं सांडिले निरोधस्थळ ।
अंगी खडतरतां बाणजाळ । मेघ सकळ निवारिले ॥ १०० ॥
हनुमंताकडून झंझावाताचे निवारण :
पुढें चालता समस्त । वायु सुटला झंझावात ।
वानर उडविले गगनांत । जेंवी तृणातें वाहुटळी ॥ १ ॥
लक्ष्मण शेष तत्वतां । सहस्रमुखीं वायु भक्षितां ।
निवारोनि झंझामारुता । होय सज्जिता महाशस्त्र ॥ २ ॥
वायु जो कां निजपिता । त्यासी हनुमान होय पुसता ।
मार्ग रोधणें रामदूता । कवण्या अर्था त्वां केलें ॥ ३ ॥
हा इंद्रजितमंत्रवात । खिळोनि रोखिला मार्ग रोधित ।
तोही तुझा अंशभूत । म्हणे हनुमंत निवारीं ॥ ४ ॥
ऐकोनि हनुमंतवचन । मोकळें केलें मार्गरोधन ।
वायु वायूचें करी प्राशन । वानरगण उल्लासती ॥ ५ ॥
पुढें चालतां हर्षयुक्त । कालियनाग अपरिमित ।
सर्प उठिले अत्यद्भुत । स्वयें वमित महागरळा ॥ ६ ॥
हनुमान म्हणे सौमित्रा । गरुडास्त्रा नकुळास्त्रा ।
घालोनि पिपीलिकास्त्रा । सर्पा समग्रा निर्दळीं ॥ ७ ॥
लक्ष्मण शेष इत्थंभूत । सर्पसंहारा कळवळित ।
मज गमन करितां येथ । मार्गरोधार्थ कां केला ॥ ८ ॥
वंदून लक्ष्मणाचे चरण । सर्प सांगती आपण ।
आम्हांसी महामंत्री खिळून । मार्गरोधन करविले ॥ ९ ॥
ऐकोनि सर्पांचा वचनार्थ । श्रीरामनामाच्या गजरांत ।
खिळणीं पळाली चळीं कांपत । केलें निर्मुक्त महासर्प ॥ ११० ॥
कंकाळ वेताळ यांचे हनुमंताकडून निर्दाळन :
पुढें चालतां कपिपुंगव । कंकाळ वेताळ नग्न भैरव ।
झोटिंग पिशाच प्रेत सर्व । घेवोनि धांव छळों येती ॥ ११ ॥
शुकी मैळी महाकंकाळी । प्रेतउच्छिष्टचांडाळी ।
देवोनियां आरोळी । त्याही सकळी धांविन्नल्या ॥ १२ ॥
खाखाते खिखाते । कातिया त्रिशूळ घेवोनि हातें ।
अवघीं घागातें घुंघातें । आलीं समस्तें छळावया ॥ १३ ॥
येतां देखोनियां भूतें । उड्डाण केले हनुमंतें ।
कवळोनि मारितां समस्तें । शरणागतें तीं आलीं ॥ १४ ॥
सांगती इंद्रजित कपटराशी । कोणी न यावया यज्ञवाटासीं ।
मंत्रीं खिळोनि आम्हांसी । मार्गरोधासीं राखिलें ॥१५ ॥
ऐसी ऐकोनि त्यांची मात । त्यांसी तुष्टला हनुमंत ।
गर्जोनि श्रीरामनामावर्त । केला निर्मुक्त भूतसमूह ॥ १६ ॥
भूतें म्हणती हनुमंता । आम्हांसी आज्ञा देईं आतां ।
मारोनी राक्षसां समस्तां । विजयी सर्वथा होशील ॥ १७ ॥
हनुमंत म्हणे भूतांसी । सुखे राहवें स्वेच्छेसीं ।
आम्ही मारुं राक्षसांसी । तुम्ही प्रेतांसी भक्षावें ॥ १८ ॥
भूतें सांगती हनुमंतासी । गुप्त शस्त्रें भंवती आकाशीं ।
पुढारें जातां तुम्हांसी । ती सर्वांसी वधितील ॥ १९ ॥
ऐसें हनुमंतें ऐकतों । ज्या का शस्त्रास्त्रदेवता ।
ज्यांचेनि शस्त्रे करिती घाता । त्य समस्ता आकळिल्या ॥ १२० ॥
पुच्छें कवळोनि देवता । हनुंमतें करिता घाता ।
मारुं नको गा कपिनाथा । येती समस्ता काकुळती ॥ २१ ॥
इंद्रजित महाकपटमूर्ती । आम्हां खिलोनि मंत्रोक्तीं ।
आम्हांसी स्थापी मार्गरोधनार्थीं । दुःखभिभूत महादुःखी ॥ २२ ॥
ऐसें हनुमंतें ऐकतां । रामनामस्मरणावस्था ।
शस्त्रदेवता समस्ता । केल्या निर्मुक्त रामनामें ॥ २३ ॥
शस्त्रदेवता समस्ता । नमस्कारोनि हनुमंता ।
करोनि इंद्रजिताच्या घाता । यश सर्वथा पावाल ॥ २४ ॥
घेवोनियां वानरवीर । सवेग चालतां सौमित्र ।
पुढें निशाचारभार । अति दुर्धर देखिला ॥ २५ ॥
राक्षसेंद्रबलं दूरादपश्यन्व्यूह्य संस्थितम् ।
अथ तं समवस्थाप्य लक्ष्मणं रावणानुजः ॥२५॥
परेषामहितं वाक्यं स्वार्थसाधनमब्रवीत् ।
अस्यानीकस्य महतो भेदने यत लक्ष्मण ॥२६॥
राक्षसेंद्रसुतो ह्यत्र भिन्नदेहो भविष्यति ।
बिभीषणवचः श्रुत्वा संप्रहृष्टः स लक्ष्मणः ॥२७॥
राक्षसेषु महाभीमं शरबर्षमवर्षत ॥२८॥
नंतर राक्षससैन्याचे निर्दालन :
देखोनि राक्षसांचा भार । उल्लासला सौमित्र ।
बिभीषण येवोनि सत्वर । सांगे विचार संग्रामा ॥ २६ ॥
राक्षसभार दिसतो येथ । त्यामाजी इंद्रजित अति गुप्त ।
बिळामाजी होम करित । कर्म समाप्त करावया ॥ २७ ॥
त्याच्या कर्मा करावया घात । राक्षस निर्दळतां येथ ।
प्रगट होईल इंद्रजित । जाण निश्चित सौमित्रा ॥ २८ ॥
ऐकोनि बिभीषणउत्तर । उल्लासला वीर सौमित्र ।
सज्जोनियां चाप शर । राक्षसभार निर्दळित ॥ २९ ॥
रणीं खिळोनि वानर । मारिती राक्षसांचे भार ।
घोळसोनियां वानर । निशाचर भिडताती ॥ १३० ॥
ऋक्षाः शाखामृगाश्चैव वृक्षशैलशिलायुधाः ।
अभ्यधावन्त संहृष्टास्तदनीकं बिभित्सवः ॥२९॥
राक्षसाश्च शितैः शूलैरसिभिः पट्टिशैः शरैः ।
उद्यतैस्त्वरिताः सर्वे कपीनभिजिघांसवः ॥३०॥
ऋक्षवानरमुख्यैश्च महाकायैर्महाबलैः ।
राक्षसां युद्ध्यमानानां महद्भयमजायत ॥३१॥
रीस आणि वानरभार । शैला शिला साल तरुवर ।
करोनि राक्षसांसी मार । देती भुभुःकार रामनामें ॥ ३१ ॥
शूळ त्रिशूळ चाक शर । असि पट्टिश परिघ तोमर ।
शास्त्रास्त्रीं निशाचर । करिती मार वानरां ॥ ३२ ॥
गगनीं उसळोनि मर्कट । शस्त्रघात केले सुनाट ।
वानरीं वर्षोनि गिरिकूट । केलें सपाट राक्षसां ॥ ३३ ॥
लागतां पर्वताआघात । राक्षस पळाले समस्त ।
यक्षिणीवट केला निर्मुक्त । आले समस्त त्या ठायां ॥ ३४ ॥
यक्षिणीवट अति दुर्धर । देखतांचि भयंकर ।
सेंदुरें धगधगीत क्रूर । नरवानर भयभीत ॥ ३५ ॥
सहस्रयोजन शाखा थोर । ऐसिया शाखा अति अपार ।
घुघुशब्दें गर्जे घोर । वटविस्तार भयानक ॥ ३६ ॥
वटवृक्ष भयंकर । त्यातळीं गुप्त होमविवर ।
त्याहीमाजी इंद्रजित वीर । करी अभिचारहोमातें ॥ ३७ ॥
तेथें हिंडतां गोळांगूळ । लक्षेना तें होमबीळ ।
अति गुप्त वटंमूळ । वेडा सकळ लाविले ॥ ३८ ॥
येवोनियां बिभीषण । स्वयें पाहत आपण ।
लक्षेना तें होमस्थान । अवघे जण सचिंत ॥ ३९ ॥
होम न होतां समाप्त । आम्हीं प्रवेशावें तेथ ।
विवरद्वार नव्हे प्राप्त । वेडा समस्त लाविले ॥ १४० ॥
तेव्हां खवळला हनुमंत । वड उपडोनियां तेथ ।
शोधीन विवरद्वार गुप्त । तरी मी दूत रामाचा ॥ ४१ ॥
वनदेवतांचे हनुमंताला गुह्य कथन :
वनदेवता शस्त्रदेवता । ज्या हनुमंतें केल्या मुक्ता ।
त्याही येऊनि समस्ता । गुह्य हनुमंता सांगती ॥ ४२ ॥
यक्षवटींची यक्षिणी । मुख्य आमुची स्वामिनी ।
इंद्रजितानें करोनि खिळणी । विवररक्षणीं राखिलीसे ॥ ४३ ॥
तिसीं केलिया निर्मुक्त । विवरद्वार होईल प्राप्त ।
ऐसें ऐकतां हनुमंत । उल्लासित उसळला ॥ ४४ ॥
वटग्रीं खिळिली यक्षिणी । हनुमान तेथें गेला उडोनी ।
रामनामाच्या स्मरणीं । अर्धक्षणीं केली मुक्त ॥ ४५ ॥
मुक्ता होतांचि यक्षिणी । लागली हनुमंताच्या चरणीं ।
वटमूळासीं आणोनी । बीळ उघडोनी दाविलें ॥ ४६ ॥
उघडितां बिळद्वारा । रामनामाचा गजर ।
वानर करिती जयजयकार । हर्षें निर्भर अवघेही ॥ ४७ ॥
द्वार उघडितां यक्षिणींसीं । कपाट नुघडे तियेंसीं ।
शिणतां नाना युक्तींसीं । अलक्ष्य तिसीं लक्षेना ॥ ४८ ॥
इंद्रजितकपाटाच्या अर्गळा । वज्रार्गळा भुवार्गळा ।
देवोनि दुबंद्या सांखळा । अढळ शिळा लाविल्या ॥ ४९ ॥
कोणी न ये होमाप्रती । ऐसी करोनि निश्चिती ।
इंद्रजित बैसला होमाप्रती । जाण मारुती कपिराजा ॥ १५० ॥
कपाट उघडावया येथ । तुम्ही विचारा समस्त ।
ऐसे यक्षिणी सांगत । तंव हनुमंत क्षोभला ॥ ५१ ॥
कपाट उघडावया जाण । चिंताग्रस्त बिभीषण ।
चिंतावर्ती वानरगण । तंव लक्ष्मण खवळला ॥ ५२ ॥
विंधोनियां वज्रबाण । कपाट करीन शतचूर्ण ।
याचा संदेह तो कोण । चाप संपूर्ण सज्जिलें ॥ ५३ ॥
बाण लावितांचि शितीं । हनुमंतें धरिला हातीं ।
कपाट बापुडें तें किती । तुवां तें अर्थी न शिणावें ॥ ५४ ॥
हनुमंताच्या वज्रमुष्टीने कपाटाचे चूर्ण :
मी तंव घरगुती सेवक । पाहें माझें कवतुक ।
म्हणोनि दिधली हाक । लोकालोक दुमदुमिले ॥ ५५ ॥
दिग्गजांसीं बैसली टाळी । नक्षत्रें पडती भूतळीं ।
इंद्रजित दचके होमसमेंळीं । कपिआरोळी ऐकोनि ॥ ५६ ॥
कैसेनि आला रे मारुती । इंद्रजित पडला चिंतावर्ती ।
जपहोम न रुचे चित्तीं । पूर्णाहुती विसरला ॥ ५७ ॥
न होतां दुजियाचें आगमन । माझें दुश्चित झालें मन ।
होमसिद्धीसीं पडिलें विघ्न । विधिविधान नाठवे ॥ ५८ ॥
बहुत आवरणें बाहेरी । हनुमान येईल कैशापरी ।
म्हणोनि बैसें होमावरी । ध्यान निर्धारीं धरोनी ॥ ५९ ॥
येरीकडे हनुमंत । कपाट भेदून समर्थ ।
काळ खवळला कृतांत । करावया घात होमाचा ॥ १६० ॥
कपाटीं रोहोकोनियां दृष्टीं । वळोनियां वज्रमुष्टी ।
कपाट हाणितां जगजेठी । कडकडाटीं वट गर्जे ॥ ६१ ॥
इंद्रजित व अभिचार यज्ञाचे दर्शन :
घायें कपाटें केलीं पिष्ट । वज्रार्गळा शतकूट ।
शिळा सांखळ्या करोनि पीठ । यज्ञवाट देखिलें ॥ ६२ ॥
तया यज्ञवाटाआंत । होमधर्मीं व्यवस्थित ।
बैसला देखोनि इंद्रजित । ध्यानान्वित अभिचारें ॥ ६३ ॥
मनुष्यरक्तें अति विराजित । वस्त्रें नेसला आरक्त ।
रक्तचंदन मस्तकांत । माळा आरक्त सुमनांच्या ॥ ६४ ॥
प्रेतावरी विकटासन । मनुष्यरक्ताचें हवन ।
धूपदीप हुताशन । यजमानविघ्नसूचक ॥ ६५ ॥
मोकळें पडतां यज्ञद्वार । आला वानरांचा भार ।
रामनामाचा गजर । जयजयकार करीतचि ॥ ६६ ॥
बिभीषण आणि सौमित्र । वानरा वीरांचा भार ।
इंद्रजित देखिला महाक्रूर । होमतत्पर ध्यानस्थ ॥ ६७ ॥
सटवलीं तान्हीं बाळकें । होम करीं तेणें सिसाळें ।
काढोनियां अंत्रमाळें । पूजी कंकाळें कराळीं ॥ ६८ ॥
तान्ही बाळें आकळोनी । खिळुनीं आणिल्या बाळंतिणी ।
रजस्वला मातंगिणी । न्हाणिली परटिणी सवंदणीजळें ॥ ६९ ॥
कृष्णमेषाच्या दावणी । आणीक जीवांचियां श्रेणी ।
आणिल्या असती खिळोनी । अभिचारहवनीं होमावया ॥ १७० ॥
गर्जतां रामनामवाणी । पळालिया खिळणीपीळणी ।
सोडिल्या जिवश्रेणी । कृपा करोनी हनुमंतें ॥ ७१ ॥
बैसोनियां अति ध्यानस्थ । इंद्रजित एकाग्र होम करित ।
त्यासी उठवील हनुमंत । होम समाप्त न होतांचि ॥ ७२ ॥
उठवितां इंद्रजितवीर । त्यासीं भिडेल पैं सौमित्र ।
युद्ध होईल घोरांदर । अति दुर्धर संग्राम ॥ ७३ ॥
दोघे वीर विचक्षण । दोघे जण रणप्रवीण ।
एका जनार्दना शरण । रणविंदान अवधारा ॥ ७४ ॥
वदनीं वदतां श्रीरघुनाथ । श्रीराम चालवी कार्यार्थ ।
एका जनार्दनीं वचनार्थ । निजपरमार्थ श्रीरामें ॥ १७५ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
निकुंभिलाबिलप्रवेशनं नाम सप्तत्रिंशत्तमोsध्यायः ॥ ३७ ॥
ओव्या ॥ १७५ ॥ श्लोक ॥ ३१ ॥ एवं ॥ २०६ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय सदतिसावा