भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा
अप्सरेचा उद्धार
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
ऐसें बोलतां हनुमंत । संतोषला श्रीरघुनाथ ।
स्वानंदसुखें डुल्लत । पाठी थापटित कपीची ॥ १ ॥
राघवः पुनरेवेदमुवाच पवनात्मजम् ।
त्वरं वीर त्वयावश्यमानेतव्या महौषधि ॥१॥
स्वस्ति तेऽस्तु महासत्व गच्छ यात्रां प्रसादतः ।
एवमुक्तस्तु रामेण सुग्रीवेणांगदेन च ॥२॥
सुवेलमभिसंरुह्य संपीड्याप्लुत्य वानरः ।
जगाम सत्वरं श्रीमानुपर्युपरि सागरे ॥३॥
श्रीरामांचा हनुमंताला आशीर्वाद व आज्ञा :
सवेंचि बोले रघुराजा । सवेग उठीं पवनात्मजा ।
शीघ्र करोनि यावें काजा । बंधुराजा उठवावें ॥ २ ॥
स्वस्थ असो तुझें चित्त । स्वस्थ असो जीवित ।
अंग प्रत्यंग समस्त । कपिनाथ निजविजयी ॥ ३ ॥
स्वस्ति असो तुजलागीं । कल्याण असो सर्वांगीं ।
सर्वदा विजयी जगीं । तनु सर्वांगीं सदृढ ॥ ४ ॥
हनुमंता होईं चिरजीवी । तेंही जीवित्व ज्ञानानुभवी ।
ज्ञानविज्ञानपदवी । तुझेनि व्हावी जगासी ॥ ५ ॥
आतां मी तुज देवों आशीर्वाद । तंव पूर्वीच तुझे बळ अगाध ।
प्रताप कीर्ति अति प्रसिद्ध । ऐक सावध सांगेन ॥ ६ ॥
बाळपणीं आकळिला भानु । तंव वज्रें इंद्रें हाणितला हनु ।
हनुमंत हे नामभिधानु । तैंपासुन तुज जालें ॥ ७ ॥
त्या रवीच्या धांवण्यासीं । आले लोकपाळ वेगेंसीं ।
ख्याति लाविली तयांसी । ऐक सावकाशीं ॥ ८ ॥
कुंठित जालें इंद्रवज्र । शिवाचा शूळ जाला चूर ।
वरुणाचे पाश समग्र चकचूर पैं जालें ॥ ९ ॥
तुज बाधी वरुणपाश । दुसरा आश्रमीं आश्रमपाश ।
तिसरा कर्माचा कर्मपाश । तुज वीरेशा बाधीना ॥ १० ॥
धर्मपाश ज्ञानपाश । अहंकाराचा अहंपाश ।
परब्रह्मींचा ब्रह्मपाश । तुज सहसा बाधीना ॥ ११ ॥
तेणें वरुणपाश ते किती । तुज बांधावया मारुती ।
यमाची तेथें कोण शक्ती । तुज निश्चितीं दंडावया ॥ १२ ॥
यम निंयता सकळ जगा । पदाभिमानें लगबगा ।
दंड घेवोनियां वेगा । तुज सवेगा दंडूं आला ॥ १३ ॥
त्या यमाचा यमदंड पाहीं । मोडून गेला तुझे देहीं ।
इतर बापुडीं कोण कायी । हनुमान पाहीं दंडावया ॥ १४ ॥
अग्नि वायु कुबेर चंद्र । सर्वही झाले किंकर ।
एवढा अदट साचार । हनुमान वीर तिहीं लोकीं ॥ १५ ॥
आपुलियाहो प्रतापशक्ती । लाहोनि सकळांची वरदोक्ती ।
वज्रदेही ऐसी ख्याती । त्रिजगतीं मिरविजे ॥ १६ ॥
कायसें माझें वरदान । आतुर्बळी वायुनंदन ।
वेगें करोनि उड्डाण । बंधुरत्न मज देई ॥ १७ ॥
हनुमंताचे उड्डाण व त्याचा परिणाम :
ऐसें बोलतां श्रीरामचंद्र । सकळ वानरांचे भार ।
ऐकोनी पिंजारिला कपीद्र । अति भ्यासुर भासत ॥ १८ ॥
पिंजारिल्या रोमावळी । दिसे विक्राळ दांताळी ।
मस्तक गेला नभोमंडळी । गोळांगुळीं आवेश ॥ १९ ॥
दोन्ही दिसती नेत्रगोळ । जैसे धगधगीत इंगळ ।
त्राहाटितां भूमीसीं लांगूळ । लोक सकळ भयभीत ॥ २० ॥
वळिला पुच्छाचा आंकोडा । लंघोनि सुवेळेचा कडा ।
राम स्मरोनि वेगाढा । केला गाढा भुभुःकार ॥ २१ ॥
ऐकोनि त्याचा भुभुःकार । दचके कैलासीं शंकर ।
ब्रह्मांड हडबडिलें थोर । घोरांदर मांडिलें ॥ २२ ॥
अकाळीं प्रळयो कायसा सृष्टीं । प्रळयरुद्र निमती दृष्टी ।
इंद्रादिक पडिले संकटीं । प्राण कंठीं दाटलें ॥ २३ ॥
कडे खचले सागरी । वृक्ष भ्रमती गगनांतरी ।
उड्डाण करितां कपिकेसरी । सुरांसुरीं आकांत ॥ २४ ॥
सप्त सागारां खळबळा । धरा जावूं पाहे रसातळा ।
आकांत जीवमात्रा सकळा । गोळांगुळाचेनि धाकें ॥ २५ ॥
करोनियां रामनामस्मरण । सवेग केलें उड्डाण ।
न लागतां अर्धक्षण । सागर संपूर्ण क्रमियेला ॥ २६ ॥
उपर्युपरी गगनांतरी । सत्यलोकपर्यत वरी ।
गेली उड्डाणाची थोरी । विक्रम भारी कपीचा ॥ २७ ॥
दिशा दुमदुमिल्या संपूर्ण । प्राणांतिक सकळ राक्षसगण ।
तें ऐकोनियां रावण । अति चिंता मन उपजवी ॥ २८ ॥
म्हणे गेलिया कपींद्र । आणील ओषधी समग्र ।
उठविल्या सौमित्र । श्रीरामचंद्र नाटोपे ॥ २९ ॥
हे तंव एकमेकांपरीस । वीर रणयोद्धे कर्कश ।
अवघे मिळाल्या युद्धास । मग आम्हांस प्राणांत ॥ ३० ॥
आतां काय करुं विचार । प्रधान मारिले समग्र ।
इंद्रजितादि अखया पुत्र । कुमरें कुमर मारिले ॥ ३१ ॥
रावणाला चिंता व कालनेमी राक्षसाला विनंती :
ऐसें चिंतितां रावणा । करुं विसरला भोजना ।
विसरला उदकपाना । अति चिंता मना पीडित ॥ ३२ ॥
निद्रा न लागे शेजेसीं । करीत असे उठीबैसी ।
तंव देखिलें काळनेमीसी । मग चरणासी लागला ॥ ३३ ॥
चारी मुखें सरती लाळा । दाढा विकट विकराळा ।
धगधगीत नेत्रगोळा । जैसे इंगळ खदिराचे ॥ ३४ ॥
जिव्हा मुखीं समसमित । अति दीर्घ चारी हात ।
केश नीळ कठिण तेथ । उभे दिसत शूळ जैसे ॥ ३५ ॥
अति तिखट दाढा चारी । मुख समान पर्वतदरी ।
खापराऐसा काळा शरीरीं । मुखें चारी समसमित ॥ ३६ ॥
वृक्ष रोंविले जैसे असती । तैसे हात पाय दिसती ।
भिंगुळवाणी शरीरकृती । देखतां भीती यम काळ ॥ ३७ ॥
अति भयानक शरीर । त्या प्रार्थीं दशशिर ।
तुवां जावोनि सत्वर । पर्वतेंद्र ठाकावा ॥ ३८ ॥
लवणादि सकळ समुद्र । कुशद्वीप समग्र ।
लांघोनियां क्षीरसमुद्र । पर्वतेंद्र ठाकावा ॥ ३९ ॥
तुज नभोवेगें गमन । म्हणोनि आलों तुज शरण ।
तेथें गेला कपिनंदन । त्यासीं विघ्न करावें ॥ ४० ॥
काळ्नेमी एक विनंती । लक्ष्मणा भेदलीसे शक्ती ।
उदया येतां गभस्ती । सौमित्र निश्चितीं मरेल ॥ ४१ ॥
यालगी वायुनंदन । करोनि सवेग उड्डाण ।
दिव्योषधी आणोन । स्वयें लक्ष्मण उठवील ॥ ४२ ॥
उदया न येतां गभस्ती । आणोनि ओषधी समस्ती ।
वांचवावया निश्चितीं । प्रतिज्ञा मारुति करुन गेला ॥ ४३ ॥
तत्काळ ओषधी आणोन । आतांचि उठेल लक्ष्मण ।
मग त्यासीं जुंझेल कोण । रामलक्ष्मण आतुर्बळी ॥ ४४ ॥
अति बळिया हा वायुनंदन । कळिकाळा नाटोपे जाण ।
बलिष्ठ सकळ वानरगण । त्यांसीं कोण जुंझेल ॥ ४५ ॥
कपटेंकरुन ब्रह्मशक्ती । आकळिलाहे ऊर्मिलापती ।
तंव कार्य साधावें हातोहातीं । उदया गभस्ती न येतां ॥ ४६ ॥
चंद्रामृतें सदा पूर्ण । चंद्राचल म्हणती म्हणोन ।
एरवीं तो द्रोणाद्री जाण । नामभिधान विख्यात ॥ ४७ ॥
रुपा आले चंद्रामृत । अमृतसंजीवनी त्यांसी म्हणत ।
ओषधी ऐशा अनंत । पर्वती ॥ ४८ ॥
तेथें गेला कपिनंदन । बहु माया करोनि आपण ।
त्यासीं करावें विघ्न । सूर्योदयो जंव न होय ॥ ४९ ॥
तेंही मायेचें लक्षण । जटाधारी वल्कलाभरण ।
सर्वांगी भस्मोधद्धूळण । असाधारण ऋषिवेष ॥ ५० ॥
तापसवेष धरोन पूर्ण । करावा आश्रम निर्माण ।
गोंवावया कपिनंदन । माया आपण करावी ॥ ५१ ॥
सुपक्व फळें सुशीतळ जळ । सुंदर वृक्ष सुपरिमळ ।
आपण धरावें अति सुशीळ । गोळांगूळ विगुंतवावया ॥ ५२ ॥
निष्ठा दावावी ब्रह्मज्ञान । कथेंसीं वर्णावा रघुनंदन ।
तेणें त्यासीं सुख गहन । कपिनंदन विगुंते ॥ ५३ ॥
अतिथ्य करावें हनुमंता । सुरस सांगावी रामकथा ।
जेणें गुंती पडे कपिनाथा । तें तें सर्वथा करावें ॥ ५४ ॥
तेथें महाशूर राक्षसी । प्राणीमात्रा सगळें ग्रासी ।
आपण युक्ति साधावी ऐसी । जे कपींद्रासी ते गिळी ॥ ५५ ॥
ओषधी समीप सविस्तर । जळें संपूर्ण सरोवर ।
सुंदर कमळीं मनोहर । तेथें कपीद्र गोंवावा ॥ ५६ ॥
तत्र त्वया प्रहंतव्य उपायेन प्लवंगमः ।
हनूमति विनष्टे तु लक्ष्मणो न भविष्यति ॥४॥
लक्ष्मणस्य विनाशेन रोमो वै नभविष्यति ।
रामस्य च विनाशेन सुग्रीवो नभविष्यति ॥५॥
सुग्रीवस्य विनाशेन ह्यंगदो नभविष्यति ।
अंगदस्य विनाशेन क्षयं यास्यंति वानरांः ॥६॥
ध्रुवमस्य जयो वीर गच्छ शीघ्रं महाबल ।
अर्धराज्यं प्रदास्यामि कृते कर्मणि राक्षस ॥७॥
गमन करोनि शीघ्रगती । सर्व प्रकारें असे शक्ती ।
तेणें मरण पावे मारुती । ते ते युक्ती साधावी ॥ ५७ ॥
मी तुज सांगो कपटगती । तंव तूं केवळ कपटमूर्तीं ।
तेथें माझी काय युक्ती । सर्वथा । दोघां मृत्य त्याचेनि ॥ ५९ ॥
मरण पावल्या रघुनंदन । कैसेनि वांचेल बिभीषण ।
सुग्रीवही सांडील प्राण । अर्ध क्षण न लागतां ॥ ६० ॥
नळ नीळ जांबवंत । जुत्पती मरतील समस्त ।
एवढा साधेल कार्याअर्थ । जरी हनुमंत मारिला ॥ ६१ ॥
म्हणोनि धरिले दोनी चरण । देईन अर्ध राज्य जाण ।
चिंतासागरीं बुडतां पूर्ण । तारूं आपण स्वयें व्हावें ॥ ६२ ॥
मग ग्लानि भाकी बहुता । पडे चरणांवरी मागुता ।
मज होतसे प्रांणात अवस्था । जीवदाता तूं होई ॥ ६३ ॥
कालनेमीचे अनिच्छेने प्रयाण :
ऐसें ऐकतांचि उत्तर । दचकला राक्षसवीर ।
हृदयीं खोचिला दुर्धर । कपटप्रकार भला नव्हे ॥ ६४ ॥
कपट करितां हिरण्यकशिपु । खंडविखंड केली वपु ।
तेथें आमचा कोण प्रतापु । रुद्ररुप जिंकावया ॥ ६५ ॥
कपत साधिलें अमरेंद्रें । भगीं व्यापिलें शरीरें ।
कपट साधिलें चंद्रें । क्षयरोगें थोर व्यापिला ॥ ६६ ॥
खाऊन जेवून घर घेणें । ऐसें मांडिलें सहस्रार्जुनें ।
सांडून हस्तपाद छेदणें । शेखीं प्राणें निमाला ॥ ६७ ॥
येणें रावणें जाण । सांडोनिया राजचिन्ह ।
भीक मागों गेला आपण । सीते कोरान्न देयीं माते ॥ ६८ ॥
माता म्हणे जियेसी । भोगूं पाहे तियेसी ।
कपटें मेळविलें धुळीसी । सपुत्रसैन्येंसीं मारविलें ॥ ६९ ॥
इतरांची गति कायसी । कपटें नाडिलें देवांसीं ।
ईश्वरत्व सांडोनि मानसीं । स्वयें भिकेसी लागला ॥ ७० ॥
आपण होवोनियां रंक । बळीसी मागों लागला भीक ।
तेणें द्वारपाळ केला देख । पुराणें असंख्य बोलती ॥ ७१ ॥
यालागीं कपटाची वार्ता । भली नव्हे गा सर्वथा ।
कपट करितां कपिनाथा । स्वघातासी करावें ॥ ७२ ॥
श्रीरामाचे निजभक्त । त्यांसीं कोणी कपत करित ।
ते स्वयेंचि मरण पावत । नरक भोगित अनिवार ॥ ७३ ॥
हनुमान श्रीरामाचा किंकर । श्रीरामभजनीं अति तत्पर ।
त्यासीं कपट करी जो नर । त्याचें शरीर वांचेना ॥ ७४ ॥
ऐसें जाणतों मी आपण । स्वयें सांगतसें रावण ।
कपीसी जें विघ्नकरण । तें मजचि मरण ओढवलें ॥ ७५ ॥
पायां पडोनि रावणें । अर्ध राज्य देईन म्हणे ।
मज निमालिया प्राणें । राज्य कोणें भोगावें ॥ ७६ ॥
आतां न वचतां राहों येथें । तरी रावणचि करील घाते ।
तयापरिस हनुमंतें । होय आम्हांते हित कांही ॥ ७७ ॥
हनुमान सबाह्य श्रीरघुनाथ । श्रीरामप्रेमें सदा डुल्लत ।
होतां त्याचेनि हातें घात । कृतकृतार्थ मी जालों ॥ ७८ ॥
ऐसें विचारोनि मनीं । मान देत रावणवचनीं ।
तुझी आज्ञा उल्लंघोनी । सामर्थ्य जनीं असेना ॥ ७९ ॥
ऐसा कोण आहे थोर । जो उल्लंघूं शके तुझें उत्तर ।
वेगें करोनि नमस्कार । निशाचर उसळला ॥ ८० ॥
पर्वता पावे जंव मारुती । तंव आपण गेला शीघ्रगती ।
माया केली अति निगुतीं । तेही निश्चितीं परिसावी ॥ ८१ ॥
एवमुक्तं तु तद्रक्षः प्रणिपत्य दशाननम् ।
मनोजवेन वेगेन संप्राप्तश्चंद्रपर्वतम् ॥८॥
तस्पिन्पर्वतपार्श्वे तु सोऽकार्षीन्माययाश्रमम् ।
अग्निहोत्रेण दिव्येन सोपवासकृशोदरः ॥९॥
जटामुकुतभारेण चीरवल्कसंवृतः ।
दीर्घमश्रुधरो भूत्वा तस्थौ जपपरायणः ॥१०॥
गृह्याक्षमालां हस्तेन तस्यागमनकांक्षया ॥११॥
कालनेमीची माया निर्मिती व हनुमंताची मार्गप्रतिक्षा :
तेथे जावोनी रक्षोगण । केला आश्रम निर्माण ।
फळें जळें संपूर्ण । वृक्षारोपण अति रम्य ॥ ८२ ॥
आपण घेवोनि अग्निहोत्र । तापसवेषें निशाचर ।
दिसे उपवासी निरंतर । गेलें उदर खपाटीं ॥ ८३ ॥
माथां जटांचा संभार । परिधान त्यासी वल्कलांबर ।
वक्त्रईं वाढले श्मश्रु फार । अदि विचित्र भासती ॥ ८४ ॥
काखबळ हात । लिंग बुडालें केशांआंत ।
वानप्रस्थरुप तेथ । जप करीत एकाग्र ॥ ८५ ॥
हातीं घेवोनि जपमाळी । बुबुळें नेलीं भंवयातळीं ।
जैसी खेचरी मुद्रा लाविली । तैसी शैली दिसताहे ॥ ८६ ॥
घालोनियां वज्रासन । करोनियां एकाग्रमन ।
बकवत्धरोनि ध्यान । पाहे आगमन कपीचें ॥ ८७ ॥
उदकामाजी असे बक । जैसा कोणी सात्विक ।
जळवासी पुण्यश्लोक । ऐसा देख दिसतसे ॥ ८८ ॥
मत्स्य आलिया दृष्टीतळीं । गटकावोनि सगळा गिळी ।
तेंवी राक्षस कपटमेळीं । कपिआगमन शैली पाहतसे ॥ ८९ ॥
हनुमंताचे आगमन व दिशाभूल :
तंव दक्षिणदिशेच्या भागीं । जैसी मूस ओतिली आगी ।
कीं नक्षत्रांचा पुंज स्वर्गी । दिसे वेगीं धांवत ॥ ९० ॥
कीं बाळसूर्य उदया आला । तैसा येतसे दादुला ।
नातरी शेषफणाहूनि निष्टला । मणि निघाला चरावया ॥ ९१ ॥
ऐसें उड्डाण कपिनाथा । आलें पर्वताचे माथां ।
देखतां आकांत राक्षसचित्ता । धीर सर्वथा न धरवे ॥ ९२ ॥
डोळां पडली झांपडी । हातां वळली वेंगडी ।
पडली मनाची मुरकुंडी । नावेक भवंडी त्यासी आली ॥ ९३ ॥
मग सावध होवोनि पाही । विचारोनि आपलेच देहीं ।
म्हणे मज आलें कायी । आठव नाहीं कार्याची ॥ ९४ ॥
सकळ जन्माचें निजसार । मज जोडों आलें साचार ।
आणि मी दुश्चिंत पामर । स्वहितविचार नाठवे ॥ ९५ ॥
म्यां स्वामिकार्य साधावें येथें । कीं मुक्त व्हावें कपिहस्तें ।
तें विसरोनि निजकार्यातें । मूर्च्छितचित्तें पडिलों असें ॥ ९६ ॥
ऐसे विचारोनि मनीं । स्वस्थ बैसला आसनीं ।
कपीनें देखिला दुरोनी । मग धांवोनी तेथ आला ॥ ९७ ॥
दुरोनी देखिला तापस । हर्षित कपीचें मानस ।
भरला सर्वांगीं उल्लास । ऋषिनमनास तेथ आला ॥ ९८ ॥
हनुमान श्रीरामकिंकर । रामरुप चराचर ।
देखे सर्वदा साचार । प्रेमा थोर श्रीरामी ॥ ९९ ॥
ज्यासी जैसी अंतर्वत्ती । ते जगातें तैसेचि देखती ।
तेही विषयींची उपपत्ती । श्लोकसंपत्ती परिसावी ॥ १०० ॥
सज्जनाचें मुख्य लक्षण । ब्रह्मस्वरुप स्वयें आपण ।
जग देखणें ब्रह्मपूर्ण । कपटचिन्ह तो नेणे ॥ १ ॥
नारायणमयं धीराः पश्यंति परमार्थिनः ।
जगद्धनमयं लुब्धाः कामुका कामिनीमयम् ॥१२॥
जिणोनियां काम क्रोध । दमूनि इंद्रियाचें द्वंद्व ।
खणोनि विषयाचा कंद । परमानंद पावले ॥ २ ॥
त्यासी दृश्य द्रष्टा दर्शन । ध्येय ध्याता आणि ध्यान ।
ज्ञेय ज्ञाता आणि ज्ञान । अवघें चिद्धन भासत ॥ ३ ॥
हें सज्जनाचें लक्षण । लुब्ध जे कां वित्तेषण ।
सांगो त्यांचेही चिन्ह । सावधान अवधारा ॥ ४ ॥
द्रव्यलाभ देखे ज्यापासीं । सदा ओळखे तयासी ।
अणुमात्रा नुल्लंघी वचनासी । म्हणे सर्वस्वेंसीं मी दास तुझा ॥ ५ ॥
देखे धनवंत वेव्हारें । सौजन्य त्यासीं अत्यादरे ।
विरक्त देखोनि एकसरें । स्वयें दातारें बैसवी ॥ ६ ॥
म्हणे भगवंताची कोण सत्ता । सिद्ध ईश्वरदत्तभोग असतां ।
सांडून धरली तपासता । अभाग्यता केवढी पां ॥ ७ ॥
वितैषणाचा जो नर । त्याचा ऐसा विचार ।
आतां कामातुर जो नर । संक्षेपाकार सांगेन ॥ ८ ॥
स्त्रीकाम ज्यांचे चित्तीं । मायबहिणींतें नोळखती ।
स्त्रीरुप झाली वृत्ती । जग देखती स्त्रीरुप ॥ ९ ॥
बापां भावासी सांगतां गोष्टी । मायबहिणींचा विकल्प पोटीं ।
इतरांची कायसी गोष्टी । सकळ सृष्टीमाझारी ॥ ११० ॥
हनुमान साधुरत्न अगाध । साधुरत्ने अद्वैतबोध ।
नेणे राक्षसाचें कपट भेद । साधुत्वें शुद्ध नमूं आला ॥ ११ ॥
दिव्याश्रम मनोरम । देखोनियां महोत्तम ।
नमन करितां प्लवंगम । अति सप्रेम हरिरंगें ॥ १२ ॥
येरु स्वकार्या अति कुशळ । आला देखोनि गोळांगुळ ।
घातलें लोटांगण प्रबळ । चरणकमळवंदना ॥ १३ ॥
हनुमंताचे स्वागत :
बैसों घातलें वरासन । आणिलें चरणक्षाळणा जीवन ।
अर्घ्यपाद्यादि संपादन । पूजाविधान मांडिलें ॥ १४ ॥
नम्र होवोनि अत्यंत । चरण चुरावया धांवत ।
आणिलीं फळमूळें समस्त । कपीसीं आतिथ्य मांडिलें ॥ १५ ॥
स्वामी अंगीकारावें फळमूळ । प्राशन करावें शीतळ जळ ।
मार्गीं शिणलेती बहुळ। स्वेदकल्लोळ सर्वांगीं ॥ १६ ॥
दिसतोसी जैसा रामदूत । वानरतनुगृहीत ।
कोण कार्या त्वरित । तुम्हीं येथ येणें केलें ॥ १७ ॥
म्हणाल तूं काय जाणसी । मज भेटी झाली बहुत ऋषींसीं ।
त्याहीं सांगितलें वार्तेसी । ऐक तुजपासीं सांगेन ॥ १८ ॥
रामलक्ष्मण बंधु दोघे । पितृवचनेंसीं निघती वेगें ।
क्रमोनियां मही स्वांगें । वना वेगें पैं आले ॥ १९ ॥
त्यांचा पुरुषार्थ अत्यद्भुत । परिसंता तो कपिनाथ ।
आवडी उठली बहुत । अनुच्चारित परिसावया ॥ १२० ॥
स्वयंवरीं भांगिलें हरकोंदंड । रावणाचें काळें तोंड ।
झाडिलें भार्गवाचें बळबंड । यश प्रचंड घेतलें ॥ २१ ॥
सीतेसमवेत दोगे जण । वना निघाले आपण ।
मारोनि राक्षस दारुण । वाळीही जाण मारिला ॥ २२ ॥
राज्य सुग्रीवा दिधलें । वानरसैन्य आपैसें केलें ।
तें वानरतनुज देखिलें । म्हणोनि पुसिलें उत्तर ॥ २३ ॥
स्वागत असो गा तुज । सनाथ करावें मज ।
जरी देखसी अधिकार ओज । जीवीचें गुज तुज सांगों ॥ २४ ॥
स्वागतेनार्थयित्वा च सोऽब्रवीत्वं क्व चागतः ।
विश्रमस्व कपिश्रेष्ठ भुक्त्वा पीत्वा च गम्यताम् ॥१३॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा हनूमान्वाक्यमब्रवीत् ।
श्रुता चेद्यपि किष्किंधा वानराणां महापुरी ॥१४॥
सुग्रीवो यत्र वसति वानरेंद्रो महाबलः ।
तस्य मित्रं महाराजो रामो दशरथात्मजः ॥१५॥
तस्य भार्या जनस्थाने हृता सीतेति विश्रूता ।
मायाविना राक्षसेन रावणेन दुरात्मना ॥१६॥
तन्निमितं च लंकायां युद्धमासत्सिदारुणम् ।
तस्य भ्राता राघवस्य लक्ष्मणो नाम वीर्यवान् ॥१७॥
शक्त्यासौ ताडितो विप्र विसंज्ञो मेदिनीं गतः ।
तस्यर्थमिह संप्राप्त ओषधिं प्रति तापस ॥१८॥
रामचरित्र – श्रवणाने हनुमंताला विश्वास वाटला :
श्रीरामाची निजकथा । तापसमुखें ऐकतां ।
उल्लास झाला कपिनाथा । देखोनि सादरता वानरीं ॥ २५ ॥
श्रीराम असतां जनस्थानी । रावण कपटरुपें येवोनी ।
शून्याश्रम देखोनी । श्रीरामपत्नी चोरिली ॥ २६ ॥
ते सीतेच्या धांवण्यासीं । श्रीराम निघे वेगेंसीं ।
मार्गी आडवे होतां राक्षसांसी । श्रीरामें त्यांसी मारिलें ॥ २७ ॥
वाळीनें पीडून सुग्रीवासी । हरिलें स्त्री आणि राज्यासी ।
रामें मारोनि त्यासी । सुग्रीवासी स्थापिलें ॥ २८ ॥
सुग्रीवराजा महावीर । सकळ वानरांचे भार ।
झाले श्रीरामाचे किंकर । बुद्धोपकार होऊनी ॥ २९ ॥
दोघां पडिलें अति सख्य । समुद्रीं शिळा बांधिल्या देख ।
न लागतां निमिष एक । लंकासंमुख येते झाले ॥ १३० ॥
युद्ध झालें घोरांदर । रावणप्रधानादि कुमर ।
मारिलें सैन्य जुंझार । मारिले समग्र एक एक ॥ ३१ ॥
दुःखें खवळला रावण । घेवोनि ब्रह्मशक्ति आपण ।
हृदय सौमित्राचें लक्षून । शक्ति दारुण हाणितली ॥ ३२ ॥
शक्ति भेदून हृदयासीं । निघोनि गेली भूमीसीं ।
अति विकळता सौमित्रासी । पडिला क्षितीं निचेष्टित ॥ ३४ ॥
वांचवावया सौमित्रासी । नेवों आलों ओषधींसी ।
सूर्य न ये पां उदयासीं । मज त्वरेसीं जाणे असे ॥ ३५ ॥
सांगितलें सकळ वृत्त । तूं तपस्तेजें अति विख्यात ।
जाणोनी माझे मनोगत । शीग्र कार्यार्थ साधावा ॥ ३५ ॥
विलंब न करावा सर्वथा । ओषधी सांगाव्या समस्ता ।
भास्कार उदया न येतां । मज तत्वतां जाणें असे ॥ ३६ ॥
पानीयं पातुमिच्छामि शीघ्र भावय तस्य मे ।
येन तृप्तिं गमिष्यामि तत्कुरुष्व महातप ॥१९॥
तव दर्शनें मुनिवरा । सुखानुकोटी मज कपींद्रा ।
करुं पाहसी पाहुणेरा । निरोप सत्वरा मज द्यावा ॥ ३७ ॥
सेवितां सज्जनगृहींचे उदक । अंतर पुनीत होय देख ।
प्राप्त होय जरी अन्नादिक । ब्रह्मसुख देख तो पावे ॥ ३८ ॥
याचयेच्छ्रोत्रियस्यान्नं तदभावे पिबेज्जलम् ॥२०॥
सज्जनाचे घरचे अन्न । घ्यावें बळेंचि मागोन ।
नाहीं तरी आपण । जीवन तरी मागावें ॥ ३९ ॥
आलियाही ब्रह्मादिक । सज्जनान्न न पवती देख ।
हें घडलें गा प्रत्यक्ष । गोपाळ सकळ काला करिती ॥ १४० ॥
म्हणोनि घ्यावें फळमूळांसी । तरी मी आलों रामकार्यासी ।
न जातां स्वामिकार्य सिद्धीसीं । सर्वधा आहारासी न सेवूं ॥ ४१ ॥
सांडून स्वामिकार्यार्था । जो पुढें घालील उदरचिंता ।
तो महापापी तत्वतां । अधःपाता जाय वेगीं ॥ ४२ ॥
यालागीं स्वामिकार्य न होतां पूर्ण । न करीं फळमूळभोजन ।
तुझिया आदरालागीं जाण । उदकपान करीन ॥ ४३ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा रक्षो वचनमब्रवीत् ।
श्रुयतां वचनं सत्यं त्वया मे वानराधिप ॥२१॥
इदं महत्सरो दिव्यं पानीयं पातुमर्हसि॥२२॥
हनुमंताला सरोवराकाठी पाण्यासाठी पाठविले :
ऐकोनि कपीच्या वचनासी । राक्षस सुखावला मानसीं ।
अनायासें पावेल मृत्यूसी । सरोवर उदकासी प्राशितां ॥ ४४ ॥
ऐसा निश्चय मानूनि पूर्ण । बोले कपीसी वचन ।
स्वामिकार्य न होतां जाण । आग्रह आपण करुं नये ॥ ४५ ॥
आश्रमासमीप सरोवर । अत्यंत पवित्र तेथींचें नीर ।
पान करितां अल्पमात्र । ओषधी समग्र देखसी ॥ ४६ ॥
हनुमान अत्यंत विश्वासी । कपट सर्वथा नाही मानसीं ।
मानिलें त्याचिया वचनासी । निजमानसीं कपिनाथें ॥ ४७ ॥
साधुवचनीं विकल्प करीं । तो नर महादुराचारी ।
यश न पावे तो संसारीं । चराचरीं अति निद्य ॥ ४८ ॥
ऐसा निश्चय पूर्ण । मानोनि ऋषीचें वचन ।
मग दृष्टीं सरोवर लक्षून । उदकपान करुं आला ॥ ४९ ॥
पिबतस्तस्य पानीयं पद्मपत्रपुटेन तु ।
उदकाभ्यंतरे ग्राही पादं जग्राह दक्षिणम् ॥२३॥
ततस्तां स महाबाहुर्हनुमान्मारुतात्मजः ।
जले नयंतीं दृष्ट्वा तु नखैस्तीक्ष्णैर्व्यदारयत् ॥२४॥
निहता तत्क्षणे दिव्या आकाशेधिष्ठिताब्रवीत् ॥२५॥
हनुमंताच्या लत्ताप्रहाराने मगरीचा वध :
उदकपान हनुमंत । करावया उदकाआंत ।
रिघतांचि पाहीं तेथ । पायीं त्वरित धरियेला ॥ १५० ॥
ब्रह्मशापें सबळ ग्राही । हनुमान धरिला दक्षिण पायीं ।
येरु निधडा वीर पाहीं । भय नाहीं कोणाचें ॥ ५१ ॥
स्वभावें निधडा वीर । त्यावरी श्रीरामाचा किंकर ।
दमूं शके काळचक्र । ग्रह किंकर काय त्यापुढें ॥ ५२ ॥
करोनि श्रीरामनामें भुभुःकार । पाय आंसुडितां सत्वर ।
कडे पडली वेगवत्तर । दिव्य शरीर लाधली ॥ ५३ ॥
कपटें करोनि सर्वथा । श्रीरामभक्ताचे पाय धरितां ।
कळिकाळातें हाणोनि लाता । शापनिर्मुक्तता सत्संगें ॥ ५४ ॥
दंडकसुत उद्धत झाला । शापें राक्षसत्व पावला ।
तो अंगदथापा हाणितला । तत्काळ केला निर्मुक्त ॥ ५५ ॥
दक्षशाप नारदासी । दोन मुहूर्त स्थिर न राहसी ।
तो द्वारके राहे वर्षानुवर्षीं । सत्संगासीं शाप न बाधे ॥ ५६ ॥
जळचर ग्राही शापदग्ध । लागतां हनुमंताचें पद ।
नखाग्रें झाली शुद्ध । सुख अगाध संतचरणीं ॥ ५७ ॥
लागतां कपीचें नखाग्र । सांडिलें शापजन्य शरीर ।
लाहोनि अवयव सुंदर । गगना सत्वर उसळली ॥ ५८ ॥
अंतरिक्ष गगनांतरीं । राहूनि बोलत सुंदरी ।
विजयी होईं कपिकेसरी । निरंतरीं रामप्रेमें ॥ ५९ ॥
मां विजानीह्यप्सरसं विद्युन्मालेति विश्रुताम् ।
गच्छंत्याकाशमार्गेण स्वर्भानोर्दीप्तविग्रहा ॥२६॥
इह मे वसतिर्भद्र वर्षाणामयुतं शतम् ।
उक्ता च तेन ऋषिणा दीप्तक्रोधेन मानद ॥२७॥
अवज्ञातो मया शक्रस्तेनाहं पतिता भुवि ।
गच्छ ग्राही भवस्वेति शप्ताहं तेन वानर ॥२८॥
यदा वीरं हनूमंतं गृहीष्यसि जलेचरा ।
तदा शापाद्विमोक्षस्ते भविष्यति न संशयः ॥२९॥
दिष्ट्या त्वमिह संप्राप्तः शापाच्चैव विमोक्षिता ॥३०॥
अप्सरेचे शापमुक्ती कथन व हनुमंताचे अभिनंदन :
कर जोडोनियां वंदन । करोनी विनवी हनुमान ।
मी विद्युन्मालिनी अप्सरा जाण । स्वर्गभूषण स्वर्गींचें ॥ १६० ॥
सूर्यप्रभेसम विमान । करोनी विचरतां गगन ।
भास्करें क्षोभोनियां जाण । ऋषिआश्रमीं विमान पाडिलें ॥ ६१ ॥
तेणें क्षोभले मुनीश्वर । क्रोधा चढले दुर्धर ।
न विचारिसी पात्रापात्र । कामाचार विचरसी ॥ ६२ ॥
महाग्राह जैसा कोणी । येवोनि झोंबे दाटुनी ।
तैसी आलीसी धांवोनी । आश्रम लक्षोनी पापिणी ॥ ६३ ॥
ग्राहाऐसी धांवसी । ते तूं महाग्राही होसी ।
ऐसें शापिलें वेगेंसी । तेणें ग्राहत्वासी पावलें ॥ ६४ ॥
त्यासी होवोनि शरणागत । म्यां प्रार्थिले ते महंत ।
रवीसीं म्यां केलें उद्धत । दंड तदर्थ मज झाला ॥ ६५ ॥
साधूसीं जो करी छळण । अथवा करी उद्धतपण ।
किंवा करी जो हेळण । तत्काळ पतन तो पावे ॥ ६६ ॥
नव्हती पुराणींच्या कथा । माझा अनुभव प्रत्यक्ष आतां ।
जे उपेक्षिती साधुसंतां । त्यासीं खस्ता रोकडी ॥ ६७ ॥
ऐसें विनवितां ऋषिजन । तिंही होवोनी प्रसन्न ।
मज दिधलें वरदान । तुझें उद्धरण हनुमंतें ॥ ६८ ॥
तूं राहोनि जळवासी । धरिसी कपीच्या पायांसी ।
स्पर्श होतां सज्जनासीं । तेणें उद्धरसी सत्संगें ॥ ६९ ॥
न ह्यम्मयानि तीर्थानि न देवा मृच्छिलामयाः ।
ते पुनंत्युरुकालेन दर्शनादेव साधवः ॥३१॥
सत्संगास्तव पाहीं । संसार तरती ते देही ।
इतर शाप बापुडे कायी । मुक्त होईजे सत्संगें ॥ १७० ॥
तैपासून मी येथ । वर्षें अयुत अयुत ।
होतें मी तुझी वाट पाहत । झालें निर्मुक्त तुझेनि आजि ॥ ७१ ॥
जन्ममरणावस्था । मज नाहीं गा सर्वथा ।
म्हणोनि कळिकाळा हाणोनि लाता । स्वरुपता पावलें ॥ ७२ ॥
आपुले निजसुख पाहीं । निरोपावें सद्गुरुपायीं ।
तें मी लाधलें सर्वही । झालें उतराई भवश्रमा ॥ ७३ ॥
सद्दुरुची स्थिती ऐसी । स्वयें अनुभवणें ज्या सुखासी ।
तेंचि पावे शिष्यासीं । न्यूनाधिकासी न करोनि ॥ ७४ ॥
पित्याचें समस्त वित्त । पत्र स्वामित्वें अंगीकारित ।
तैसें सद्गुरुसुख समस्त । शिष्य आक्रमित भावार्थे ॥ ७५ ॥
अजातपक्ष्याची जाति पाहीं । नेणे माउलीवांचून कांही ।
मुख पसरोनी सर्वही । ग्रास अवघाही झेलित ॥ ७६ ॥
तेही तैसेंचि प्रेमें तेणें । विसरोनि आपुलें खाणें ।
सगळा घांस बाळका देणें । बाळकाकारणें अवंचक ॥ ७७ ॥
तूंचि माझा ईश्वरु । तूंचि माझा सद्गुरु ।
मज दीना उद्धारु । केला साचार तुवां एकें ॥ ७८ ॥
संसारसागरीं बुडतां । सद्गुरुवांचूनि तत्वतां ।
आन नाहीं सोडविता । सत्य वार्ता हे माझी ॥ ७९ ॥
तुवां एकलेनि एकें । उद्धरली ब्रह्मांडें अनेकें ।
तेथें मजसारिखीं रंकें । कोणे लेखें लेखावीं ॥ १८० ॥
भवसागरीं तारक । जगीं तूं एकला एक ।
तुजवांचूनि आणिक । न दिसे देख त्रिजगतीं ॥ ८१ ॥
एका जनार्दनाचें रंकें । अंध पंगु दीन मुकें ।
देखोनियां एकाएकें । सत्वर देख आलिंगी ॥ ८२ ॥
नाम एक रुप एक । वर्णाश्रमधर्म एक ।
जगीं जनार्दन एक । नाम तारक त्रिजगतीं ॥ ८३ ॥
एका जनार्दना शरण । करोनि अप्सरा स्तव ।
सांगों पाहे पुढील चिन्ह । सावाधान परिसावें ॥ ८४ ॥
सज्जनांचा स्वभाव पूर्ण । दीनदयाळु चातकघन ।
अनाथासी देखतां जाण । घेती धांवोन उचलोनि ॥ ८५ ॥
गोड लागे निजमानसीं । तें वंचोनि स्वगोत्रासी ।
नेदोनि स्त्रीपुत्रासी । अनाथासी अर्पित ॥ ८६ ॥
यापरी मी अनाथ । भवदरिद्रें होतों पीडित ।
एका जनार्दनीं येथ । केला सनाथ त्रिजगतीं ॥ ८७ ॥
जालें अप्सराउद्धरण । पुढें काळनेमीचें मर्दन ।
एका जनार्दना शरण । गोड निरुपण उरलें असे ॥ १८८ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
अप्सराउद्धरणं नाम पंचचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४५ ॥
ओंव्या ॥ १८८ ॥ श्लोक ॥ ३१ ॥ एवं ॥ २१९ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय पंचेचाळिसावा
