भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा
अतिकाय राक्षसाचा वध
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
चौघा वानरांनी तिघा राजकुमारांना व दोन राक्षसांना मारिलेः
चौघे मिळोनि वानर । तिघे रावण राजकुमर ।
महापार्श्व आणि महोदर । पांचही महाशुर मारिले ॥ १ ॥
आम्ही म्हणों हे वानर । पालेखाईरे वनचर ।
परी हे निधडे महाशर । दुर्धर वीर मारिले ॥ २ ॥
सखे बंधु मारिले तिन्ही । पितृव्य निमाले दोन्ही ।
तें देखोनियां नयनीं । अतिकाय मनीं क्षोभला ॥ ३ ॥
अतिकायाचे क्रोधाने आगमन :
मारिले देखोनि स्वजन । अतिकाय कोपायमान ।
रविप्रभेंसीं समान । देदीप्यमान तेजस्वी ॥ ४ ॥
एवढिया तेजासीं कारण । ब्रह्मदत्त वरद संपूर्ण ।
प्राकृताचेनि हातें मरण । सर्वथा जाण न पावसी ॥ ५ ॥
ब्रह्मवरदें बळवंत । देवदानवदैत्यघात ।
स्वयें करी रणाआंत । निजपुरुषार्थ मिरवोनी ॥ ६ ॥
सारथ्यासी स्वयें सांगत । जेथें आहे रघुनाथ ।
वानरांसी न लावूं हात । रणीं रघुनाथ मारावया ॥ ७ ॥
अतिकायाचा विचार :
पाठीसीं असतां श्रीरघुनाथ । रणीं वानर नाटोपत ।
तेथवरी प्रेरिला रथ । त्यासी रणांत मारावया ॥ ८ ॥
वानरांचें बळकारण । मुख्य श्रीरामलक्ष्मण ।
ते मारिल्या दोघे जण । वानरगण निमाले ॥ ९ ॥
अखया मारुन जाळिलें नगर । देवांतक नरांतक त्रिशिर ।
महापार्श्व महोदर । सुहृद समग्र निर्दळिले ॥ १० ॥
ते व्हावया उत्तीर्ण । सुखी करावया रावण ।
रणीं मारीन रामलक्ष्मण । तरी मी जाण अतिकाय ॥ ११ ॥
रणीं मारिल्या श्रीरामचंद्र । मारणें न लागती वानर ।
तेंही विषयींचा विचार । ऐक साचार सांगेन ॥ १२ ॥
श्रीराम वृक्ष लक्ष्मण दंड । हनुमान एक मध्यबिंड ।
सुग्रीवादि शतशाखा प्रचंड । विस्तार उदंड कपिसेना ॥ १३ ॥
सीता सुंदर सुमनफळ । रावण भुलला तत्काळ ।
हित सांगतांही सकळ । तो अळुमाळ उमजेना ॥ १४ ॥
रणीं मारिल्या रघुवीर । निमालें हनुमान सौ‍मित्र ।
निमाले सुग्रीवादि वानर । सीता सुंदर स्ववश ॥ १५ ॥
ऐसी करावया ख्याती । अतिकाय मी रणार्थीं ।
घायें मारीन रघुपती । बाणावंर्ती वर्षोनी ॥ १६ ॥
रणीं मारावया रघुनाथ । मी अतिकाय आलों येथ ।
विस्फारोनि चापहस्त । रणीं गर्जत साटोपें ॥ १७ ॥
मुकुट कुंडलें वीरकंकणें । अतिकाय शोभला तेणें ।
बाहु अंगदें अंगत्राणें । जेंवी कां किरणें श्रीसूर्य ॥ १८ ॥
धनुष्याच्या टणत्काराने वानरसैन्य त्रस्त :
धनुष्यीं करितां टणत्कार । दुमदुमिले गिरिकंदर ।
भूकंपें उलथती सागर । भेणें वानर पळाले ॥ १९ ॥
अतिकाय देखोनि दुर्धर । भयें त्रासिले वानर ।
पळोन आले ते समग्र । श्रीरघुवीर ठाकोनी ॥ २० ॥
जो शरण्य शरणागता । टाकून आले त्या रघुनाथा ।
अभय देतांचि समस्तां । कपि स्वस्थता पावले ॥ २१ ॥
अतिकाय तो अति दुर्धर । रथीं बैसला दिसे अत्युग्र ।
त्यातें देखोनि रघुवीर । विस्मय थोर पावला ॥ २२ ॥
श्रीरामांना बिभीषण अतिकाय राक्षसाची माहिती सांगतो :
स्वयें श्रीरामें आपण । पाचारोनि बिभीषण ।
म्हणे पैल हा वीर येतो कोण । रणप्रवीण निःशंक ॥ २३ ॥
हाकाऊन बिभीषण । स्वयें पुसे रघुनंदन ।
पर्वतप्राय अति दारुण । येतो कोण तें सांग ॥ २४ ॥
धनुर्धारी पिंगाक्ष । रथीं बैसला अति दक्ष ।
येतो आमचें धरुन लक्ष । रणाध्यक्ष प्रतापी ॥ २५ ॥
रथीं जुंपिले अश्व सहस्र । दोन शतें वीस तूणीर ।
असि चाप गदा मुग्दर । त्रिशूळ तोमर रथस्थ ॥ २६ ॥
छत्र पताका युग्मचामरीं । ध्वजीं मुक्त माळाझल्लरी ।
राहूचें शिर ध्वजावरी । रणमहामारी ब्रिदाइत ॥ २७ ॥
बाहुअंगदें मुकुट शिरीं । कुंडलांचें तेज भारी ।
लखलखी मुखावरी । जेंवी भास्करीं निजकिरण ॥ २८ ॥
हेमसन्नद्ध चापबाण । रथीं बैसला निःशंक पूर्ण ।
मजसंमुख यावया जाण । आंगवण केंवी यासीं ॥ २९ ॥
तेच विषयींचें निरुपण । स्वयें सांगतो बिभीषण ।
अतिकायाची आंगवण । बळ संपूर्ण वरदोक्ती ॥ ३० ॥
भीमकर्मा महातेजा रावणो राक्षसाधिपः ।
तस्यैष वीर्यवान्पुत्रो रावणप्रतिमो बली ॥१॥
वृद्धसेवी श्रुतिधरः सर्वास्त्रविदुषां वरः ।
अश्वपृष्ठे नागपुष्ठे खड्गे धनुषि कर्षणे ॥२॥
भेदे सांत्वे च दाने च न्याये मंत्रे च संमतः ।
तनयं विद्धि मालिन्या अतिकायमिमं विदुः ॥३॥
अतिकायाची जन्म – कथा व गुणवर्णन :
रावण जाला लंकापती । म्हामालिनीगर्भसंभूती ।
याची जाली पैं उत्पत्ती । नामें निश्चितीं अतिकाय ॥ ३१ ॥
अतिकाय वीर विख्यात । रावणासमान बळवंत ।
परी हा साधुसेवी अति विनीत । आणि श्रवणवंत सच्छास्त्रीं ॥ ३२ ॥
जाणे रथपती चक्रभ्रमण । गजवाजीआरोहण ।
खड्ग पदाति करावया रण । आंगवण अतिकाया ॥ ३३ ॥
शूळ त्रिशूळ मुद्‌गर । फरश पट्टिश तोमर ।
अचुकसंधानी धनुर्धर । प्रवीण शस्त्री अतिकाय ॥ ३४ ॥
भेदाचें परिमार्जन । लोभदंभाचें सांत्वन ।
दान देवोनि उदार पूर्ण । विनीतपण सर्वांसीं ॥ ३५ ॥
निर्दळोनि अनीती । दृष्टीपुढें ओळंगे नीती ।
विचाराविषयीं हा बृहस्पती । सांगे सुखोत्किसंवाद ॥ ३६ ॥
ऐसा सर्वार्थीं निपुण । संग्रामीं जिंतले सुरगण ।
मशकप्राय करोनि जाण । इंद्र संपूर्ण गांगिला ॥ ३७ ॥
संग्रामी अति प्रखर । प्रतापतेजें जैसा रुद्र ।
सर्वार्थीं अति दुर्धर । रावणकुमर अतिकाय ॥ ३८ ॥
अनेनाराधितो ब्रह्मा तपसा भावितात्मना ।
अस्त्राणि चास्य दत्तानि रिपूणां च पराजये ॥४॥
सुरासुरैखध्यत्वं दत्तमस्य स्वयंभुवा ।
एतच्च कवचं दिव्यं रथश्च रविभासुरः ॥५॥
एतेन शतशो देवा दानवाश्च पराजितः ।
एषोतिकायो बलवान्‍राक्षसानामथर्षभः ॥६॥
तदस्मिन्क्रियतां यत्‍नः क्षिप्रं पुरुषपुंगव॥७॥
ब्रह्मयाचे वरदानाने अतिकायाला अभेद्यकवचाची प्राप्ती झाल्याचे कथन :
पूर्वीं अतिकाय निरन्न । करुनि ब्रह्मयाचें आराधन ।
ब्रह्मा करोनि सुप्रसन्न । ब्रह्मवरदान पावला ॥ ३९ ॥
पराभवून शत्रुसमुदाय । नित्य संग्रामीं निजविजय ।
ऐसा शस्त्र‍अस्त्रसमुदाव । ब्रह्मदेव स्वये अर्पी ॥ ४० ॥
सुरासुरांसी करितां रण । सर्वथा युद्धी न ये मरण ।
अवध्यत्वाचें वरदान । दिधले आपण ब्रह्मदेवें ॥ ४१ ॥
अभेद्य कवच अभेद्य रथ । ब्रह्मा देत हर्षयुक्त ।
तेणें देवदानव समस्त । रणीं गांजित अतिकाय ॥ ४२ ॥
वरदबळें बळोन्मत्त । अतिकाय येतो गर्जत ।
शिघ्र याच्या वधार्थ । यत्‍न निश्चित करावा ॥ ४३ ॥
अभेद्य कवच अनिवार्य बाण । येणें बळें अतिकाय जाण ।
येतो तुजसीं करावया रण । आंगवण वरदाची ॥ ४४ ॥
याचे न सुटतां बाण । प्रयत्‍न देखावा आपण ।
ऐसें बोलता बिभीषण । रघुनंदन हांसिला ॥ ४५ ॥
श्रीरामांची उक्ती व अतिकायाचा धनुष्याचा टणत्कार :
ब्रह्मवरद तें बापुडें । अतिकाय मशक घुंगुरडें ।
त्याचें भय वाडेंकाडें । काय मजपुढें सांगसी ॥ ४६ ॥
माझा सुटलिया बाण । कळिकाळाचा घेईल प्राण ।
अतिकाय तें बापुडें कोण । मरेल आपण निमेषार्धे ॥ ४७ ॥
अतिकाय प्रेरुन रथ । आला वानरसैन्याआंत ।
धनुष्य टणत्कारोनि तेथ । असे गर्जत रणरंगी ॥ ४८ ॥
रणरंगी वारंवार । सिंहनाद करितां थोर ।
तेणें क्षोभोनि वानरवीर । युद्धा सत्वर मिसळले ॥ ४९ ॥
अतिकाय अति भयंकर । देखोनि श्रेष्ठ वानर ।
युद्धा मिसळले दुर्धर । शिळाशिखरद्रुमपाणी ॥ ५० ॥
कपि हाणितां द्रुमपाषाण । अतिकाय त्यांसी न विंधी बाण ।
हीन दीन वानरें जाण । मारिल्या कोण पुरुषार्थ ॥ ५१ ॥
वानर वनचर ते किती । पालेखाईर यांची जाती ।
त्यांसी मारिल्या कोण कीर्ती । रणी रघुपती मारीन ॥ ५२ ॥
वानरांकडे दुर्लक्ष करुन अतिकायाची श्रीरामांवर चाल :
वानरांसी करणे रण । हेंचि मज उणेपण ।
मुख्य धूर मी मारीन । रघुनंदन संग्रामी ॥ ५३ ॥
वानरांचे द्रुमपाषाण । अतिकाय मानून तृण ।
श्रीरामासीं करावया रण । आला आपण साटोपें ॥ ५४ ॥
वानर बापुडे ते किती । त्यावरी धनुष्य न धरी हातीं ।
रणीं मारावया रघुपती । संग्रामशक्ती मज आहे ॥ ५५ ॥
निवारुन द्रुम पाषाण । उपेक्षून वानरगण ।
श्रीरामासीं करावया रण । आला गर्जोन अतिकाय ॥ ५६ ॥
घेवोनियां धनुष्य बाण । युद्धा आलों मी आपण ।
ज्यासी असेल आंगवण । तेणें मजसीं रण करावें ॥ ५७ ॥
तुम्हीं माजी कोणप्रती । जरी असेल संग्रामशक्ती ।
तरी तेणें येवोनि मजप्रती । रणव्युत्पत्तीं भिडावें ॥ ५८ ॥
ततस्य वाक्यं ब्रुवतो निशम्य चुकोप सौ‍मित्रिरमित्रहंता ।
अमृष्यमाणश्च समुत्पपात जग्राह बाणांश्च ततः प्रहस्य ॥८॥
पुरस्ताच्चातिकायस्य विचकर्ष महाधनुः ।
पूरयित्वा महीं शैलानाकाशं सागरं दिशः ॥९॥
ज्याशब्दो लक्ष्मणस्याग्रे त्रासयन्‍रजनीचरान् ।
विसिस्मिये महातेजा राक्षसेंद्रसुतो बली ॥१०॥
अथातिकायः कुपितो दृष्ट्वा लक्ष्मणमग्रतः ।
आदाय शिशितं बाणमिदं वचनमब्रवीत् ॥११॥
अतिकायाची दर्पोक्ती :
ज्यासीं असेल आंगवण । तेणें मजसीं करावें रण ।
ऐकोनि अतिकायाचें वचन । आलें स्फुरन लक्ष्मणा ॥ ५९ ॥
वंदून रामाचें चरण । सज्जोनियां धनुष्यबाण ।
करुन स्वानंदे उड्डाण । आला गर्जोन सौ‍मित्र ॥ ६० ॥
सबळ बळें अति गाढा । दृढ सज्जोनियां मेढा ।
आला अतिकायापुढां । रणीं निधडा सौ‍मित्र ॥ ६१ ॥
करितां धनुष्यीं टणत्कार । भूकंप सपर्वतसागर ।
नादें उठत अंबर । गिरिकंदर दुमदुमिलें ॥ ६२ ॥
टाळीं बैसलीं दिग्गजांसी । नाद कोंदला दशदिशीं ।
भय सुटलें राक्षसांसी । कासाविसी ज्या घोषें ॥ ६३ ॥
ऐकतां ज्याघोष दारुण । अतिकायाचा जाऊं पाहे प्राण ।
उतटलें अंतःकरण । निधडा पूर्ण सौ‍मित्र ॥ ६४ ॥
संमुख निधडा लक्ष्मण । देखतां अतिकाया कोप पूर्ण ।
धनुष्यीं सज्जोनियां बाण । रागें गर्जोन बोलत ॥ ६५ ॥
मागां सांडून रघुकुळटिळक । पुढें आलासी तूं बाळक ।
माझी वाजतांचि हाक । मरसी निःशेख घायेंवीण ॥ ६६ ॥
धरोनियां अभिमान । मजसी करु म्हणसी रण ।
माझे सहावया निर्वाणबाण । आंगवण तुज कैची ॥ ६७ ॥
सुटतां मुद्वाणशैली । तुज पळतां रणकल्लोळीं ।
लपतां भूतलीं कीं नभःस्थळीं । शोधून होळी करतील ॥ ६८ ॥
हेमपत्री सुतीक्ष्ण बाण । सुटल्या घेती तुझा प्राण ।
मजसीं करितां रणांगण । वृथा मरण पावसी ॥ ६९ ॥
सांदोनियां धनुष्यबाण । शीघ्र पळावें आपण ।
तुज म्यां दिधलें जीवदान । सर्वथा जाण मारींना ॥ ७० ॥
त्यजून संग्रामसंकट । सांडुन युद्धकडकडाट ।
तुज म्यां दिधली धर्मवाट । घडघडाट पळावें ॥ ७१ ॥
लक्ष्मणाचे अतिकायाला प्रत्युत्तर :
अतिकायाच्या निंद्य उत्तरीं । कोप न येचि सौ‍मित्रीं ।
अगाध शांतीची निजथोरी । शब्दचातुरी अवधारा ॥ ७२ ॥
स्वमुखें बोलतां निजकीर्तीं । ते तंव शूरासी अपकीर्ती ।
शब्दचातुर्यव्युत्पत्तीं । काय पुरुषार्थीं जालासी ॥ ७३ ॥
बोलतां शब्दाची आंगवण । त्वां काय जिंतिलें रणांगण ।
व्यर्थ बोलाचें दादुलपण । निर्लज्ज पूर्ण तूं एक ॥ ७४ ॥
जे बडबडती वितंड । त्यांतें म्हणती केवळ भांड ।
भंडपुराण तुझें तोंड । तूं रणनिर्लंड निर्लज्ज ॥ ७५ ॥
घेवोनियां धनुष्यबाण । संमुख उभा मी लक्ष्मण ।
बोलासारखी आंगवण । करुन आपण दावावी ॥ ७६ ॥
बालोऽयमिति विज्ञान न चावज्ञातुमर्हसि ।
बोलाऽवा यदि बा वृद्धो मृत्युं जानाति संयुगे ॥१२॥
बालत्व मानिलें कुमारासीं । तेणें मर्दिलें लवणासुरासी ।
तेंवी या बालत्वें राक्षसी । रणमर्देसी मर्दीन ॥ ७७ ॥
नवग्रहांचे बळ घटासीं । तरी युद्ध न करवे पाषाणासीं ।
तेंवी तूं शूर देवदैत्यांसीं । संग्राम मजसीं न करवे ॥ ७८ ॥
मज मानूनि बाळपण । सर्वथा न करावें हेळण ।
माझ्या बाळपणाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥ ७९ ॥
धाकुटी दीपकळिका जैसी । स्वयें लावितां वळचणीसी ।
जाळीत उठे पुरनगरांसी । गिरिदुर्गांसीं भस्मात ॥ ८० ॥
तैसें माझें धाकुटपण । संग्रामी राक्षसां कुळकंदन ।
मारीन इंद्रजित रावण । तेथें तूं कोण क्षुद्र मशक ॥ ८१ ॥
माझे सुटल्या निर्वाणबाण । अतिकाय तुज राखेल कोण ।
क्षणार्धें घेईन तुझा प्राण । तुझी आंगवण दावीं पां ॥ ८२ ॥
ऐसें बोलतां लक्ष्मण । अतिकाय कोपला दारुण ।
काढोनि निर्वाणबाण । सौ‍मित्र संपूर्ण विंधिला ॥ ८३ ॥
लक्ष्मणस्य वचः श्रुत्वा हेतुमत्परमार्थवत् ।
अतिकायः प्रचुक्रोध बाणं चास्य समाददे ॥१३॥
तमापतंतं सौ‍मित्रिस्त्रिधा चिच्छेद लाघवात् ।
रावणिः परमामर्षीं शरैरेनमुपाद्रवत् ॥१४॥
ततः शरसहस्त्रेण संस्थाप्य रघुनंदनम् ।
बिभीषणं च सामात्यं शरवर्षैर्महाभुजः ॥१५॥
अर्धचंद्रेण चिच्छेद लक्ष्मणः परवीरहा ।
ततो विद्याधराः सर्वे देवा देवर्षयस्तथा ॥१६॥
गुह्यकाश्च महात्मानस्तद्युद्धं ददृशुस्तदा ॥१७॥
अतिकाय व लक्ष्मणाचे युद्ध :
आपली स्तुति करणें आपण । हें शूरासी निंद्य दूषण ।
ऐसें धर्म युक्तवचन । स्वयें लक्ष्मण बोलिला ॥ ८४ ॥
हृदयीं भेदला वाग्बाण । तेणें कोपें अतिकाय आपण ।
घेवोनियां निर्वाणबाण । रणीं लक्ष्मण विंधिला ॥ ८५ ॥
लक्ष्मणें लघुलाघवेंकरीं । बाण छेदोनि वरच्यावरी ।
त्रिधा भेदून अंबरी । धरेवरी पाडिला ॥ ८६ ॥
निर्वाणबाण रणाआंत । करावया लक्ष्मणाचा घात ।
तो बाण येणें केला व्यर्थ । धन्य पुरुषार्थ सौ‍मित्रा ॥ ८७ ॥
श्रीराम आणि लक्ष्मण । दोघांही निधडी आंगवण ।
दोघे योद्धे रणप्रवीण । संग्रामी जाण नाटोपती ॥ ८८ ॥
ठाकून मारिल्या बिभीषण । न लगे जुंझ न लगे भांडण ।
दोघे स्वयें सांडिती प्राण । तैसें विदान मांडिलें ॥ ८९ ॥
ब्रह्मदत्ताचे सहस्र बाण । अनिवार्य अति दारुण ।
विंधोनि गोंविला लक्ष्मण । मारुन बिभीषण शरवर्षे ॥ ९० ॥
शरणागता वज्रपंजर । सत्यशस्त्री लक्ष्मण वीर ।
सोडून बाण अर्धचंद्र । शरें शर छेदिला ॥ ९१ ॥
बाण येतांचि कडाडीं । अतिकाय अतिशयें हडबडी ।
डोळां चालली झांपडी । पडली मुर्कंडी घायेंवीण ॥ ९२ ॥
अतिकाय ब्रह्मवरदान । प्राकृतीहातीं न ये मरण ।
अवतारपुरुषाहातीं जाण । दिनांतीं प्राण जातील ॥ ९३ ॥
न होतां सूर्यास्तमान । अतिकायासी न मारीच बाण ।
पाळोनियां ब्रह्मवरदान । आला परतोन तूणीरीं ॥ ९४ ॥
लक्ष्मणाचें रण विचित्र । पाहूं आले सुरासुर ।
सिद्ध चारण विद्याधर । यक्ष किन्नर गुह्यक ॥ ९५ ॥
देवऋषि नारदमुनी । युद्ध पाहूं आला धांवोनी ।
हरिखें नाचे उपरमोनी । धन्य करणीं सौ‍मित्रा ॥ ९६ ॥
अनिवार ब्रह्मवरदबाण । घाय निवारोनि संपूर्ण ।
शरणागता संरक्षण । धन्य लक्ष्मण पैं योद्धा ॥ ९७ ॥
बाण निवारोनि समस्त । स्वस्थ राखो न शरणागत ।
न लावितां त्यासी आघात । पाडी मूर्च्छित अतिकाया ॥ ९८ ॥
युद्ध पहावया पडिपाडें । पाहूं लागला लंकेपुढें ।
नारद हरिखें नाचे उडे । वाडेंकोडें गर्जत ॥ ९९ ॥
स्वर्गीं गर्जती सुरवर । ऋषी करिती जयजयकार ।
नामें गर्जती वानर । धन्य सौ‍मित्र रणयोद्धा ॥ १०० ॥
अतिकाय उघडी नयन । तंव बाण गेला परतोन ।
दुर्धर होवोनि कोपायमान । निर्वाणरण मांडिलें ॥ १ ॥
लक्ष्मणाचे पंच प्राण । घ्यावया सोडिलें पांच बाण ।
निश्चियाचें निजनिर्वाण । परम दारुण संग्रामी ॥ २ ॥
अतिकायाचे पांचही बाण । छेदून सांडी लक्ष्मण ।
जेंवी सर्पातें गरुड जाण । छेदी आपण नखाग्रें ॥ ३ ॥
छेदून त्याचें शरसंधान । स्वयें लक्ष्मण आपण ।
तेजस्वी घेऊन बाण । वोढी काढून विंधिला ॥ ४ ॥
कडकडाटें येवोनि बाण । ललाटीं लागला दारुण ।
तेथेंचि जाला निमग्न । जेंवी सर्पागमन वारुळीं ॥ ५ ॥
अतिकायें करितां निवारण । त्याचे छेदोनियां बाण ।
जाला ललाटीं निमग्न । कंपायमान राक्षस ॥ ६ ॥
रुधिराचिया धारा । रक्तें न्हाणिलें निशाचरा ।
घायें दंडिले महावीरा । रणीं थरथरां कांपत ॥ ७ ॥
जेंवी त्रिपुराचें त्रिपुर । रुद बाणीं करी जर्जर ।
तैसाच येथें निशाचर । लक्ष्मणें दुर्धर गांगिला ॥ ८ ॥
बाणमात्रें महाबळी । लोळविला रथातळीं ।
घायें मेळविला धुळी । आतुर्बळी सौ‍मित्र ॥ ९ ॥
चिंतयामास चाश्वास्य विश्रम्य च महाबलाः ।
साधुमुक्तेन बाणेन श्लाघनीयोऽसि मे रिपुः ॥१८॥
स्यंदनोपस्थमादाय चापमादाय चोत्तमम् ।
एकत्रीन्पंचसप्तेति सायकान्‍राक्षसर्षभः ॥१९॥
ततस्तान्‍राक्षसोत्सृष्टाञ्शरौघान्‍राघवानुजः ।
असंभ्रांतः प्रविच्छेद निशितैर्बहुभिः शरैः ॥२०॥
लक्ष्मण व अतिकाय यांचे अस्त्रयुद्ध :
अतिकाय शरसमेळीं । लोळविला रथातळीं ।
मूर्च्छा भाजून ते काळीं । झाला महाबळी सावध ॥ ११० ॥
माझी निवारोनि शरसुटी । बाण भेदिला लल्लाटीं ।
धन्य धनुर्वाडा तूं श्रेष्ठीं । वीरजगजेठी मी मानीं ॥ ११ ॥
देव दानव दैत्य पन्नर । सदा संग्रामीं मजसी विमुख ।
त्याही मज त्वां लाविला धाक । योद्धा नेटक मी मानीं ॥ १२ ॥
ऐसा शत्रूचा घेतां गुण । अतिकाय कोपला दारुण ।
घेवोनियां निर्वाणबाण । विंधी आपण साटोपें ॥ १३ ॥
प्रथम विंविधला बाण एक । लक्ष्मणें तोडिला तो देख ।
सवेंचि विंधीं पांच आणिक । तेही निःशेख तोडिले ॥ १४ ॥
सवेंचि विंधिले बाण तीन । तेही सांडिले छेदून ।
आणीक विंधितां सात बाण । तेही तोडून सांडिले ॥ १५ ॥
एक तीन पांच सात । बाण छेदिले समस्त ।
अतिकाय तेणें कोपन्वित । दांत खात संग्रामीं ॥ १६ ॥
तान्शरान्युधि संप्रेक्ष्य निकृत्तान्‍रावणात्मजः ।
चुकोप त्रिदशेंद्रारिर्जग्राह च शितं शरम् ॥२१॥
तेन सौ‍मित्रिमायातमाजघान स्तनांतरे ।
सोऽतिविद्धो बलवता लक्ष्मणो लक्ष्मिवर्द्धनः ॥२२॥
सुस्राव रुधिरं भूरि मदमत्त इव द्विपः ।
स चकार तदात्मानं विशल्यं सहसा विभुः ॥२३॥
अतिकायाचे निर्वाणशर । लक्ष्मणें छेदिले समग्र ।
तेणें क्षोभोनि रावणकुमर । शर दुर्धर सज्जिला ॥ १७ ॥
तेणें बाणेंसीं गर्जोन । हृदयीं विंधिला लक्ष्मण ।
बाण भेदलियाही संपूर्ण । सौ‍मित्र जाण न डंडळी ॥ १८ ॥
सुटलिया रुधिरधारा । शोभे जैसा रणनोवरा ।
रणीं गर्जतां सौ‍मित्र । निशाचरा आकांत ॥ १९ ॥
जेंवी महागज मदच्युत । डुल्लत विचरे वनाआंत ।
तेंवी लक्ष्मण रुधिरोक्षित । स्वानंदे डुल्लत रणरंगी ॥ १२० ॥
हृदयीं रुपला जो बाण । तो स्वयें उपडोनि आपण ।
हृदय निःशल्य केलें जाण । रणप्रवीण सौ‍मित्र ॥ २१ ॥
जो हृदयींचे शल्य फेडी । त्याचे तोडरीं विघ्नकोडी ।
प्रपंचपरमार्थविजयगुढी । उभवी रोकडी तिहीं लोकीं ॥ २२ ॥
जो शल्य फेडी हृदयाआंत । त्यासी रणरंगी परमार्थ ।
तोचि विजयी संग्रामांत । जो करी घात अहंममतेचा ॥ २३ ॥
यापरी तो वीर धीर लक्ष्मण । हृदयींचें सर्व शल्य काढून ।
अतिकायाचा घ्यावया प्राण । अस्त्रसंधा संधारी ॥ २४ ॥
निधडा धनुर्वाडा वीर । रणव्युत्पत्तीं शूर सौ‍मित्र ।
अस्त्र मंत्र बीजाक्षर । सतेज शर सज्जिला ॥ २५ ॥
जग्राह च शरं तीक्ष्णं तमस्त्रेणाभिसंदधे ।
आग्नेयेन महाबाहुः सर्वा विद्योतयन्दिशः ॥२४॥
अतिकायाय चिक्षेप कालदंडमिवांतकः ।
दृष्ट्वा तु तं महबाहुः शरं जग्राह कोपनः ॥२५॥
उत्ससर्ज तदा बाणं दीप्तं सूर्यास्त्रसंयुतम् ।
तावुभावंबरे बाणावन्योन्यमभिजघ्नतुः ॥२६॥
तावन्योन्यं विनिर्भिद्य पेततुर्धरणीतले ॥२७॥
ब्रह्मवरदानामुळे लक्ष्मणाचे बाण व्यर्थ ठरतात :
सौ‍मित्र युद्धीं सावधान । घ्यावया अतिकायाचा प्राण ।
अग्निअस्त्र सज्जून बाण । विधी आपण साटोपें ॥ २६ ॥
बाण सुटतां तेजोराशी । प्रभा न माय आकाशीं ।
अतिकाय देखोनि त्यासी । सूर्यास्त्रासीं विंधिलें ॥ २७ ॥
अग्नि सूर्य तेजोराशी । बाण भिडतां आकाशीं ।
तेज मिळालें तेजासीं । अस्त्रें अस्त्रासी निवारण ॥ २८ ॥
पहातां पहातां वाडेंकोडें । तेजींतेज मिनलें गाढें ।
दोहींचीं निर्वीर्य कांडे । रणीं दुखंडे ती पडलीं ॥ २९ ॥
दोनी अस्त्रें झालीं निराकार । दोघे विसावले वीर ।
रणीं क्षोभोनि निशाचर । इषीकास्त्र सोडिलें ॥ १३० ॥
रणीं क्षोभोनि निशाचर । रागें सोडिलें इषीकास्त्र ।
लक्ष्मण निधडा धनुर्धर । छेदिलें सत्वर इंद्रास्त्रें ॥ ३१ ॥
छेदिलें देखोनि इषीकास्त्र । कोपोनियां रावणपुत्र ।
सोडिता जाला याम्यास्त्र । रणीं सौ‍मित्र लक्षोनी ॥ ३२ ॥
येता देखोनि याम्यास्त्र । अस्त्रविंदानी सौ‍मित्र ।
वाय्वस्त्रें तेंही अस्त्र । रणीं सत्वर छेदिलें ॥ ३३ ॥
रणीं खवळोनि सौ‍मित्र । पर्जन्यधारा वर्षे शर ।
पावोनि अतिकायशरीर । बाण समग्र भंगिले ॥ ३४ ॥
ब्रह्मदत्त कवच त्यासीं । बाण न रुपती अतिकायासीं ।
तेणें लक्ष्मणें अति आवेशीं । बाणायुतेंसीं विंधिला ॥ ३५ ॥
रणीं कोपोनि सौ‍मित्र । अयुतायुत विंधिता शर ।
ब्रह्मकवचें अतिकाय वीर । व्यथा अणुमात्र पावेना ॥ ३६ ॥
स वृष्यमाणो बाणौघैरतिकायो महाबलः ।
ब्रह्मदत्तवरो वीरो राक्षसेंद्रो न विव्यथे ॥२८॥
न शशाक रुजं कर्तुं यदा तस्य महाशरैः ।
अथैनमभ्युपागम्य वायुवाक्यमभाषत ॥२९॥
ब्रह्मदत्तवरो ह्येष ह्यभेद्यकवचावृतः ।
ब्राह्मेणास्त्रेण भगवञ्जहि दैवतकंटकम् ॥३०॥
वायूंच्या सूचनेप्रमाणे ब्रह्मास्त्रयोगाने अतिकायाचा वध :
लक्ष्मणाचे दुर्धर शर । भेदूं न शकती निशाचर ।
ब्रह्मदत्तकवचें वीर । व्यथा अणुमात्र पावेना ॥ ३७ ॥
ऐसे देखोनि लक्ष्मण । विचारीं पडला संपूर्ण ।
अतिकाया न भेदती बाण । काय आपण करावें ॥ ३८ ॥
तंव गुप्तत्वें येऊनी । वायु गुज सांगे कानीं ।
यासी न भेदवे बाणीं । ब्रह्मवरदानी कवचावृत ॥ ३९ ॥
यासीं ब्रह्मयाचें वरदान । ब्रह्मास्त्रें विंधोनि बाण ।
सवेग याचा घ्यावा प्राण । दुष्ट दारुण देवद्रोही ॥ १४० ॥
देवद्रोही देवकंटक । भूतद्रोही जीवघातक ।
धर्मंद्रोही दुःखदायक । यासी आवश्यक मारावें ॥ ४१ ॥
ऐकोनि वायूचें वचन । रणीं हर्षला लक्ष्मण ।
अतिकायाचा घ्यावया प्राण । ब्रह्मास्त्र पूर्ण सज्जिलें ॥ ४२ ॥
अचुकसंधानी सौ‍मित्र । हेमपत्री सित पीत शर ।
बाणीं सज्जिलें ब्रह्मास्त्र । निशाचर मारावया ॥ ४३ ॥
अस्त्रतेजाचा लखलखाट । बाणबळाचा कडकडाट ।
शरपिसारियाचा सुसाट । भंवत आट सुरासरां ॥ ४४ ॥
दैत्य दानव सुरगण । चंद्रसूर्यादि ग्रहगण ।
सुटतां लक्ष्मणाचा बाण । आंदोलायमान राक्षस ॥ ४५ ॥
क्षोभें उलथत सागर । कंपें कांपती धराधर ।
बाण सोडितां सौ‍मित्र । चराचर हडबडिलें ॥ ४६ ॥
ऐसा येतां देखोनि बाण । स्वयें अतिकाय आपण ।
दृढ साधूनि रणांगण । धनुष्या गण वाहिला ॥ ४७ ॥
अतिकाय महावीर । लघुलाघवें विंधी शर ।
ते बाण छेदूनि समग्र । ब्रह्मास्त्र लोटलें ॥ ४८ ॥
येतां देखोनि ब्रह्मास्त्रासी । अतिकाय विंधि बहु बाणांसी ।
त्या छेदूनि सर्वांसी । आले अंगासी ब्रह्मास्त्र ॥ ४९ ॥
जेंवी गरुड छेदी अजगर । तेंवी ब्रह्मास्त्रें छेदोनि शर ।
अतिकायाचें छेदावया शिर । आलें ब्रह्मास्त्र अंगासी ॥ १५० ॥
सरलें हाणितां शस्त्रास्त्र । मग हाणी पर्वतशिखर ।
तरी न धरवे ब्रह्मास्त्र । हाहाकार उठिला ॥ ५१ ॥
निर्वाणींचे विंधितां बाण । तेही ब्रह्मास्त्रें करोनि चूर्ण ।
अतिकायाचा घ्यावया प्राण । आलें जाण अंगासी ॥ ५२ ॥
शक्ति शूळ गदा तोमर । फरश पट्टिश खड्ग कुठार ।
हाणिताही परिघ मुद्‌गर । ब्रह्मास्त्र ढळेना ॥ ५३ ॥
समस्तही शस्त्रजाळ । ब्रह्मास्त्रें करोनि निष्फळ ।
अतिकायाचें कंठनाळ । रणीं तत्काळ छेदिलें ॥ ५४ ॥
मुकुट कुंडले सुशोभित । निजतेजें लखलखित ।
शिर छेदोनि रणांत । देदीप्यमान पाडित भूमींसीं ॥ ५५ ॥
तच्छिरः सशिरस्त्राणं लक्ष्मणेन प्रमर्दितम् ।
पपात सहसा भूमौ शृंगं हिमतो यथा ॥३१॥
तं भूमौ पतितं दृष्ट्वा विक्षिप्तं वीरभूषणम् ।
बभूवुर्व्यथि सर्वे हतशेषा निशाचराः ॥३२॥
अतिकायराक्षस महापराक्रमी व अतिरथी होता :
कुंभकर्णाची परम ख्याती । त्यातें महारथी म्हणती ।
अतिकाय तो अतिरथी । पाडिला क्षिती सौ‍मित्रें ॥ ५६ ॥
धन्य बळियाढा लक्ष्मण । मुकुत कुंडले सशिरस्त्राण ।
शिर पाडिलें छेदून । विराजमान भुतळीं ॥ ५७ ॥
जैसें हिमाद्रीचें शिखर । तैसें छेदोनि पाडिलें शिर ।
तें देखोनि निशाचर । पळती सत्वर लंकेसीं ॥ ५८ ॥
मारितां उरली राक्षससेना । पळोनि जावोनि लंकाभुवना ।
वृत्तांत सांगती दशानना । जे साही जणां मारिलें ॥ ५९ ॥
देवांतक नरांतक त्रिशिरा । महापार्श्व महोदरा ।
मारिलें अतिकाया दुर्धरा । सहाही महावीरां प्राणांत ॥ १६० ॥
रणीं लक्ष्मणाच्या हातीं । अतिकाय पावला ब्रह्मप्राप्ती ।
श्रीरामदृष्टीं युद्धस्थिती । परम मुक्ति राक्षसां ॥ ६१ ॥
एका जनार्दना शरण । कुमार मारिले साही जण ।
पुढील कथेचें अनुसंधान । सावधान अवधारा ॥ ६२ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
अतिकायवधो नाम एकत्रिंशशत्तमोऽध्यायः॥ ३१ ॥
ओव्या ॥ १६२ ॥ श्लोक ॥ ३२ ॥ एवं ॥ १९४ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकतिसावा