भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा
रावणाचा पराजय
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
पूर्वप्रसंगाच्या अंती । नीळ मूर्च्छित पडिला क्षितीं ।
रावण मिरवी यश कीर्ती । गर्वोन्नति विजयाची ॥ १ ॥
विसंज्ञं वानरं दृष्टवा रणोत्सुकः ।
रथेनांबुदघोषेण सौ‍मित्रिमभिढुद्रुवे ॥१॥
तमाह सौ‍मित्रिरदीनसत्त्वो विस्फारयंतई धनुरप्रमेयम् ।
अवेहि मामद्य निशाचरेन्‍द्र न वानरांरत्वं प्रतियोद्धुमर्हसि ॥२॥
स तस्य वाक्यं प्रतिपूर्णघोषं ज्याशब्दमुग्रं च निशम्य राजा ।
आसाद्य सौ‍मित्रिमुपस्थितं तं रोषान्वितं वाक्यमुवाच रक्षः ॥३॥
दिष्ट्यासि मे राघव दृष्टिमार्गं प्राप्तोऽन्तगामी विपरीतबुद्धिः ।
अस्मिन्‍क्षणे यास्यसि मृत्युलोकं संछाद्यमानो मम बाणजालैः ॥४॥
नीळाला नेत असता लक्ष्मणाच्या आगमनामुळे रावण परतला :
श्रीरामस्मरणें सुखसंपन्न । नीळ निजसुखें मूर्च्छापन्न ।
त्यातें देखोनि विसंज्ञ । दशानन विचारी ॥ २ ॥
वानरांचा सेनापती । रावणें आणिला रणख्याती ।
ऐशी मिरवावया कीर्ती । नीळ लंकेप्रती स्वयें न्यावा ॥ ३ ॥
तंव नीळाची सोडवण । करुं पावला लक्ष्मण ।
सज्जोनियां धनुष्यबाण । संमुख रावण लक्षूनी ॥ ४ ॥
रावन म्हणे निजचित्तीं । रामसैन्यीं वीर भद्रजाती ।
मज न लभे यश कीर्ती । ऊर्मिलापति स्वयें आला ॥ ५ ॥
आजि लक्ष्मणासी रण । युद्ध करणें निजनिर्वाण ।
ऐसा करोनियां पण । स्वयें रावण परतला ॥ ६ ॥
रावणाचा लक्ष्मणाकडून अधिक्षेप :
मेघ गर्जती कडकडाट । तैसा रथाचा घडघडाड ।
लक्ष्मणेंसीं निकटानिकट । युद्धा दशकंठ स्वयें आला ॥ ७ ॥
रावणासी म्हणे सौ‍मित्र । लंकाधिपति तूं दशशिर ।
मस्तकीं ढळती छत्र चामर । त्या तुज वानर गांजिती ॥ ८ ॥
जरी अंगी आहे आंगवण । तरी मजसीं करी पां रण ।
लक्ष्मणें साधिलें रणांगण । धनुष्यबाण सज्जूनी ॥ ९ ॥
लक्ष्मणें करितां ज्याघोष । नादें त्रासला लंकेश ।
जीवीं लंकेश । जीवीं बैसला परम त्रास । वीरवित्रास सौ‍मित्र ॥ १० ॥
ज्याघोष तळघोषेंसीं जाण । ऐकोनि सौ‍मित्राचें वचन ।
कोपें कोंदला दशानन । रणीं गर्जोन अनुवादे ॥ ११ ॥
आजी माझें मनोरथ । शिवें संपूर्ण केले येथ ।
लक्ष्मण आला रणाआंत। करीन घात बाणें एकें ॥ १२ ॥
शूर्पणखीचे नाक कान । येणे छेदिले आपण ।
तिचें व्हावया उत्तीर्ण । घेईन प्राण बाणें एकें ॥ १३ ॥
दृष्टीं पडतां लक्ष्मणासीं । बाणीं निर्दळून त्यासी ।
अवश्य धाडीन मृत्युपासीं । गर्जे आवेशीं रावण ॥ १४ ॥
ऐकोनि रावणाचें गर्जन । सौ‍मित्र जाला हास्यवदन ।
करुन दावीं रणविंदान । वृथा जल्पोन कार्य काय ॥ १५ ॥
जानामि वीर्य तव राक्षसेंद्र बलं प्रतापं च पराक्रमं च ।
अबस्थितोऽहं शरणचापपाणिरागच्छ किं मोघविकत्थनेन ॥ ५ ॥
स एवमुक्तः कुपितः ससर्ज रक्षोऽधिपः सप्तशरान्सुपुंखान् ।
तान्लक्ष्मणः कांचनचित्रपुंखैश्चिच्छेद बाणैर्निशितैः सुपत्रैः ॥ ६ ॥
क्षुरार्धचंद्रोत्तमकर्णभल्लैः शरांश्च चिच्छेद न चुक्षुभे च ।
स तान्प्रचिच्छेद निशाचरेंद्रं शितानशरान्लक्ष्मणमाजघान ॥ ७ ॥
लक्ष्मणाकाडुन रावणाची निर्भर्त्सना :
सौ‍मित्र म्हणे दशानना । तुझें वीर्य शौर्य प्रताप पूर्ण ।
सर्वही मज आहे ज्ञान । सावधान अवधारीं ॥ १६ ॥
स्वयंवरी वाहतां हरकोदंड । तुझे जालें काळें तोंड ।
तरी वाढिवसी बळबंड । अति तूं लंड निःसंग ॥ १७ ॥
वाळीनें घोलोनि कांखेतळीं । केली सप्तसमुद्रीं आंघोळी ।
ता तू म्हणवितोसी बळी । राक्षसकुळीं निःसंग ॥ १८ ॥
तूं निसंगत्वाचा निखिल राशी । राजा आणि भीक मागसी ।
तोही कपटी कपटवेषी । परदारेसी हरावया ॥ १९ ॥
राजा निजांगें चोरी करी । हे तुझ्य़ा प्रतापाची थोरी ।
वाखाणिली दिगंतरीं । निःसंग संसारी तूं एक ॥ २० ॥
चोरी करुनियां परनारी । पळोनि लपसी लंकापुरीं ।
तरी वानिसी बळाची थोरी । निःसंग संसारीं तू एक ॥ २१ ॥
तुझ श्वेतद्विपाप्रती । दासी लाता देवोनि नाचविती ।
हेही तुझी परम ख्याती । निर्लज्ज निश्चती तूं एक ॥ २२ ॥
कपटवेषें भीक मागतां । सीतेसी स्वयें म्हणविसी माता ।
तिसीच करुं पाहसी कांता । मातृगामिन महापापी ॥ २३ ॥
चोरीमारी परद्वारी । मातृगामी दुराचारी ।
इतुकीं ब्रीदें तुझ्या शिरीं । लाज संसारी तुज नाहीं ॥ २४ ॥
असो हा तुझा निंद्य वृत्तांत । माझा करीन म्हणसी घात ।
तो मी शरचापसमन्वित । युद्धाआंत उभा असें ॥ २५ ॥
रणीं करोनि दावी ख्याती । त्यातें वीर शूर प्रतापी म्हणती ।
जें कां वृथा बडबड करिती । त्यांते निंदिती अधमत्वें ॥ २६ ॥
सज्जूनियां धनुष्यबाण । म्या साधिलेंसे रणांगण ।
माझा घेणें आहे प्राण । यावें आपन संग्रामा ॥ २७ ॥
शुर्पणखीचे नाक कान । छेदिलें हे कर्म सामान्य ।
नाककानेंसी दशानन । आजि छेदीन संग्रामीं ॥ २८ ॥
रावणा ऐकें माझी गोष्टी । संग्रामीं देवों नको पाठी ।
मग मी न लगें तुझ्या पाठीं । कडकडाटीं झुंझावें ॥ २९ ॥
लक्ष्मण व रावणांचे अस्त्रयुद्ध :
ऐकतां सौ‍मित्राचें वचन । हृदयीं पोळला दशानन ।
सुवर्णपत्री निर्वाणबाण । विंधी दारुण शर सप्त ॥ ३० ॥
रावणाचें सातही बाण । हेळा सौ‍मित्र सांडी तोडून ।
तेणें क्षोभला रावण । असंख्य बाण वर्षला ॥ ३१ ॥
ज्या बाणांच्या कडोविकडीं । सुरासुर पाडिले निर्वडी ।
ते ते बाण सौ‍मित्र तोडी । जेंवी सर्पकोडी खगेंद्र ॥ ३२ ॥
गरुड छेदी भुजंगभार । तेंवी रावणाचे दर्धर शर ।
रणीं पसरले अपार । तेणें दशशिर गजबजित ॥ ३३ ॥
तेचि समयीं सौ‍मित्र । निर्दाळावया दशशिर ।
सुवर्णपत्री सुपुंख शर । विंदिले विचित्र ते ऐका ॥ ३४ ॥
सुरुप भाळी सतेज शर । नाराच नाळीक अर्धचंद्र ।
सवेग विंधितां सौ‍मित्र । बाणीं जर्जर लंकेश ॥ ३५ ॥
तरी बळियाढा रावण । निवारोनि लक्ष्मणाचे बाण ।
घ्यावया लक्ष्मणाचा प्राण । अस्त्र निर्वाण प्रयोजी ॥ ३६ ॥
काळी कराळी कंकाळास्त्र । देहदमनी दाहकास्त्र ।
अखंडास्त्र विखंडास्त्र । दंडे दंडास्त्र मारक ॥ ३७ ॥
चंडास्त्र ग्रचंडास्त्र । दंडास्त्र विततंडास्त्र ।
घातनास्त्र पातनास्त्र । निमेषं सौ‍मित्र निवारी ॥ ३८ ॥
निर्वाणास्त्र अति क्रूर । ज्याचेनि होय सर्व संहार ।
रागें मोकली दशशिर । तें सौ‍मित्र निवारी ॥ ३९ ॥
निर्वाणास्त्रें माझीं समस्त । हेळां सौ‍मित्रें केलीं व्यर्थ ।
रावण चुरी दोनी हस्त । दांत खांत करकरां ॥ ४० ॥
हृदयीं आली आठवण । ब्रह्मदत्त वरदबाण ।
रणीं मारावा लक्ष्मण । रागें रावण विंधित ॥ ४१ ॥
शरेण कालग्निसमप्रभेण स्वयंभुदत्तेन ललाटदेशे ।
स लक्ष्मणो रावणसायकार्तश्चाल चापं शिथिलं प्रगृह्य ॥ ८ ॥
पुनःस संज्ञां प्रतिलभ्य कृच्छ्रच्चिच्छेद चापं त्रिदशेंद्रशत्रोः ।
निकृत्तचापं त्रिभिराजघान बाणौस्तदा दाशरथिः शिताग्रैः ॥ ९ ॥
स सायकार्तो विचचाल राजा कृच्छ्राच्च संज्ञां पुनराससाद ।
स कृत्तचापः शरताडितश्च मेदार्द्रगात्रो रुधिरावसिक्तः ॥ १० ॥
रावणाच्या ब्रह्मदत्त वरदबाणाने लक्ष्मणाचा वेध :
ब्रह्मदत्त वरदबाणांसी । रावण विधी रणाभिवेषीं ।
लक्ष्मण निवारीचना त्यासी । वंदिली शिसीं ब्रह्माज्ञा ॥ ४२ ॥
श्रीराम आणि लक्ष्मण । अन्यथा न करिती ब्रह्मवचन ।
ललाटीं वंदिला वरद बाण । दिसे संपूर्ण रुतलासा ॥ ४३ ॥
ब्रह्मवराचा वरदहस्त । बाण नव्हेती गंधाक्षत्त ।
सौ‍मित्रासी रणभिषिक्त । स्वानंदें करित स्ययंभू ॥ ४४ ॥
पुढील कथेची महिमा भारी । बाण खडतरताचि शिरी ।
लक्ष्मणधैर्याची थोरी । मूर्च्छा सांवरी येतयेतां ॥ ४५ ॥
धनुष्याग्र लावोनि शिरापुढां । मूर्च्छा सांवरी वीर गाढा ।
सवेग उठोनि वेगाढा । सज्जिला मेढा शरवृष्टी ॥ ४६ ॥
शिथिल चाप शिथिल दर्प । शिथिल युद्धखटाटोप ।
ते काळीं सौ‍मित्रिप्रताप । धरी साटोप तें ऐका ॥ ४७ ॥
सौ‍मित्राची शौर्यथोरी । रावण विंधितांचि शरीं ।
एक चापकरीं छेदिले ॥ ४८ ॥
भयें स्वेदसकंपशरीर । सर्वांगीं वाहे रुधिर ।
सौ‍मित्रें दशशिर । केला जर्जर बाणजाळें ॥ ४९ ॥
छिन्नधन्वा लंकानाथ् । लागतां बाणांचा आघात ।
चांचरी जात गडबडित । पडत पडत सांवरी ॥ ५० ॥
वृथा गेला वरदबाण । रणी न मरेचि लक्ष्मण ।
तेणें क्षोभला रावण । शक्ति दारुण स्वयें सज्जी ॥ ५१ ॥
जग्राह शक्तिं सहसा सुचण्डां स्वयम्भुदत्तां युधि देवशत्रुः ।
स तां सधुमानलसन्निकाशां वित्रासनीं वानरराक्षसानाम् ॥११॥
चिक्षेप शक्तिं सहसा ज्वलंतीं सौ‍मित्रये राक्षसराजसिंहः ।
प्रदीप्यमानां रघुनन्दस्तां जघान बाणैरनलप्रकाशैः ॥१२॥
तथापि सा तस्य विवेश शक्तिर्भुजांतरं दाशरथेर्विशालम् ॥१३॥
शक्त्या तया स सौ‍मित्रस्ताडितोऽपि स्तनांतरे ः
विष्णोरमीमांस्यभागमात्मानं प्रति सोऽस्मरन् ॥१४॥
रावणाकडून ब्रह्मशक्तीचा उपयोग :
ब्रह्मयानें दिधली निर्वाणार्थी । ब्रह्मयाची ब्रह्मशकी ।
अनिवार त्रिजगतीं । लक्ष्मणवधार्थी मोकली ॥ ५२ ॥
रावणे सोडितांचि शक्तीसी । कोटिसूर्यसमप्रकाशी ।
कडडिली पैं आकाशीं । तेज चौपासीं न समाये ॥ ५३ ॥
तेजें राक्षसां पडिपाडी । वानरां पडली झांपडी ।
उभय सेना त्रासली बापुडी । शक्तिकडाडी सभ्रांत ॥ ५४ ॥
शक्ति तेजें देदीप्यमान । नादें कडाडितां गगन ।
लक्ष्मण ते काळीं सावधान। शरचापबाण सज्जूनी ॥ ५५ ॥
शक्ति येतां अति प्रचंड । लक्ष्मणाचें बळ वितंड ।
बाणीं करोनि शतखंड । शक्तिचें तोंड ठेंचिलें ॥ ५६ ॥
मागें ने सरे ब्रह्मशक्ती । पुढें न निघवे बाणाहातीं ।
जाजावली रणावर्ती । वांचती गति दिसेना ॥ ५७ ॥
लक्ष्मणाचा करावा घात । तो राहिला शक्तिपुरुषार्थ ।
शक्तिसीं आला प्राणांत । वीर विख्यात सौ‍मित्र ॥ ५८ ॥
शक्तिच्या शरणागतीस मान देऊन लक्ष्मण ती स्वतःवर घेतो :
अचुक लक्ष्मणाचे बाण । चुकवितां न चुकती जाण ।
शक्ति सौ‍मित्राला शरण । माझा प्राण वांचवीं ॥ ५९ ॥
शरणागता नाहीं मरण । हें तंव तुमचें ब्रीद संपूर्ण ।
वांचवावया निजप्राण । शक्ति लोटांगण स्वयें घाली ॥ ६० ॥
दृढ ब्रह्मचारी तूं लक्ष्मण । मी ब्रह्मयाची ब्रह्मशक्ति जाण ।
तुझे हातें कन्यारत्‍न । हृदयीं संपूर्ण सांठवी ॥ ६१ ॥
तूंचि माता तूंचि पिता । मी जालें तुझी दुहिता ।
लक्ष्मणा कृपावंता । माझ्या घाता करुं नको ॥ ६२ ॥
शक्तिनें म्हणतांचि शरण । लक्ष्मणें विंधों सांडिले बाण ।
शक्तिसी हे हृदयस्थान । कृपाळु पूर्ण शरणागता ॥ ६३ ॥
शक्तीनें देतांचि आलिंगन । होईल परदारस्पर्शन ।
लक्ष्मणें सांडोनि देहाभिमान जाला परिपूर्ण परब्रह्म ॥ ६४ ॥
लक्ष्मणास मूर्च्छा :
जेथें नाहीं पुरुषप्रकृती । जेथें नाहीं शिवशक्ती ।
लक्ष्मण राहिला ते अद्वैती । सहजस्थिती स्वानंदें ॥ ६५ ॥
लक्ष्मण पावला विश्रांती । निर्मुक्त केली ब्रह्मशक्ती ।
श्रीरामभजनाची हे ख्याती । सकळ विश्रांति श्रीरामें ॥ ६६ ॥
धर्मयुद्धाची निजनीती । पूर्वी शिकविली रघुपती ।
लक्ष्मण राहिला तेचि गतीं । सहजस्थितीं स्वानंदे ॥ ६७ ॥
घातूं आली ब्रह्मशक्ति । तिसीं दिधली नित्य मुक्ती ।
धन्य संतांची संगती । सुखसंवित्ती घातका ॥ ६८ ॥
बाह्यकथेची अनुवृत्ती । म्हणती योद्धा लंकापती ।
लक्ष्मण भेदूनि शक्ति । पडिला क्षितीं मूर्च्छित ॥ ६९ ॥
विसंज्ञं पतितं दृष्ट्वा सौ‍मित्रिं राक्षसेश्वरः ।
अवतीर्य रथात्तूर्णमभिदुद्राव लक्ष्मणम् ॥१५॥
ततो दानवदर्पघ्नं सौ‍मित्रिं देवकंटक ।
तं पीडयित्वा बाहुभ्यां न प्रभुर्लंघनेऽभवन् ॥१६॥
हिमवान्मंदरः शैलः कैलसश्च महाचलः ।
शक्यो भुजाभ्यां संवोदुं न त्वयं राघवानुजः ॥१७॥
आश्वस्तवश्च विशल्यश्च लक्ष्मणःशत्रुसूदनः ।
विष्णोर्भागममीमास्यमात्मानं प्रत्यनुस्मरन् ॥१८॥
मुर्च्छित लक्ष्मणास नेण्याच्या प्रयत्‍नामध्ये रावणाचे दौर्बल्य :
विसंज्ञ देखोनि लक्ष्मण । रथाहूनि उडोनि रावण ।
सवेग येवोनियां आपण । मुष्टिघातें पूर्ण ताडिला ॥ ७० ॥
रावणें हाणिता मुष्टिघात । झणाणिले दोनी हस्त ।
धापां दाटला लंकानाथ । पडत पडत सांवरी ॥ ७१ ॥
लक्ष्मणा हाणितां मुष्टिघात । माझा होऊं पाहे प्राणांत ।
त्यासीं न्यावे लंकेआंत । परम पुरुषार्थ हा माझा ॥ ७२ ॥
मुख्य धूर लक्ष्मण । रथीं घालितां रावण ।
त्यासीं नुचले तो अणुप्रमाण । सर्वशक्तीं पूर्ण शिणतांही ॥ ७३ ॥
एके दोनी चौ हातीं । लक्ष्मण नुचलें लंकापती ।
सात पांच दहाही हातीं । विसां हातीं कुंथत ॥ ७४ ॥
लक्ष्मणायेवढी धूर प्राप्त । माझेनि न नेववे लंकेआंत ।
कपाळ पिटी लंकानाथ । अभागी निश्चित मी एक ॥ ७५ ॥
लक्ष्मण न मरे मुष्टिघाता । लंके न नेववे घालोनि रथा ।
यासीं करितां शस्त्रघाता । शस्त्रें वृथा स्वयें जाती ॥ ७६ ॥
सस्त्रें हाणिता आकाशासी । जेंवी न रुपती तयासीं ।
तेंवी शस्त्रपात लक्ष्मणासी । अंग घायेंसीं आढळेना ॥ ७७ ॥
आकाशमोट बांधूं जातां । जेंवी चौपलवी ये हाता ।
तेंवी लक्ष्मणासी उचलितां । लंकानाथा अति लज्जा ॥ ७८ ॥
भाग्यें सांपडला येथ । न चले मुष्टिघात शस्त्रपात ।
न नेववे लंकेआंत । तळमळित रावण ॥ ७९ ॥
लक्ष्मणें सांडितां देह‍अहंता । देहीं कोंदली ब्रह्मरुपता ।
तेणें तो नुचले लंकानाथा । स्वयें कुंथतां साटोपें ॥ ८० ॥
रावण विस्मित मानसीं । म्हणे शिवासगट कैलासासी ।
म्यां आंदोळिलें निजबळेंसी । परी लक्ष्मणासी नुचलवे ॥ ८१ ॥
मेरु मंदार गिरिवर । निमेषे उअचलीन मी दशशिर ।
परी नुचलवे हा सौ‍मित्र । रामानुचर बळिष्ठ ॥ ८२ ॥
अचेतन पडिला लक्ष्मण । त्यासीं न चले आंगवण ।
जळो माझें रावणपण । आपणा आपण निर्भत्सी ॥ ८३ ॥
लक्ष्मणासी धरितां लंकानाथ । कोपें खवळला हनुमंत ।
वज्रपाय मुष्टिघात । स्वयें हाणित लंकेशा ॥ ८४ ॥
ततः कुद्धौ वायुसुतो रावणं समभिद्रवत् ।
आजघानोरसि न्यूढे वज्रकल्पेन मुष्टिना ॥१९॥
तेन मुष्टिप्रहारेण रावणो भीमविक्रमः ।
जानुभ्यां न्यपतद्‍भूमौ चचाल निपपात च ॥२०॥
विसंज्ञं रावणं दृष्ट्वा समरे भीमविक्रमम् ।
ऋषयो वानराश्चैव नेदुर्देवाश्च सासुराः ॥२१॥
हन्मानपि तेजस्वी लक्ष्मणं शुभलक्ष्मणम् ।
आनयद्राघवाभ्याशं बाहुभ्यां परिगृह्य वै ॥२२॥
वायुसूनोः सुहृत्त्वेन भक्ता परमया च सः ।
अकंप्योऽपि हि शत्रूणां लघुत्वमगमत्कपेः ॥२३॥
हनुमंताच्या मुष्टिप्रहाराने रावणास मूर्च्छा :
लक्ष्मण होतां मूर्च्छान्वित । लंके नेऊं पाहे लंकानाथ ।
तेणें कोप येवोनि हनुमंत । दे मुष्टिघात लंकेशा ॥ ८५ ॥
तेणें मुष्टिघातें रावणांसी । गुडघे आदळोनि भूमीसीं ।
पालथा पडिला तोंडघसीं । मोकळ्या केशीं विसंज्ञ ॥ ८६ ॥
बळिया बळी लंकानाथ । ज्यासी सुरासुर नित्य कांपत ।
त्यासीं लागतां वानरघात । पडे मूर्च्छित लंकेश ॥ ८७ ॥
रावण पडतां मूर्च्छित । वानर रामनाचें गर्जत ।
सुरासुर जयजयकार करित । ऋषि वदत पुरुषार्था ॥ ८८ ॥
हनुमंताचा सर्वत्र जयजयकार :
देखोनि हनुमंताचे बळ । स्वर्ग मृत्यु पाताळ ।
जयजयकारीं गर्जती सकळ । राक्षसदळ खवळलें ॥ ८९ ॥
राक्षसदळीं हाहाकार । पुढें जो जो जाईल वीर ।
त्यासी कपि करील संहार । द्वंद्वी वानरा राक्षसां ॥ ९० ॥
लक्ष्मणास मारुती रामाकडे नेतो :
विकळ पाडोनि रावणासी । हनुमंत गेला लक्ष्मणापासीं ।
उचलोनियां सावकाशीं । श्रीरामापासी आणिला ॥ ८१ ॥
होतां श्रीरामदर्शन । ब्रह्मशक्तीतें उद्धरोन ।
सौ‍मित्र जाला सावधान । अगाध महिमान भक्तीचे ॥ ९२ ॥
भक्तीपासीं यश कीर्ती । भक्तीपासीं शांति विरक्ती ।
भक्तीपासीं ब्रह्मस्थिती । स्वानंदे वर्तती सर्व कर्मीं ॥ ९३ ॥
भक्तीस विकला भगवंत । भक्ताचे उच्छिष्ट स्वयें काढित ।
रणांगणीं घोडे धूत । शेखीं होत द्वारपाळ ॥ ९४ ॥
भक्तसांकडीं समस्त । सदा सोशी भगवंत ।
ते भक्ति हनुमंतांत । सप्रेंअ वर्तत स्वानंदे ॥ ९५ ॥
विसां हातीं स्वयें रावण । शिणतां नुचलेचि लक्ष्मण ।
तोचि हनुमंतें आपण । पुष्पप्राय जाण उचलिला ॥ ९६ ॥
अभक्ता जो दुर्धर नेमस्त । तो भक्ता जड नव्हे भगवंत ।
यालागीं पुष्पप्राय हनुंमंत । स्वयें उचलित सौ‍मित्र ॥ ९७ ॥
होतां श्रीरामदर्शन । सौ‍मित्र जाला सावधान ।
वानरां उल्लास पूर्ण । केलें गर्जन रामनामें ॥ ९८ ॥
रावणोऽपि महातेजाः प्राप्य संज्ञा महाहवे ।
आददे निशितान्बाणान्जग्राह विपुलं धनुः ॥२४॥
अस्वस्थश्च विशल्यश्च लक्ष्मणः शत्रुसूदनः ।
एतस्मिन्नंतरे वीरो दृष्ट्वा रावणविभ्रमम् ॥२५॥
लागतां हनुमंताचा हात । रावण पडला होता मूर्च्छित ।
तो होवोनि स्वयें स्वस्थ । शरचापयुक्त रथी बैसे ॥ ९९ ॥
लक्ष्मण सावध होतो :
येरीकडे लक्ष्मण । स्वयें होवोनि सावधान ।
सज्जोनियां धनुष्यबाण । पाहे रावण युद्धार्थी ॥ १०० ॥
मज हाणोनि ब्रह्मशक्ती । केऊता गेला लंकापती ।
त्यासी रणीं लावोनि ख्याती । बाणवर्ती मारीन ॥ १ ॥
माझे लागलिया बाण । रणीं वांचला रावण ।
हें मज उणेपण । घेईन प्राण बाणें एकें ॥ २ ॥
सोडूनियां बाणवर्त । रणीं रावणासीं करीन घात ।
लक्ष्मण चालिला गर्जत । शरचापयुक्त साटोपें ॥ ३ ॥
लक्ष्मण निघतां उल्लासेंसी । श्रीरामे धरिला पोटासीं ।
अति प्रीतीं प्रेमेंसी । गुह्य त्यापासीं सांगत ॥ ४ ॥
रणीं मारावा दशानन । माझी प्रतिज्ञा हें प्रमाण ।
प्रतिपाळावी आपण । रणीं रावण मज द्यावा ॥ ५ ॥
तुवां करितांचि रण । निमेषें मारशील रावण ।
माझी प्रतिज्ञा होऊं नेदीं शून्य । सखा संपूर्ण तूं माझा ॥ ६ ॥
किती रावणाचें बळ । रणमाराचें कैसें सळ ।
तुकोन पाहूं दे एक वेळ । संग्रामशीळ तयाचें ॥ ७ ॥
ऐकोनि श्रीरामाचें वचन । सौ‍मित्र घाली लोटांगण ।
श्रीरामा देवोनि रावण । वंदूनि चरण परतला ॥ ८ ॥
लक्ष्मणं च समाश्वस्तं सैन्य च मुदितं पुनः ।
निपातितानां वीराणां वानराणां महाचमूः ॥२६॥
दृष्ट्वा रामो रणं गत्वा प्रत्ययाद्रावणं युधि ।
आयांतमुपसंगम्य हनूमान्वाक्यमब्रवीत् ॥२७॥
राम पृष्ठं समारुह्य जह्येनं पापराक्षसम् ।
शृत्वा हनूमतो वाक्यं रामो दाशरथिस्ततः ॥२८॥
एवमुक्तस्तथेत्युक्ता समारुह्य प्लवंगमम् ॥२९॥
लक्ष्मणाला थांबवून श्रीराम रावणावर चाल करितात :
स्वस्थ राखोनि सौ‍मित्रासी । संग्रामा निघतां श्रीरामासीं ।
युद्ध करावया रावणासीं । वानरांसी उल्लास ॥ ९ ॥
वानर घायीं अतिनिर्बुज । लाविती श्रीरामचरणरज ।
अवघे होवोनि नीरुज । नाचती भोजें संग्रामीं ॥ ११० ॥
करितां श्रीरामनामस्मरण । वानरां बाधेना जन्ममरण ।
येणें निःशंकपणें जाण । रावणीं रण करुं येती ॥ ११ ॥
मांडून माहेश्वरी ठाण । सज्जूनियां धनुष्यबाण।
संमुख लक्षोनियां रावण । श्रीराम रण करुं आला ॥ १२ ॥
श्रीराम करितां रणगर्जन । कांपिन्नलें त्रिभुवन ।
हडबडिला दशानन । राक्षससैन्य खळबळिलें ॥ १३ ॥
हनुमंताच्या विनंतीवरुन श्रीराम त्याच्या पाठीवर आरुढ होतात :
रावण रथी श्रीराम विरथी । देखोनि क्षोभला मारुती ।
येवोनियां श्रीरामाप्रती । करी विनंती अति नम्र ॥ १४ ॥
रणीं मर्दावया रावण । स्वयें स्वामीनें कृपा करुन ।
माझे पृष्ठीं करावें आरोहण । म्हणोनि चरण दृढ धरिले ॥ १५ ॥
ऐकोनि हनुमंताची विनंती । संतोषला श्रीरघुपती ।
हनुमंताचे पृष्ठाप्रती । शौर्यशक्ति बैसला ॥ १६ ॥
गरुडासन वृषभासन । इंद्र ऐरावतीं आरोहण ।
अवघे दिसती तृणासमान । श्रीरामासन कपिपृष्ठीं ॥ १७ ॥
आधींच हनुमंत परम शूर । तो जाला श्रीरामा रहंवर ।
त्यावरी बैसला श्रीरामचंद्र । आला संहार राक्षसां ॥ १८ ॥
चालला बोलता रथ । स्वयें जालासे हनुमंत ।
आला राक्षसांसी अंत । रणप्राणांत रावणा ॥ १९ ॥
पशु अश्व जुंपिता रथीं । त्यापासीं पाहिजे सारथी ।
तो नाही श्रीरामरथीं । एकला मारुति रथयंता ॥ १२० ॥
राघवः समराकांक्षी हंतुकामस्तु रावणम् ।
गंभीरोदग्रया वाचा राक्षसेंद्रभुवाच ह॥३०॥
तिष्ठ तिष्ठ मम त्वं हि कृत्वा विप्रियमिदृशम् ।
क्व नु राक्षसशार्दूल गत्वा मोक्षमवाप्स्यसि ॥३१॥
यदिंद्रवैवस्वतभास्करान्वा स्वयंभुवैश्वानरशंकरान्वा ।
गमिष्यासि त्वं दशधा दिशो वा तथापि नैवाद्य गतो विमोक्ष्यसे ॥३२॥
श्रीरामांकडून रावणाची निर्भर्त्सना :
रणीं मर्दावया दशानन । सकोप कोपे रघुनंदन ।
गिरा गभीर गर्जोन । काय आपण बोलत ॥ २१ ॥
चोरोनियां सीता सुंदरी । येवोनि लपसी लंकापुरीं ।
माझ्या दृष्टी पडल्यावरी । कैशा परी वांचसी ॥ २२ ॥
माझे लागलिया घाय । तुज कोण राखेल माय ।
सुरासुर जाल्या साह्य । तरी पाहें सोडिना ॥ २३ ॥
इंद्र चंद्र वरुण कुबेर । यम वायु वैश्वानर ।
माझे देखोनि दुर्धर शर । सुरासुर कांपती ॥ २४ ॥
माझे सुटल्या बाण । दशदिशा पळतां जाण ।
कोणी राखों न शके प्राण । अलोट मरण तुज आलें ॥ २५ ॥
माझे सुटल्या बाण । धाकें सुरवर सांडिती प्राण ।
तेथोनि तुज राखेल कोण । अलोट मरण तुज आलें ॥ २६ ॥
जन्मोनियां ब्रह्मवंशीं । महापापी तूं जालासी ।
ब्रह्मा क्षोभलासे मानसीं । राक्षसांसी प्रळयांत ॥ २७ ॥
चोरीमारी परदारी । इतकीं पापें रावणा तुझे शिरीं ।
तेणें ब्रह्मा क्षोभला भारी । निशाचरी प्रळयांत ॥ २८ ॥
माझे सुटलिया बाण । ब्रह्मा बापुडें ब्राह्मण ।
त्यासीं नव्हे निवारण । अलोट मरण तुज आलें ॥ २९ ॥
रावणा तूं तंव पापमूर्ती । अति उन्माद विषयासक्ती ।
भोग मागतां पार्वती । शिव तुजप्रती क्षोभला ॥ १३० ॥
स्वामीची जे निजकांता । ते तंव सेवकाची निजमाता ।
मातृगामी तूं लंकानाथा । उमा मागतां प्रळयांत ॥ ३१ ॥
चोरितां श्रीरामाची दारा । परम क्षोभ श्रीशंकरा ।
निर्दाळावया निशाचरां । प्रळयरुद्रा प्रेरिलें ॥ ३२ ॥
ऐकोनि श्रीरामवचन । हृदयीं खोंचला दशानन ।
हनुमंतावरी दुर्धर बाण । रागें रावण विंधित ॥ ३३ ॥
राघवस्य वचः श्रुत्वा राक्षसेंद्रो महाकपिम् ।
आजघान शरैस्तीक्ष्णैः कालवैश्वानरापमैः॥३३॥
ततो रामो महातेजा रावणेन कृतं व्रणम ।
दृष्ट्वा प्लवंगशर्दूलं क्रोधस्य वशमभ्यगात् ॥३४॥
तस्याभिसंगम्य रथं सचक्रं साश्वध्वजच्छत्रमहापताकम् ।
ससारथिं साशनिशुलखड्गं रामः प्रचिच्छेद शरैः सुतीक्ष्णैः ॥३५॥
राम रावण यांचे युद्ध :
तीव्र बोलतां रघुनाथ । हृदयी पोळला लंकानाथ ।
करावया हनुमंताचा घात । बाण सज्जित साटोपें ॥ ३४ ॥
खंडोनि माझी रथगती । सव्यासव्य चक्राकृती ।
रणीं विचरतो मारुती । दुर्धर शक्ती वानरा ॥ ३५ ॥
येणें मारिला अखयासुत । इंद्रजित केला हताहत ।
मुख्य द्वंद्वी हा हनुमंत । याचा घात मी करीन ॥ ३६ ॥
माझ्या रथासीं समान । येणें आणिला रघुनंदन ।
याचे करीन मी हनन । सवर्म बाण विंधोनी ॥ ३७ ॥
अडकलाहे श्रीरामातळी । उडोन जाऊं न शके बळी ।
तंव मी याची करीन होळी । बाणजाळीं विंधोनि ॥ ३८ ॥
ऐसें बोलोनि दशशिर । बाण घेवोनि दुर्धर ।
रणीं लक्षोनियां वानर । शर सत्वर विंधिला ॥ ३९ ॥
बाण लागतांचि जीवीं । हनुमान निर्द्वद्व सर्वभावीं ।
रावणातें वाकुंल्या दावी । घायाची पदवी पोंचट ॥ १४० ॥
बाण नव्हेती सुमनमाळा । तुवां घातली माझें गळां ।
घायें उल्लास गोळांगळा । राक्षसदळा ॥ ४१ ॥
हें ऐकोनि दशशिर । बाण घेऊनि दुर्धर ।
रणीं लक्षोनि वानर । शर सत्वर विंधित ॥४२ ॥
हनुमान जाला श्रीरामरथ । पुच्छें राक्षससैन्यघात ।
मुख्य धुरांतेंचि घोळसीत । रणकंदनार्थ कपिपुच्छ ॥ ४३ ॥
कपिपुच्छाचा दुर्धर मार । राक्षसदळीं हाहाकार ।
तेणें दचकला दशशिर । रणीं वानर नाटोपे ॥ ४४ ॥
हनुमंतासीं बाणघात । देखोनियां रुधिरोक्षित ।
रणीं कोपला श्रीरघुनाथ । लंकानाथ दंडावया ॥ ४५ ॥
अति लाघवी रघुनंदन । कैसें कैसे केलें रणविंदान ।
भ्रमचक्रीं पडे रावण । तैसे बाण सोडिले ॥ ४६ ॥
बाणाच्या पिसार्‍याने रावणास रथासह उडविला :
बाणपिसारियाचा पवन । सरथ उडविला रावण ।
वाहटुळीमाजीं भ्रमे पान । तेंवी भ्रमण लंकेशा ॥ ४७ ॥
बाणपिसारियाचा वारा । रावण उडविल अंबरा ।
परिभ्रमे गरगरां । रथीं थरथरां कांपत ॥ ४८ ॥
श्रीरामयुद्धाची कडाडी । रावणा पाडिली रणझांपडी ।
अतिशयेंसी हडबडी । रणनिर्वडी विसरला ॥ ४९ ॥
बाप लाघवी रघुनाथ । अश्व सारथी ध्वजेंसीं रथ ।
बाणीं छेदिला आकाशांत । छत्रपात सचक्र ॥ १५० ॥
रावणाच्या रथाच्या घोड्यांचा व सारथ्याचा वध :
तयाचि लाघवामाझारीं । चाप छेदोनि वरच्यावरी ।
मुकुट छेदोनियां शिरीं । धरेवरी पाडिला ॥ ५१ ॥
छेदोनि पाडितांचि रथ । पालथा मुखीं लंकानाथ ।
धरेवरी आदळत । पर्वतपात जेवी होय ॥ ५२ ॥
तं विज्वलंतं तु समीक्ष्य रामः समाददे दिप्तमथार्थचंद्रम् ।
तेनार्कवर्ण सहसा किरीटं चिच्छेद रक्षोधिपतेर्महात्मा ॥ ३६ ॥
तन्निर्विषाशीविषसन्निकाशं शांतार्चिषं सूर्यमिव प्रकाशम् ।
गतश्रियं कृत्तकिरीटकुंडलं प्रोवाच रामो युधि राक्षसेंद्रम् ॥ ३७ ॥
क्रुतं त्वया कर्म महत्सुतीवं हतप्रवीरश्च कृतस्त्वयाहम् ।
तस्मात्परिश्रांत इति व्यवस्य न त्वां शरैर्मुत्युवशं नयामि ॥ ३८ ॥
रावणाच्या मुकुटाचा छेद व त्याचे भूमीवर पतन :
बाणार्धशंद्रकडकडाट । सकुंडल छेदिला मुकुट ।
रणी गांजिला दशकंठ । वीर वरिष्ठ श्रीराम ॥ ५३ ॥
दांत पाडिलिया देख । जैसें सर्पांचें शमे विख ।
तेंवी संग्रामीं दशमुख । बळें निःशेष सांडवला ॥ ५४ ॥
जेंवी शांत होय हुताशन । सूर्यासी गिळी अभ्रघन ।
तेंवी संग्रामीं दशानन । हन दीन आभासे ॥ ५५ ॥
मुकुट कुंडले छेदिलीं शिसीं । विरथ रावण मोकळे केशीं ।
संमुख देखोनि श्रीरामासी । कासाविसी होतसें ॥ ५६ ॥
बाणापिसारियाचा वारा । सरथ उडविला अंबरा ।
त्यासी भिडावया श्रीरामचंद्रा । न धरवे धीर लंकेशा ॥ ५७ ॥
करितां श्रीरामासीं रण । माझी न पुरे आंगवण ।
आता त्याचे सुटल्या बाण । अवश्य प्राण घेतील ॥ ५८ ॥
रणीं सहाय यावा दुसरा । तंव कपिपुच्छें निशाचरां ।
थोर लाविला भेदरा । मुख्य धुरा घोळसूनी ॥ ५९ ॥
हनुमान होवोनि श्रीरामरथ । पुच्छें राक्षसां करी आघात ।
जो तो दडे जेथींचा तेथ । लंकानाथ कोण पाहे ॥ १६० ॥
कपिपुच्छें राक्षसश्रेणी । त्रासियेल्या रणांगणीं ।
रावण साह्य न ये कोणी । तोही रणीं धांकत ॥ ६१ ॥
कपिपुच्छें राक्षसभार । रणीं गांजिले निशाचर ।
रामें गांजिला दशशिर । दुर्धर शर वर्षोनी ॥ ६२ ॥
रावणाला श्रीराम केविलवाण्या स्थितीमुळे विश्रांतीसाठी सोडतात :
छत्रपात शस्त्रपात । रथपातेंसी कळापात ।
दीन देखोनि लंकानाथ । आश्वासित श्रीराम ॥ ६३ ॥
सावध ऐकें दशानना । तुज म्यां दिधलें जीवदाना ।
आजि मी न घें तुझ्या प्राणा । जाय परतोन लंकेसी ॥ ६४ ॥
तुझे पुत्र आणि प्रधान । वानर म्हणती हीन दीन ।
तिहीं तुजसीं केलें रण । आंगवण जंव पुरे ॥ ६५ ॥
वानरांसी करितां रण । भागलासी संपूर्ण ।
माझे साहतां दुर्धर बाण । अति क्षीण जालासी ॥ ६६ ॥
भंगल्याचा करितां घात । हा तंव नव्हे गा पुरुषार्थ ।
आजींचा चुकला आघात । लंकेआंत जाय वेगीं ॥ ६७ ॥
जावोनि भगिनी निजकलत्र । संबोखी पुत्र पौत्र ।
सुखें सुहृद स्वगौत्र । पाहें समग्र लंकेशा ॥ ६८ ॥
माझ्या बाणाचा बाणावर्त । तो तुज रावणा प्राणांत ।
एक वेळां जावोनि लंकेआंत । भोगीं मुख्यार्थ प्रिय कांता ॥ ६९ ॥
स एवमुक्तो हतमानदर्पो निकृत्तचापः स हताश्वसूतः ।
अन्यं रथं सारथिना प्रणीतं समारुरोहाथ विवृद्धलज्जः ॥ ३९ ॥
शोकार्दितः कृतमहाकिरीटो विवेश लंकां सहसा गतश्रीः ।
तस्मिन्प्रविष्टे रजनीचरेंद्रे महाबले दानवदेवशत्रौ ॥ ४० ॥
हरीन्विशल्यान्सह लक्ष्मणेन चकार रामः परमाहवाग्रे ॥ ४१ ॥
हीन, दीन स्थितीमध्ये रावणाचे लंकेस प्रयाण :
तुज दिधलें जीवदान । ऐकोनि रामाचें वचन ।
रावण जाला हीन दीन । लज्जायमान रणरंगी ॥ १७० ॥
रावणाची गेली राजकळा । अंगीं बाणली अवकळा ।
शौर्यवीर्यधैर्यबळा । रामें नागविला रणरंगी ॥ ७१ ॥
रावणाचें ब्रीद गहन । आपणा म्हणवी अरिदर्पघ्र ।
श्रीराम दर्पघ्ना दर्पघ्न । दशानन दंडूनी ॥ ७२ ॥
रावणाच्या शरीरभारा । मुसमुसित गर्वफुगार ।
बाणपिसार्‍याचा वारा । दशशिरा गर्वभंगा ॥ ७३ ॥
रणीं क्षोभोनि रघुनाथ । रावणा केले हताहत ।
आणिक आणोनियां रथ । लंकेआंत प्रवेशे ॥ ७४ ॥
निर्वाणशस्त्रे अति प्रबळ । शर चाप त्रिशूळ शूळ ।
परिघ पट्टिश शक्ति सबळ । केलें निर्मूळ श्रीरामें ॥ ७५ ॥
मुकुट कुंडले नाहींत शिसीं । रथीं बैसला मोकळे केशीं ।
परम लज्जा रावणासीं । स्वयें लंकेसीं प्रवेशला ॥ ७६ ॥
रावण जाता पैं लंकेसीं । मुखीं उरल्या मसी ।
मुख न दाखवी कोणासी । अधोमुखेंसीं निघाला ॥ ७७ ॥
युद्धी अपजयो राक्षसेंद्रा । तेणें रुदन दशशिरा ।
नयनीं स्रवती अश्रुधारा । लंकापुरा प्रवेशे ॥ ७८ ॥
श्रीराम स्वतःच्या शिबिरात येतात :
स्वयें येवोनि रघुपती । लक्ष्मणासीं भेदली शक्ती ।
आलिंगून अति प्रीतीं । निःशल्य करिती सौ‍मित्रा ॥ ७९ ॥
माझे सखे जुत्पती । घायवट रणीं पडती ।
त्यांसी द्याया सुखविश्रांती । स्वयें रघुपति रणा पाहे ॥ १८० ॥
घायवट पडतां कपिभुज । लाविती श्रीरामचरणरज ।
तेणें जावोनि दुःखसमाज । नाचती भोजें रणरंगी ॥ ८१ ॥
वानरवीर रणांगणी । रणीं पडता नाहीं कोणी ।
रामनामाच्या स्मरणीं । उल्लासोनी गर्जत ॥ ८२ ॥
रणीं भंगला दशशिर । विजयी जाला श्रीरामचंद्र ।
वानर करिती जयजयकार । नामें कपींद्र गर्जती ॥ ८३ ॥
लागली विजयवाद्यांची ध्वनी । घाव घातला निशाणीं ।
मंगळ तुरें मंगळ ध्वनीं । कपिये रणीं नाचती ॥ ८४ ॥
वानरां हर्ष अपार । अवघे करिती जयजयकार ।
नामें गर्जत अंबर । श्रीरामचंद्र निजविजयी ॥ ८५ ॥
एका जनार्दना शरण । रणीं भंगला रावाण ।
नित्यविजयी रघुनंदन । बिभीषण आल्हादी ॥ ८६ ॥
बिभीषणाचे मनोरथ । पुरवावयालागीं रघुनाथ ।
रणीं दंडिला लंकानाथ । विजयन्वित श्रीराम ॥ १८७ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
रावणपराजयो नाम एकोनविशतितमोऽध्यायः ॥ १९ ॥
ओंव्या ॥ १८७ ॥ श्लोक ॥ ४१ ॥ एवं ॥ २२८ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एकोणिसावा
