भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा

भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा

हनुमंत – मकरध्वज भेट

॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

अहिरावण – महिरावण यांच्याकडून वानरसैन्याची टेहळणी :

अहिरावण महिरावण । धराया रघुनंदन ।
करिते झाले विवंचन । सावधान अवधारा ॥ १ ॥
पाताळ सांडोनि त्वरित । जाले रणभूमीसीं प्राप्त ।
धरोनि न्यावया संधि पाहत । अहोरात्र सावध ॥ २ ॥

हनुमंताची प्रतिकारार्थ सिद्धता :

येरीकडे वानरभारीं । दळ सज्जी कपिकेसरी ।
सन्नद्धबद्ध द्रुमकरी । निजगजरीं हरिनामें ॥ ३ ॥
हनुमान वीर निजभक्त । रामभजनीं सावचित्त ।
करोनियां कुरवंडी जीवित । स्वामीस राखित अहर्निशीं ॥ ४ ॥
राक्षस मायावी निश्चितीं । युद्धीं पावले उपहती ।
धूर चोरिती अतर्क्यगती । म्हणोनि कपिपती राखित ॥ ५ ॥
न म्हणे वेळ अवेळ । दिवस रात्र अक्षर पळ ।
घटिका मुहूर्त काळवेळ । अचळ रामभजनीं ॥ ६ ॥
सर्व शरीर सर्वसंपत्ती । अंतर्बाह्य श्रीरामभक्ती ।
वेंचिली असे मारुतीं । साक्षेपस्थितीं अवधारा ॥ ७ ॥
एकलें मन श्रीरामभक्तीं । लावितांचि बाह्यवृत्ती ।
सहज अर्पिलें रघुपती । इंद्रियस्थिति श्रीराम ॥ ८ ॥
मनें वचनें कर्मस्थिती । राखिता झाला रघुपती ।
श्रोतीं अवधान द्यावें चित्तीं । कथासंगती सांगेन ॥ ९ ॥
मनें कवळोनियां ध्याना । मोकळूं न जाणे रघुनंदना ।
संकल्प विकल्प गमनागमना । रघुनंदनासरिसेंचि ॥ १० ॥
बुद्धिनिश्चयें जाण । सावधान रघुनंदन ।
राखिते झाले अनुदिन । क्षणें क्षण न विसंबे ॥ ११ ॥
चित्तचिंतनसमवेत । धरोनि राहिले रघुनाथ ।
अहर्निशीं राम राखित । सावचित्त सर्वदा ॥ २ ॥
निजभिमानी कपिपती । रामोहमस्मि निजवृत्ती ।
धरोनि राहिला रघुपती । अहोरातीं सावध ॥ १३ ॥
अंतःकरण व्यापक पाहीं । राम राखे सर्वां ठायीं ।
बालाग्रमात्र सवडी नाही । राखण पाहीं हनुमंत ॥ १४ ॥
अंतरी ऐसा हनुमंत । सर्वभावीं रघुनाथ ।
क्षणक्षणां सांभाळित । बाह्यव्रत अवधारा ॥ १५ ॥
दृष्टिविषय रघुनंदन । दृश्यमात्रीं भरला जाण ।
राखता झाला अनुदिन । अनुसंधान अखंड ॥ १६ ॥
श्रवणद्वारीं शब्दविषयो । अर्थावबोधें रामरावो ।
राखितसे महाबाहो । भक्तरावो हनुमंत ॥ १७ ॥
घ्राणद्वारें गंधावबोध । श्रीरामपरम मकरंद ।
श्वासोच्छ्वासीं परमानंद । अगाध बोध कपीचा ॥ १८ ॥
रसनारसें विषयस्थिती । श्रीराम स्वयें चिच्छक्ती ।
गोडियेमाजी रघुपती । वीर मारुति न विसंबे ॥ १९ ॥
त्वचा आलिंगितां स्पर्शी । उडवूनि शून्यत्व आकाशीं ।
मिठी घालोनि श्रीरामासी । चिदाकाशीं राखित ॥ २० ॥
वाचेनें शब्दव्युत्पत्ती । गांठ घातली रघुपती ।
बोलतां व्यवहार वदंती । राम मारुति न विसंबे ॥ २१ ॥
हस्ताची क्रियाशक्ती । क्रियामात्र रघुपती ।
घेतां देतां अर्थजाती । राम मारुति न विसंबे ॥ २२ ॥
चरणाचें गमनागमन । आचरणेंचि राम जाण ।
पाऊलही न पडे शून्य । रघुनंदनावांचोनी ॥ २३ ॥
लिंगाची स्वानंदरती । तंव ऊर्ध्वरेता मारुती ।
अखंडाननंद रघुपती । सहजस्थितीं राखित ॥ २४ ॥
गुदाचा स्वभाव क्षर । क्षरीं अक्षर रघुवीर ।
उडवोनि क्षराक्षर । राम कपींद्र राखत ॥ २५ ॥
राम प्राणाचा पाळक । कपि रामाचाही रक्षक ।
होवोनियां एकाएक । रघुकुळटिळक राखित ॥ २६ ॥
पुच्छदुर्ग करोनि कटका । द्वारमुखाचे अलोलिका ।
कर्णरंध्रीं निर्गम देखा । कपिनायक रचीतसे ॥ २७ ॥
उरलें पुच्छाचें जें अग्र । तें तळीं वरी निरंतर ।
भंवे जैसे विष्णुचक्र । अहोरात्र सावध ॥ २८ ॥
वारियासी रीघ नाहीं । तेथे राक्षसें बापुडीं कायी ।
भ्रमण करिती लवलाहीं । धुरा पाहीं चोरावया ॥ २९ ॥

अहिरावण – महिरावण यांचे चिंतायुक्त होऊन कुलदेवतेला आवाहन :

फेरे केले लक्षांत । तरी राम नोहे प्राप्त ।
भजनहीना रघुनाथ । नव्हे प्राप्त सर्वथा ॥ ३० ॥
बहुत झाले खेदक्षीण । प्राप्त नव्हे रघुनंदन ।
मग करुं आदरिलें स्तवन । कुळदेवता जाण कामाक्षी ॥ ३१ ॥
सकळ कामना संपूर्ण । स्मरतांचि करी आपण ।
म्हणवोनि तिसीं अभिधान । कामाक्षी जाण बोलती ॥ ३२ ॥
बुद्धीची बुद्धी आपण । परमात्मा रघुनंदन ।
राक्ष्सां वोळला संपूर्ण । मोक्षदान द्यावया ॥ ३३ ॥
जंव नुपजे तीव्र अवस्था । शरण न रिघवे रघुनाथा ।
तंव कैंची मोक्षवार्ता । दुःखावर्तामाजी पडिजे ॥ ३४ ॥
राक्षस दोघे चिंताक्रांत । राघव साधावया तळमळित ।
तें जाणोनि श्रीरघुनाथ । बुद्धि प्रेरीत ते ऐका ॥ ३५ ॥
मांडिलें कामाक्षीस्तवन । तिचा प्रकाशक रघुनंदन ।
शक्तिरुपें संतोषोन । झाला प्रसन्न राक्षसां ॥ ३६ ॥

हनुमंताला शेपटीचा वेढा काढण्याची श्रीरामांची आज्ञा :

राक्षसांची करुणा । न सहावेचि रघुनंदना ।
बोलावोनि कपिनंदना । मधुर वचना बोलत ॥ ३७ ॥
हनुमंता तुझेनि नामें । विघ्ने दिक्पुटीं लागावें ।
भयें माथें नुधवावें । निर्भय व्हावें चराचर ॥ ३८ ॥
ऐकतां कपिनामोच्चार । भेणें कांपती सुरासुर ।
येवढा ज्याचा नामनिर्धार । तो भेणें दळभार राखित ॥ ३९ ॥
ऐसी तुझी अपकीर्तीं । विस्तारेल त्रिजगतीं ।
ऐसें न करी मारुती । सांडीं निश्चितीं निजभय ॥ ४० ॥
काढीं पुच्छाचा पैं वेढा । करीं दारवंठा उघडा ।
स्वैर विचरुं दे माकडां । हुडाहुडां आल्हादें ॥ ४१ ॥
श्रीरामकटकीं अवरोध । हे गोष्टीचा असंबद्ध ।
क्षात्रधर्मा पावे बाध । माथां अपवाद बैसल ॥ ४२ ॥
देहभय दारुण । यत्‍न करावा जरी आपण ।
तरी सामर्थ्या आली नागवण । काळें वदन तयाचें ॥ ४३ ॥
देहभयें विषयसुख । सर्वथा प्राप्त नव्हे देख ।
अथवा नव्हे सांसारिक । परमार्थ देख तेथ कैंचा ॥ ४४ ॥
देहभयें साधन । सिद्ध न साधे गा जाण ।
देहभयें कर्माचरण । वृथा जाण जातसे ॥ ४५ ॥
देहभयें न साधे योग । देहभयें न साधे याग ।
देहभयें स्वर्गभोग । नव्हे सांग निजप्राप्ति ॥ ४६ ॥
देहभयें सकळ दुःख । अणुमात्र नव्हे सुख ।
आकल्प भोगावे नरक । दुःख अलोलिक देहसंगें ॥ ४७ ॥
तें देहभय आम्हांप्रतीं । असतां कैंची विरवृत्ती ।
सकळ धर्माची होय शांती । भयें निश्चितीं देहाच्या ॥ ४८ ॥
लोकापवाद बैसे माथां । देहभय रघुनाथा ।
ते चुकवावें हनुमंता । वेढा तत्वतां काढोनी ॥ ४९ ॥
ऐकोनियां रामवचन । हनुमान घाली लोटांगण ।
अगाधबोध रघुनंदन । आम्हां पामरां ज्ञान कैंचे ॥ ५० ॥
चरण वंदोनि तत्वतां । वेढा काढिला परता ।
कर जोडोनियां रघुनाथा । संमुखता राहिला ॥ ५१ ॥
सुग्रीवादि वानरभार । त्यांसी सांगे रघुवीर ।
सुखें निद्रा करा समग्र । भयमात्र धरुं नका ॥ ५२ ॥
लाहोनियां श्रीरामाज्ञा । वानर गेले निद्रास्थाना ।
लाज उपजली वायुनंदना । स्वयें विवंचना करीतसे ॥ ५३ ॥
श्रीराम सकळांसी राखिता । त्या सांभाळीतसें रघुनाथा ।
कोण अर्थाजीतसें ॥ ५४ ॥
श्रीराम राखे त्रैलोक्यासी । त्या मी राखितसें रामासी ।
काळिमा लागली ज्ञानासी । कर्मटवेषी यथार्थ ॥ ५५ ॥
अगाधबोध रघुनाथा । प्रबोधिली यथार्थ वार्ता ।
मज एवढी कोण चिंता । स्वस्थ आतां सुखें निजों ॥ ५६ ॥
ऐसें जाणोनि कपिकेसरीं । वेढा काढिला झडकरी ।
आपुलाले मेळिकारीं । सुखें वानरीं निद्रा केली ॥ ५७ ॥
जाणोनियां पुढील कायार्थ । निद्रा करी रघुनाथ ।
राक्षस वेगें आले तेथ । चोरोनि नेत रघुनाथा ॥ ५८ ॥

निशि निद्रां समापन्नौ दाशरथी जहर्तुभृशम् ।
कुणपाद्वायुके पाशे यथा पातालमासुरैः ॥१॥

निद्रिस्त रामलक्ष्मणांना राक्षस मध्यरात्री घेऊन जातात :

पडली गडधूप अंधारी । मध्यरात्रीं निशाचरीं ।
येवोनियां झडकरीं । केली चोरी धुरेची ॥ ५९ ॥
जैसे यमाचे यमपाश । न लक्षती कोणास ।
वेगें काढोनि प्राणास । नेती उदास निर्भय ॥ ६० ॥
सुहृदस्वजनांदेखतां । भूमीवरी सांडूनि प्रेता ।
प्राण हरी तत्वतां । कोणाही सर्वथा लक्षेना ॥ ६१ ॥
तैसें प्रेतरुप वानरां । सांडोनियां मेळिकारां ।
दोघां जणीं दोनी धुरा । पाताळद्वारा पळविल्या ॥ ६२ ॥
राम वानरांचें जीवन । राम वानरांचा जीवप्राण ।
रामेंवीण । प्रेतवत् जाण सकळिक ॥ ६३ ॥
जरी रामें प्रबोधिला । तरी न राहे उगला ।
घरटीकार । होवोनि वहिला । पाहे वेळोवेळां हनुमंत ॥ ६४ ॥

राम-लक्ष्मण नाहीसे झाल्यामुळे हनुमंताचे चिंतायुक्त होऊन प्रयाण :

आलगेचा आला जव फेरा । तंव न देखे दोनी धुरा ।
होवोनि अत्यंत घाबरा । पाहे सैरा कटकांत ॥ ६५ ॥
मळमूत्रासीं नाहीं गेला । वनविहारा नवचे वहिला ।
श्रीराम कोणीकडे गेला । वेडावला कपिनाथ ॥ ६६ ॥
युद्ध करितां भागला पूर्ण । गेला मेळिकार सोडून ।
केलें अयोध्येंसी गमन । वंचिलों पूर्ण श्रीरामें ॥ ६७ ॥
हेंही न घडे सर्वथा । तो न विसंबे शरणागता ।
दीन वानरां समस्तां । सांडी सर्वथा हें न घडे ॥ ६८ ॥
शरणागता कृपाळु । श्रीराम दीनदयाळ ।
एवढा ब्रीदाचा कल्लोळ । वानरमेळ सांडील कां ॥ ६९ ॥
बिभीषणा जाणवूं मात । आणि सुग्रीव वानरनाथ ।
गोष्टी फांकतां कटकाआंत । होईल आकांत सकळिकांसी ॥ ७० ॥
गोष्टी जाईल लंकेसीं । ठाउकें पडेल रावणासीं ।
धांवोनि येईल वेगेंसीं । अंत सकळांसी करील ॥ ७१ ॥
रावण बापुडें ते किती । त्यासी मारावया जुत्पती ।
एकएकाची अद्‍भुत शक्ती । करितील शांती रावणाची ॥ ७२ ॥
तथापि राजनीतिविचार । आच्छादावा समाचार ।
धुरेवरीच पडले चोर । जघन्ये थोर वीरवृत्ती ॥ ७३ ॥
ऐसें विचारोनि कपिनाथ । बिभीषणा सावध करित ।
आणि सुग्रीव वानरनाथ । वृत्तांत सांगत तयां दोघां ॥ ७४ ॥
येरां समस्तां कळों न देतां । पाहों लागले रघुनाथा ।
कोठें न देखती सर्वथा । तिघां अति चिंता वर्तली ॥ ७५ ॥
बिभीषण सांगे तयांसी । व्यर्थ जाणे न घडे रामासीं ।
कांही योजिलें कार्यासी । न पुसतां कोणासी मग गेला ॥ ७६ ॥
सर्वांगाचे दुर्ग करोनी । स्वमी राखतां अनुदिनीं ।
रामें हनुमंत निवारोनी । कार्यालागोनी स्वयें गेला ॥ ७७ ॥
आतां काय करणे विचार । म्हणोनि झाले चिंतातुर ।
तंव सरसावला कपीद्र । काय उत्तर बोलत ॥ ७८ ॥
तुम्ही सावध रहा येथें । कळों न द्यावें कोणातें ।
संरक्षावें सैन्यातें । अति सामार्थ्ये सावध ॥ ७९ ॥
मी जावोनि वेगेंसीं । झाडा घेईन त्रैलोक्यासीं ।
शोधोनि श्रीरामासी । अति वेगेंसीं आणिन ॥ ८० ॥
सप्त पाताळांची चवडी । उल्लंघीन न लागतां घडी ।
खचीत पर्वतांच्या दरडी । पृथ्वी रोकडी वाटीन ॥ ८१ ॥
एकवीस स्वर्गांच्या उतरंडी । पाडीन लागतां घडी ।
पीठ करोनि रोकडी । मिळवीन तांतडी अव्यक्तासीं ॥ ८२ ॥
मोडीन वैकुंठ कैलासासी । शीक लावीन महेशासी ।
अनुग्रहिलें रावणासी । उद्धत त्यासी करविलें ॥ ८३ ॥
रावण बापुडें तें किती । क्षणें नेईन भस्मांतीं ।
लंकेची करीन शांती । त्रिकूट निश्चितीं खचवीन ॥ ८४ ॥
शोधीन विवरेंविवर । उल्लंघीन गिरिकंदर ।
तुम्ही दळभार रहा समग्र । अहोरात्र सावध ॥ ८५ ॥
मात गुप्त करोनि सत्वर । भारीं राहवोनि समग्र ।
निघता झाला कपींद्र । अति सत्वर रामकार्या ॥ ८६ ॥
निघोनि कटकाबाहेरी । चिंताक्रांत कपिकेसरी ।
काय करुं गा श्रीहरी । बुद्धि झडकरी मज देईं ॥ ८७ ॥
तूं अनाथांचा नाथ । निजभक्तां संरक्षित ।
न विसंबसी शरणागत । तोही रणांत सांडिला ॥ ८८ ॥
शरणांगतां वज्रपंजर । ऐसा ब्रीदाचा बडिवार ।
वाढविला अपार । तो साचार करीं रामा ॥ ८९ ॥
उपेक्षिसी शरणांगतां । बोल लागेल निजव्रता ।
आणि विरुद्ध वेदशास्त्रार्था । दीन अनाथां सांडितां ॥ ९० ॥
ऐसी तीव्र चिंता करितां । कृपा उपजली रघुनाथा ।
गेला तात्वतां यक्षिणीवटा ॥ ९१ ॥

हनुमंताची आदिशक्तीला प्रार्थना :

यक्षिणीवटातळीं मारुती । स्तविता झाला आदिशक्ती ।
तुज गमन त्रिजगतीं । माझी विनंती परिसावी ॥ ९२ ॥
सांडोनि वानरभारा सकळा । रामसौ‍मित्र कोठें गेला ।
याचा समाचार वहिला । मज सांगितला पाहिजे ॥ ९३ ॥
तुम्ही पूर्वी मज प्रसन्न । म्हणोनि तुम्हासी आलों शरण ।
वेंगीं सांगा रघुनंदन । केउतें गमन केलेंसे ॥ ९४ ॥
मज वृत्तांत न सांगतां । क्षोभ वाटेल रघुनाथा ।
ऐसें जाणोनि सर्वथा । शुद्धि तत्वतां सांगावी ॥ ९५ ॥
ऐकोनि कपीचे उत्तरा । हडबडिली ते सुंदरा ।
त्यासी न सांगितल्या समाचारा । करील संहारा सर्वांसी ॥ ९६ ॥
अद्‍भुतशक्ति कपिनाथ । नाहीं कळिकाळासी भीत ।
नित्य रामनामें गर्जत । राम सेवीत सर्वदा ॥ ९७ ॥
आम्हीं न सांगताही वृत्त । कार्य साधील निश्चित ।
आपण यश घेतल्या येथ । श्रीरघुनाथ सुखावे ॥ ९८ ॥
आम्ही न सांगो जरी । कार्य साधील तो तरी ।
मारील राक्षसांच्या हारी । चराचरीं निजविजयी ॥ ९९ ॥
क्षोभ आलिया कपीसी । जीवें मारील सखळांसी ।
म्हणोनि पहिलेंचि कपीसी । समाचारासी जाणवूं ॥ १०० ॥
गोष्टी सांगों जरी स्पष्ट । समाचार होईल प्रकट ।
क्षोभोनियां रावण दुष्ट । करील सपाट सर्वांचें ॥ १ ॥

आदिमायेकडून गिधाडाच्याद्वारे हनुमंताला मार्गदर्शन :

काय करुं विचार । म्हणोनि झाली चिंतातुर ।
बुद्धि स्फुरली सत्वर । प्रकारांतर योजिलें ॥ २ ॥
गीध गीधी वृक्षावरी । बैसली असतां परस्परीं ।
पक्षिणीचे संचरोनि अंतरीं । कपिकेसरीतें वृत्त सांगे ॥ ३ ॥
गीधातें म्हणे गीधिनी । मज डोहळे होती मनीं ।
नरमांस पाहिजे भोजनीं । तें कोठोनी मेळविसी ॥ ४ ॥
तूं माझा प्राणपती । मी तुझी अर्धागशक्ती ।
झणें उदास होसी चित्तीं । डोहळे निश्चितीं पुरवावे ॥ ५ ॥
गीध म्हणे गीधीप्रती । त्वरा न करावी सर्वांथीं ।
अनायासें मांस प्राप्ती । तुज निश्चितीं होईल ॥ ६ ॥
अहिरावण महिरावण । सखे बंधु दोघे जण ।
चोरोनियां राम लक्ष्मण । नेले जाण पाताळा ॥ ७ ॥
त्यांच्या धांवण्यासी त्वरित । जावोनियां कपिनाथ ।
करील सकळांचा घात । मांस बहुत मिळेल ॥ ८ ॥

हनुमंताचे पाताळामध्ये गमन :

ऐसें बोलतां तिहीं दोघी । कपीनें ऐकिलें वेगीं ।
आनंद भरला सर्वांगी । गर्जे सवेग रामनामें ॥ ९ ॥
भूमी हाणोनि लात । विवर केलें अत्यद्‍भुत ।
गेला पाताळा हनुमंत । राक्षसनाथ जेथ असे ॥ ११० ॥
येरीकडे ते राक्षस । घेवोनि आले दोघांस ।
पुरले नवसिले नवस । जगदंबेस पूजित ॥ ११ ॥
पूजोपचारसामग्री । मेळविली बहुतांपरी ।
अति उल्लास राक्षसभारीं । निजगजरीं मांडिला ॥ १२ ॥
आतुर्बळी वानर । मार्ग काढील सत्वर ।
धांवण्या वेगत्तर । येईल कपींद्र पैं येथें ॥ १३ ॥
मग कांही न चले मत । युद्ध करील त्वरित ।
सोडवील रघुनाथ । शक्ति अद्‍भुत कपीची ॥ १४ ॥

राक्षसबंधु रामलक्ष्मणांना मकरध्वजाच्या बंदोवस्तामध्ये ठेवतात :

म्हणोनि नगरबाह्यप्रांतीं । राखणें ठेविली सभोंवतीं ।
मकरध्वज द्वाराप्रती । अद्‍भुतशक्ती राखण ॥ १५ ॥
चौदा सहस्र राक्षस । अद्‍भुतशक्ती दुर्धर्ष ।
द्वारीं सावध अनिमेष । मकरध्वजासमवेत ॥ १६ ॥
न लावितां पातया पातें । द्वार राखिती सावचित्तें ।
तंव हनुमान पावला तेथें । श्रीरामातें पहावया ॥ १७ ॥
कपिरुपें जातां भीतरीं । वळखी पडेल राक्षसभारीं ।
राम आच्छादोनि झडकरी । महामारीं उठतील ॥ १८ ॥
युद्धाचें भय नाहीं मज । परी न लाभे रघुराज ।
सिद्धी न पवे स्वामिकाज । ऐसी वोज नये करुं ॥ १९ ॥

साधुवेषामध्ये हनुमंताचे आगमन :

साधावया स्वामिकार्यासी । झाला तापसी तीर्थवासी ।
तापसवेषें राजद्वारासीं । भीतरीं जावयासी पैं आला ॥ १२० ॥
अत्यंत चतुर कपिपती । रामप्रभावें स्तविली शक्ती ।
माया प्रेरिली निश्चितीं । लागली सुषुप्ती सर्वांसी ॥ २१ ॥

मकरध्वजाचा हनुमंताला प्रश्न :

जो स्वामिकार्या सादर । त्यासीं नव्हे माया साचार ।
सावध मकरध्वज वीर । निरंतर स्वामिकाजीं ॥ २२ ॥
माध्यान्हीं निशीं वेशीपासीं । देखिला अवचितां तापसी ।
भीतरीं जातां वर्जिले त्यासी । जासी निशिं केउता ॥ २३ ॥
भिन्न असतां मध्यरात्र । कोठें जासी न पुसत ।
धरोनियां तापसव्रत । स्वेच्छा जात नगरांत ॥ २४ ॥
भिक्षुकाचा धर्म पाहीं । दिवसा अपराण्हसमयीं ।
गृहस्थ जेविल्या निजगृहीं । जावें तिहीं भिक्षेसी ॥ २५ ॥
यजमान सकळ तृप्त । घरींचा वैश्वानर शांत ।
भिक्षेसी काळ तोचि प्राप्त । यथोचित भिक्षुका ॥ २६ ॥
उचित काळ सांडोनियां जाण । अकाळीं करितां गमन ।
लागे स्वधर्मा दूषण । ऐसें आपण न करावें ॥ २७ ॥
तूं अकाळीं गमन करीसी । निजधर्मा बोल लाविसी ।
स्वामी क्षोभेल आम्हांसी । कोण निशीथीं विचरत ॥ २८ ॥
आणिकीं ठेवावें दूषण । तें आम्हीच करितों प्रार्थन ।
येथून परतावें आपण । करावे गमन स्वाश्रमा ॥ २९ ॥
ऐकोनि तयाचें बोलणें । तापस क्षोभला निजमनें ।
कांही धर्माधर्म नेणे । बैसविलें कोणें तुज येथें ॥ १३० ॥
आम्ही विरक्त तापसी । स्वेच्छें विचरूं अहर्निशी ।
कोठेही निर्बंध नाहीं आम्हासी । तूं कां वारिसी निजमूर्खा ॥ ३१ ॥
निवारितां साधूसी । स्वयें अधःपाता जासी ।
बोल आम्हांसी ठेविसी । व्यर्थ तापसीं शापिलें ॥ ३२ ॥
ऐकोनि त्याचें बोलणें । मकराक्ष क्षोभला मनें ।
अकाळीं स्वेच्छा विचरणें । हें साधुत्व कोणें शिकविलें ॥ ३३ ॥
जरी वांचविणें निजशरीर । तरी परतावें माघारा ।
मग होसील घाबिरा । धोत्रां वस्त्रां सांभाळीं ॥ ३४ ॥

हनुमंताचे व मकरध्वजाचे युद्ध :

ऐकोनि क्षोभें तापस बोले । तुज कां शाप देणें लागलें ।
थापा हाणोनि दोनी डोळे । पाडीन तत्काळ भूमीसीं ॥ ३५ ॥
येरु क्षोभला तत्क्षणीं । मिसळले युद्धा लागूनी ।
दोघे आले झोंटधरणी । निष्टुर वचनीं बोलती ॥ ३६ ॥
थापा हाणिती येरयेरां । गुडघे कोंपर परस्परां ।
बुकिया हाणिती सैरावैरा । दोहीं वीरा बळ सम ॥ ३७ ॥
परस्परें हाणिती थडका । परस्परें हाणिती झडका ।
परस्परें घालिती धडका । एकमेकां मेचेना ॥ ३८ ॥
युद्ध करितां दोघे जण । परस्परें खेदक्षीण ।
हनुमान विचारी आपण । हा कोण कैंचा पां येथें ॥ ३९ ॥
माझ्या घायाचेनि आघात । पीठ होताती पर्वत ।
अद्यापि वांचला जीवें जीत । कोण निश्चित पुसों पां ॥ १४० ॥
अरे कोण तूं काय आहेसी । माझ्या धायी वांचलासी ।
वेगीं सांग मजपासीं । यमापासीं अन्यथा धाडीन ॥ ४१ ॥

हनुमंताला मकरध्वजाचे आत्मकथन :

ऐकोनी त्याचें बोलणें । मकराक्ष क्षोभला निजमनें ।
काय बोलत प्रतिवचनें । सावधानें अवधारा ॥ ४२ ॥
युद्ध करितां भागलासी । काकुळती येवोनि पुससी ।
तरी ऐक यथार्थेसीं । मी तुजपासीं सांगेन ॥ ४३ ॥
सवेंचि बोले वचन । तुज सांगोनि कार्य सोण ।
जाया दिधलें जीवदान । सखें गमन करावें ॥ ४४ ॥
सुखरुप न करिसी गमन । तरी स्वर्गा तुज धाडीन ।
पुसतचि आहेसी तूं कोण । सावधान अवधारीं ॥ ४५ ॥
वायुसुत कपिराज । त्या हनुमंताचा आत्मज ।
माझें नांव मकरध्वज । बळ माझें पित्यासम ॥ ४६ ॥
अहिरावण महिरावण । हे सखे बंधु दोघेजण ।
तिहीं मज ठेविलें रक्षण । द्वारीं संपूर्ण आपुलिये ॥ ४७ ॥
त्यांचे कुळीं कुळस्वामिणी । कामाक्षी जाण यक्षिणी ।
तिसी बळिदानालागोनी । मानव दोनी आणिले ॥ ४८ ॥
त्यांच्या धांवण्यालागून । स्वर्गमृत्युलोकींहून ।
येईल कोणी धांवून । म्हणोन राखण ठेविलें ॥ ४९ ॥
आतां स्वस्ति असो तुजलागीं । सुखें जाय आले मार्गी ।
अन्यथा वृथा जाशी वेगीं । ग्रासभागीं यमाचे ॥ १५० ॥
ऐकोनि त्याचें उत्तर । क्रोधें झाला कालग्निरुद्र ।
नेत्र भवंडी गरगर । बोले कपींद्र तें ऐका ॥ ५१ ॥

रे रे वानर सावधानमनसा वार्ता क्षणं श्रूयतां
सोऽहं मारुत राघवस्य कृपया पत्‍नीभगं नेक्षितम् ।
मिथ्या जल्पसि वेषवानरतनुः कोणात्मजो लक्ष्यसे
एहि त्वं समरे निशाचरगणैः पुत्रांतकोऽहं किल ॥२॥

हनुमंताला आश्चर्य वाटते व तो वृत्तांत विचारतो :

हनुमान म्हणे तयासी । तूं राक्षस कपटवेषी ।
धरोनि वानरवेषासी । पुत्र म्हणविसी हनुम्याचा ॥ ५२ ॥
सांडोनि आपुला पिता । आणिकाचा पुत्र म्हणवितां ।
स्वयें जातोसी अधःपाता । लाज सर्वथा तुज नाहीं ॥ ५३ ॥
ज्याचा पुत्र म्हणविसी । तो हनुमान मी निश्चियेंसी ।
जन्मादारभ्य तुज आम्हांसी । भेटी कैसी न झाली ॥ ५४ ॥
कोणीं देखिलें न ऐकिलें । पुत्र म्हणविसी उगलें ।
लांछन पूर्वजां लाविलें । जोड जोडिलें अधःपाता ॥ ५५ ॥
श्रीरामकृपा मी हनुमंत । कौपीन लाधलों उदरस्थ ।
केव्हांही स्त्रीसंगाची मात । स्वप्नाआंतही न देखें ॥ ५६ ॥
जन्मादारभ्य पत्‍नीभोग । म्यां देखिलें नाहीं स्त्रीलिंग ।
कैंचा पुत्र झालासी सांग । मातेसीं डाग लाविला ॥ ५७ ॥
राक्षसाचा पुत्र होसी । आणि आणिकाचा म्हणविसी ।
जीवें नाहीं मारिलासी । करुणा भाकिसी अनिवार ॥ ५८ ॥
तूं पुत्र आणिकाचा असतां । पिता म्हणविसी हनुमंता ।
व्यभिचारी केली निजमाता । देईन प्रायश्चिता तुज आजी ॥ ५९ ॥
मी स्त्रीमात्रीं सहोदर । मज कैंचा स्त्रीपुत्र ।
सांडी परता कपटाचार । निगें सत्वर युद्धासी ॥ १६० ॥
राक्षसगणसमवेत । दावीं आपला पुरुषार्थ ।
पुत्रांतक मी हनुमंत । जाण निश्चित आलों असें ॥ ६१ ॥

मकरध्वजाच्या मातेचे पूर्वकथेचे सत्यकथन :

वचनें झाली संकोचता । मग पाचारिली निजमाता ।
पुसता झाला निजवृत्तांता । माझा पिता तो कोण ॥ ६२ ॥
मगरी म्हणे मकरध्वजा । नोळखिसी तूं पवनात्मजा ।
भ्रमलासी कवण्या काजा। ऐक वोजा सांगेन ॥ ६३ ॥
ब्रह्मचारी पवनपुत्र । त्यासी कैंचे स्त्रीपुत्र ।
तुझ्या उत्पत्तीचे चरित्र । ऐक सविस्तर सांगेन ॥ ६४ ॥
सीताशुद्धीलागीं मारुती । आला होता लंकेप्रती ।
तेथें केली महाख्याती । लंकापती अपमानिला ॥ ६५ ॥
पुच्छीं लावोनि आगी । उपरी धवलारांलागीं ।
दुर्गी लाविली आगी । हूडे सवेग खचविले ॥ ६६ ॥
जाळोनियां सकळ नगर । वेगीं आला समुद्रतीरा ।
विझवावया पुच्छाग्रा । मांडिली त्वरा सागरीं ॥ ६७ ॥
शरण आला समुद्र । तेणें विनविला कपींद्र ।
जळीं समग्र विझवितां पुच्छाग्र । जीव समग्र मरतील ॥ ६८ ॥
पुच्छ ठेवोनियां तीरीं । हळुच विझवीं लहरीं ।
ऐसें विनवितां सागरीं । वचन कपींद्रीं मानिलें ॥ ६९ ॥
पुच्छ तीरा ठेवून । लहरीं विझविलें सानसान ।
स्वेद सांडिला निपटून । तो आपण गिळीला ॥ १७० ॥
अमोघवीर्य वायुनंदन । त्याहीवरी रामभजन ।
स्वेदें झालें गर्भाधान । गर्भ संपूर्ण वाढला ॥ ७१ ॥
त्या गर्भास्तव पाहीं । तूं झालासी माझ्या हृदयीं ।
पित्या पुत्रा दोघांही । भाग्यें पाहीं भेट झाली ॥ ७२ ॥
तुम्हां दोघां वैरभावो । सर्वथा नसावा पहाहो ।
सांडून युद्धाचा अविर्भावो । महाबाहो आलिंगी ॥ ७३ ॥
ऐकोनि मातेचें वचन । मकराक्षें घातले लोटांगण ।
येरें दिधलें आलिंगन । समाधान दोघांसी ॥ ७४ ॥
एका जनार्दना शरण । झालें पिता पुत्रदर्शन ।
आतां वधूं अहिरावण । महिरावण समवेत ॥ ७५ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
हनुमंतकरध्वजदर्शनं नाम द्विपंचाशत्तमोऽध्यायः ॥ ५२ ॥
ओंव्या ॥ १७५ ॥ श्लोक ॥ २ ॥ एवं ॥ १७७ ॥

हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती

---

तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या 
ref:satsangdhara

भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय बावन्नावा