भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा
कुंभकर्णवध
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
स्वतःची विद्रुपता समजल्यावर कुंभकर्णाचा खेद व संताप :
कुंभकर्णा लावोनि ख्याती । सुग्रीव पावोनि विजयवृत्ती ।
स्वयें आला श्रीरामाप्रती । वानर गर्जती उल्लासे ॥ १ ॥
येरीकडे कुंभकर्ण । विजयोल्लासें आपण ।
लंकेसीं जातसे जाण । दशानन वंदावया ॥ २ ॥
हांसती लंकेचे जन । हारवोनियां नाक कान ।
विजय मिरवितो आपण । काळें वदन कुंभकर्णा ॥ ३ ॥
कुंभकर्ण अति उन्मत्त । नाककानां झाला घात ।
कोणी सांगों न शके मात । तेणें लंकानाथ अति दुःखी ॥ ४ ॥
शत्रु मर्दिल कुंभकर्ण । ऐसा भरंवसा होता पूर्ण ।
शेखीं हरवोनि नाककान । आला आपण फेंपात ॥ ५ ॥
सुग्रीवें छेदिले नाककान । हें कुंभकर्णा व्हावया ज्ञान ।
दीर्घ काष्ठीं आरसा बांधोन । दावी रावण कुंभकर्णा ॥ ६ ॥
आरसा देखतां संमुख । आरशासीं भांडे देख ।
नापितहस्तें तूं काळमुख । मज निर्नासिक दाविसी ॥ ७ ॥
हातें पाहों जाता स्पष्ट । नाक कान सरसपाट ।
सुग्रीवे केलें यथेष्ट । अहा कटकट कुंभकर्णा ॥ ८ ॥
सुग्रीव पाहतां काखेतळीं । तेणें सुटोनि तेचि काळीं ।
नाककानां करोनि होळी । श्रीरामाजवळी तो गेला ॥ ९ ॥
जळो माझी रणव्युत्पत्ती । सम्मुखपणें विजयवृत्ती ।
कीर्ति जाली अपकीर्ती । केंवी लंकापती मुख दावूं ॥ १० ॥
हारवोनि नाककान । केंवी वंदूं दशानन ।
कोपें परतला कुंभकर्ण । वाररसैन्य निर्दळावया ॥ ११ ॥
कर्णनासाविहीनस्तु कुंभकर्णो महाबलः ।
रराज शोणितोत्सेकेर्गिरिः प्रस्रवणौरिव ॥१॥
पुनः स पुर्याः सहसा महात्मा निष्कम्य तद्वनरसैन्यमुग्रम् ।
बभक्ष रक्षो युधि कुंभकर्णः प्रजा युगांताग्नीरवि प्रदप्तिः ॥२॥
बुभुक्षितः शोणितमांसगृध्नुः प्रविश्य तद्वानरसैन्यमाशु ।
चखाद रक्षांसि हरीन्पिशाचानृक्षांश्च मोहाद्युधि कुंभकर्णः ॥३॥
एवं द्वौ त्रीन्वहुंश्चापि वानरान्सराक्षसैः सह ।
समादायैकहस्तेन मुखे प्रक्षिपति स्म सः ॥४॥
संतापातिरेकामुळे कुंभकर्णांचे विवेकशून्य वर्तन :
सुग्रीवें नेले नाककान । अपमानिला कुंभकर्ण ।
कोपें परतला आपण । वानरगण मारावया ॥ १२ ॥
नाकीं कानीं रुधिरधारा । रक्तें न्हाणिलें निशाचरा ।
गेरू शोभे जेंवी गिरिवरा । तेंवी साजिरा रणीं दिसे ॥ १३ ॥
सांडोनियां लंकाभवन । केलें कुंभकर्णें उड्डान ।
कर्दुनियां वानरगण । स्वयें आपण भक्षित ॥ १४ ॥
वटारोनियां दोनी नयन । पररोनियां दीर्घ वदन ।
भक्षीतसे वानरगण । कुंभकर्ण आक्रोशें ॥ १५ ॥
एक दोन तीन चोरी । वानरसैन्याचिया हारी ।
राक्षससैन्या त्याचि परी । मुखभीतरी घालीत ॥ १६ ॥
रणीं मातला अति दुर्धर । त्यासीं नाठवे आपपर ।
वानर आणि निशाचर । भक्षी एकत्र समसगट ॥ १७ ॥
प्रळयकाळीं हुताशन । सर्व भक्षिता होय आपण ।
तेंवी वानररक्षोगण । कुंभकर्ण भक्षित ॥ १८ ॥
मांस खावया येती भूतें । कुंभकर्ण भक्षी त्यांते ।
पिशाचें कंकाळें समस्तें । अस्वलांतें भक्षित ॥ १९ ॥
ते वध्यमाना हरयो रामं जग्मुः सतां गतिम् ।
राघवश्च समुत्पत्य धनुरुग्रं समाददे ॥५॥
स वानरगणैस्तैस्तु वृतः परपुरंजयः ।
लक्ष्मणानुगतो रामः संप्रतस्थे महाबलः ॥६॥
श्रीरामांचे प्रतिकारार्थ आगमन :
वृक्षशिळापर्वत पाषाण । वानरीं युद्ध करितां निर्वाण ।
रणीं नागवे कुंभकर्ण । आले धांवोन श्रीरामापाशीं ॥ २० ॥
कुंभकर्ण नाकेंविण । रणीं वानरां करितां कंदन ।
देखोनि कोपला रघुनंदन । धनुष्यबाण सज्जूनी ॥ २१ ॥
सुवर्णबंदी अति सुंदर । मणिरत्नांकित मनोहर ।
पाचूबंद परिकर । चाप गंभीर शोभत ॥ २२ ॥
ऐसिया सज्जोनियां धनुष्यासी । वानर घालोनि पाठींसीं ।
राम खवळला रणाभिनिवेशीं । कुंभकर्णासी निघटावया ॥ २३ ॥
बिभीषणाची श्रीरामांना विनंती :
श्रीरामें सज्जोनियां मेढा । उभा कुंभकर्णापुढां ।
राम नेटकां धनुर्वाडा । मागां पुढां हालों नेदी ॥ २४ ॥
दोहीं बाहीं वानरगण । निकटवर्तीं लक्ष्मण ।
रणीं क्षोभतां रघुनंदन । बिभीषण धांविन्नला ॥ २५ ॥
घालोनियां लोटांगण । वंदोनि श्रीरामचरणा ।
मृदु मंजुळ मधुर वचन । बिभीषण विनवीत ॥ २६ ॥
कुंभकर्णा आवडी मोठी । त्याची घेवोनियां भेटी ।
जंव मी सांगेन जीवींच्या गोष्टी । तंव शरवृष्टी न करावी ॥ २७ ॥
निवारुन वानरगणा । युद्ध ठेवोनि अर्ध क्षणा ।
भेटावया कुंभकर्णा । आज्ञापना मज द्यावें ॥ २८ ॥
कृपेनें बोले रघुनाथ । कुंभकर्ण अति उन्मत्त ।
रागें करील तुझा घात । कुळक्षयार्थ वाढेल ॥ २९ ॥
ऐकतां श्रीराम वचन । बिभीषणा आलें रुदन ।
प्रेम देखोनि रघुनंदन । आज्ञापन दीधलें ॥ ३० ॥
बिभीषणः पुरो दृष्ट्वा मालिनीय लघुः
सदा । करुणाक्रोधलज्जाभिर्व्याप्तो विहृलतां गतः ॥७॥
बिभीषणो महाबाहुः कुंभकर्णमुवाच ह ।
गदितं मे कुलस्यास्य रक्षणार्थमरिंदम ॥८॥
न कृतं सर्वरक्षोभिस्तस्तोऽहं राममागतः ।
क्षमितव्यं तु भवता सुकृतं दुष्कृतं तु वा ॥९॥
एवमुक्त्वाश्रुपूर्णाक्षो गदापाणिर्बिभीषणः ।
एकांतमाश्रितो भूत्वा चिंतयामास तत्क्षयम् ॥१०॥
कुंभकर्ण व बिभीषण यांची भेट :
संमुख देखोनि बिभीषण । कुंभकर्णा आलें रुदन ।
बाळपणापासून प्रतिपालन । येणें केलें ॥ ३१ ॥
माता पिता धाय धाता । त्याहून त्याची अधिक प्रेमता ।
त्यासी रावणें हाणितां लाता । अति विव्हलता स्फुंदत ॥ ३२ ॥
देखोनि कुंभकर्णाचें रुदन । स्वयें बोले बिभीषण ।
कुळरक्षणार्थ आपण । स्वहित संपूर्ण सांगितलें ॥ ३३ ॥
हा सविवेक प्रपंचहिता । हाचि हितार्थ परमार्था ।
त्यासी रावणें हाणितल्या लाथा । दुःखावस्था स्फुंदत ॥ ३४ ॥
ते स्वहिताची माझी मात । नायके इंद्रजित लंकानाथ ।
प्रधान परिवार समस्त । शेखीं प्रहस्त नायके ॥ ३५ ॥
लाथा हाणिल्या सभेप्रती । मज क्षोभ चढला नाही चित्तीं ।
बलात्कारें धरोनि हातीं । श्रीरामाप्रती दवडिलें ॥ ३६ ॥
यालागीं गा आपण । श्रीरामासीं आलों शरण ।
माझे अपराध जे दारुण । क्षमा संपूर्ण करावे ॥ ३७ ॥
ऐकता बिभीषणवचन । कुंभकर्णा आलें रुदन ।
दोघां पडिलें आलिंगन । स्रवती नयन दोघांचें ॥ ३८ ॥
बिभीषण धरोनि हातीं । कुंभकर्णो नेला एकांती ।
वैर करितां रघुपती । कुळसमाप्ती कुळाक्षयो ॥ ३९ ॥
देखोनियां अति एकांत । कुंभकर्ण सांगे अति भावार्थ ।
बिभीषणा तुझें भाग्य समर्थ । श्रीरघुनाथ पावलासी ॥ ४० ॥
करितां जप तप ध्यान । योगायोग अनुष्ठान ।
स्वप्नीं न दिसे रघुनंदन । तो सुप्रसन्न तुज जाला ॥ ४१ ॥
आत्मकार्यं कृतं वत्स यस्त्वं राममुपागतः ।
त्वमेको रक्षसां लोके सत्यर्माभिरक्षितः ॥११॥
नास्ति सत्याभिसक्तानां व्यसनं तु कदाचन ।
संतानर्थं त्वमेवैकः कुलस्यास्य भविष्यसि ॥१२॥
राघवस्य प्रसादाच्च रक्षसां राज्यमाप्स्यसि ।
प्रकृत्याहं सुदुर्धर्षः शीघ्रं मार्गादपक्रम ॥१३॥
नस्थातव्यं पुरस्तान्मे संभ्रमान्नष्टचेतसः ।
न वेद्मि संयुगे सक्तः स्वान्परान्वा निशाचर ॥१४॥
रक्षणीयोसि मे वत्स सत्यमेतद्व्रवीमि ते ॥१५॥
कुंभकर्ण रामाच्या हातून मरण्याची इच्छा व्यक्त करतो :
दोघे बंधूचा एकांत । कुंभकर्ण सांगे भावार्थ ।
पूर्णावतार श्रीरघुनाथ । निश्चितार्थ मी जाणें ॥ ४२ ॥
नारदवाक्याच्या निर्धारीं । श्रीराम अवतारां अवतारी ।
त्यासी पहातां वैराकारीं । करील बोहरी कुळाची ॥ ४३ ॥
श्रीराम वैरी करितां जाण । सुपुत्र ससैन्यप्रधान ।
क्षय पावेल रावण । हेंही संपूर्ण मी जाणे ॥ ४४ ॥
तुवां थोर केलें उचित । होवोनि श्रीरामा शरणागत ।
कुळ तारिलें निश्चितार्थ । आम्ही समस्त उद्धरिलों ॥ ४५ ॥
राक्षसांच्या कुळाप्रती । बिभीषणा तूं भावार्थी ।
तुझ्या ठायीं श्रीरामभक्ती । परम परमार्थीं तूं एक ॥ ४६ ॥
राक्षसकुळीं धर्मभुषण । सत्यानुवर्ती बिभीषण ।
तुझ्या धर्माचें निशाण । वैकुंठी जाण गाजत ॥ ४७ ॥
ज्याच्या ठायीं श्रीरामभक्ती । त्यास भय नाहीं कल्पांती ।
कळिकाळ शरण येती । पायां लागती महाविघ्नें ॥ ४८ ॥
रणीं खवळला श्रीरघुनाथ । करील राक्षसांचा घात ।
मजसकट लंकानाथ । कुळ समस्त निर्दाळील ॥ ४९ ॥
रिघोन श्रीरामासीं शरण । राक्षसकुळा संरक्षण ।
तूं वांचलासी बिभीषण । तिळतर्पण पिंडदाना ॥ ५० ॥
तुझें भाग्य अति समर्थ । तुज तुष्टाला श्रीरघुनाथ ।
लंकाराज्य होईल प्राप्त । जाण निश्चित बिभीषणा ॥ ५१ ॥
धन्य प्रतापी रघुनंदन । न जिणता दशानन ।
लंकाराज्य दिधलें दान । अन्यथा कोण करुं शके ॥ ५२ ॥
आम्हीं जोडिला लौकिकार्थ । दाटुगेपणाचा पुरषार्थ ।
तुवां जोडिला श्रीरघुनाथ । निजमोक्षार्थ राक्षसां ॥ ५३ ॥
लागतां श्रीरामाचे बाण । मी पावेन ब्रह्म पूर्ण ।
परम उल्लासें आपण । कुंभकर्ण अनुवादे ॥ ५४ ॥
घालोनियां लोटांगण । वंदून बिभीषणाचे चरण ।
श्रीरामासीं करावया रण आज्ञापन मज देईं ॥ ५५ ॥
कुंभकर्णाचा बिभीषणाला निरोप व रणभूमीवर आगमन :
मज कोप आल्या घोरांदर । युद्धीं नाठवे आपपर ।
तूं येथोनि परता सर । आम्ही निशाचर अविवेकी ॥ ५६ ॥
आम्ही राक्षस अति उन्मत्त । संमुख तुजला असतां येथ ।
अवचट होईल अनर्थ । नीग निश्चित सुबंधो ॥ ५७ ॥
तूं श्रीरामाचा शरणागत । तुज मारणें नाहीं येथ ।
जवळी असतां होईल अनर्थ । नीघ निश्चित सभाग्या ॥ ५८ ॥
ठाकूनि जाई श्रीरघुनाथ । तेथें तुज न लागे आघात ।
ऐसें बोलोनि कुंभकेत । रणाआंत निघाला ॥ ५९ ॥
मर्दंतं वानरान्संख्ये कालांतकयमोपमम् ।
तं दृष्ट्वा राक्षसश्रेष्ठं प्रदीप्तानलवर्चसम् ॥१६॥
विस्फारयामास तसा कार्मुकं पुरुषर्षभः ।
स तस्य चापनिर्घोषात्कुपितो नैर्ऋतर्षभ ॥१७॥
अमृष्यमाणस्तं घोषाममिदुद्राव राघवम् ।
तस्मिन्काले सुमित्रायाः पुत्रः परबलार्दनः ॥१८॥
चकार लक्ष्मणः क्रुद्धो युद्धं शस्त्रविदां वरः ।
स कुंभकर्णस्य शराञशरीरे सप्त वीर्यवान् ॥१९॥
निचखानाददे चान्यन्विससर्ज स लक्ष्मणः ।
अतिक्रम्य स सौमित्रिं कुंभकर्णो महाबलः ॥२०॥
राममेवाभिदुद्राव कंपयन्निव मेदिनीम्॥२१॥
कुंभकर्णाच्या आगमनामुळे वानरसैन्य भयभीत :
जैसा काळ भूतां आंकळित । कां यम यमपाशीं बांधित ।
अंतक सगळाचि गिळित । तेंवी वानरांतें कुंभकर्ण ॥ ६० ॥
जेंवी वन्ही वनाआंत । वनस्थळी भस्म करित ।
तेंवी कुंभकर्ण वानरांत । कंदन करित कपिकुळा ॥ ६१ ॥
रामधनुष्याच्या टणत्काराने कुंभकर्ण दचकला :
करित वानरां मर्दन । येतां देखोनि कुंभकर्ण ।
तेणें क्षोभला रघुनंदन । धनुष्यबाण सज्जूनी ॥ ६२ ॥
करित धनुष्यीं टणत्कार । नादें दुमदुमिलें अंबर ।
कुंभकर्णाचें जिव्हार । अति दुर्धर दचकलें ॥ ६३ ॥
ऐकोनि चापगर्जन । कोपें खवळला कुंभकर्ण ।
लक्षुनियां रघुनंदन । सवेग आपण धांविन्नला ॥ ६४ ॥
कुंभकर्ण रागाने रामांवर चालून जात असता लक्ष्मण मध्ये येतो :
धावोनि येतां कुंभकर्ण । आडवा आला लक्ष्मण ।
धनुष्य सज्जोनि संपूर्ण । सात बाण विंधिले ॥ ६५ ॥
लागतांही सात बाण । डंडळीना कुंभकर्ण ।
तें देखोनि लक्ष्मण । बाण दारुण विंधिले ॥ ६६ ॥
अव्हेरुन त्याचे बाण । उपेक्षोनियां लक्ष्मण ।
लक्षूनियां रघुनंदन । कुंभकर्ण धावला ॥ ६७ ॥
कुंभकर्णो महातेजा राघवं वाक्यमब्रवीत् ।
नाहं विरोधो विज्ञेयो न कबन्धः खरो न च ॥२२॥
न वाली न च मारीचः कुंभकर्णमवैहि माम् ।
पश्य मे मुदरं घोरं सर्वकालायसं दृढम् ॥२३॥
अमेन निर्जिता देवा दानवाश्च मया रणे ।
शक्रश्च निर्जितो राम नप्ताहं च स्वयंभुवः ॥२४॥
विकर्णनास इति मां नावज्ञातुमिहार्हसि ।
अल्पापि हि न मे पीडा कर्णनासाविकर्तनात् ॥२५॥
लक्ष्मणाला अव्हेरुन कुंभकर्णाची रामांना दार्पोक्ती :
श्रीरामाची आंगवण । नोकोनि बोले कुंभकर्ण ।
रणीं मारिले रक्षोगण । ते उपेक्षून अनुवादे ॥ ६८ ॥
विराध नव्हे मी वनगोचर । त्रिशिरा दूषण नव्हे मी खर ।
मी तंव नव्हें वाळी वानर । दुश्चित्ता शर विंधावया ॥ ६९ ॥
कबंध नव्हें मी पायेंवीण । मारीच नव्हें मी कनकहरिण ।
माझें नांव कुंभकर्ण । रामलक्ष्मण मर्दावया ॥ ७० ॥
माझे हातींचा मुद्गर । तिखट तिख्याचा दुर्धर ।
येणें जिंतिलें सुरासुर । यक्ष किन्नर पन्नर ॥ ७१ ॥
दैत्य दानव मानव । येणें जिंतिलें म्या सर्व ।
रणीं मारावया राघव । घेवोनि धांव आलों असें ॥ ७२ ॥
इंद्र धरिला जीवें जीत । तो मी ब्रह्मयाचा नात ।
नाककानां जाला घात । उपेक्षित न मानावा ॥ ७३ ॥
नाककानांची हे व्यथा । अल्प बाधीना माझ्या चित्ता ।
उणीव नव्हेच पुरुषार्थ । रणीं रघुनाथा मर्दिन ॥ ७४ ॥
कुंभकर्ण मुद्गारानें श्रीरामांवर प्रहार करतो :
ऐकोनि कुंभकर्णवचन । रामें विंधिले दुर्धर बाण ।
तेणें न ढळे कुंभकर्ण । मग निर्वाण मांडिलें ॥ ७५ ॥
रामें विंधितां रुद्रास्त्र । त्याचे हृदयीं भेदला शर ।
अति विव्हळ निशाचर । हातींचा मुद्गर गळाला ॥ ७६ ॥
मुद्गर पडतांचि क्षिती । कोपें खवळला भर्दजाती ।
तोचि मागुता घेवोनि हातीं । श्रीरामाप्रती धांविन्नला ॥ ७७ ॥
रणीं मर्दित वानर । आपुले भक्षी राक्षसभार ।
गिळित अश्व खर कुंजर । आपपर नोळखे ॥ ७८ ॥
रणीं मातला निशाचर । नोळखे आपपर ।
मारावया श्रीरामचंद्र । घेवोनि मुद्गर धांविन्नला ॥ ७९ ॥
मुद्गरेंसीं घेवोनि धांव । निकट ठाकिला राघव ।
तो जंव हाणीं घाव । केलें लाघव श्रीरामें ॥ ८० ॥
दर्शयेक्ष्वाकुशार्दूल वीर्यं गात्रेषु मेऽनघ ।
ततस्त्वां भक्षयिष्यामि दृष्टपौरुषविक्रमम् ॥२६॥
वायव्यमादाय ततो महास्त्रं रामः प्रचिक्षेप निशाचराय ।
समुद्ररं तेन जहार बाहुं निकृत्तबाहुस्तुमुलं ननाद ॥२७॥
स कुंभकर्णोऽस्त्रनिकृत्तबाहु र्महासिकृत्ताग्र इवाचलेंद्रः ।
उत्पाटयामास करेण वृक्षः ततोमिदुद्राव रणे नरेंद्रम् ॥२८॥
तं तस्य बाहुं सहशालवृक्षं समुद्यतं पन्नगभोगकल्पम् ।
इंद्रास्त्रयुक्तेन जहार रामो बाणेन जांबुनदभूषितेन ॥२९॥
श्रीराम कुंभकर्णाचा डावा हात तोडून टाकतात :
निकट येतां कुंभकर्ण । वायव्यास्त्र सज्जून ।
श्रीरामें सोडिला बाण । निजनिर्वाणसाटोपें ॥ ८१ ॥
धन्य त्या बाणाची नव्हाळी । मुद्गर असतांही करतळीं ।
बाहू छेचोन समूळीं । भूमंडळी पाडिला ॥ ८२ ॥
बाहुं छेदितां समूळीं । कुंभकर्ण आतुर्बळी ।
तेणें घायें न डंडळीं । आला आरोळी देऊनी ॥ ८३ ॥
उजव्या हाताने शालवृक्ष घेऊन कुंभकर्ण रामांवर धावला :
छेदिलिया वामहस्त । माझा न वचे पुरुषार्थ ।
दक्षिण हस्तें मी समर्थ । रणीं रघुनाथ मारावया ॥ ८४ ॥
श्रीराम लक्षून केवळ । दिर्घ उपडोनियां शाल ।
धांविन्नला उतावेळ । रणकल्लोळ संग्रामी ॥ ८५ ॥
रणीं सरकत थरकत । शालहस्तें तळपत ।
मारावया श्रीरघुनाथ । असे धांवत साटोपें ॥ ८६ ॥
श्रीरामाचे येतां बाण । शालहस्तें मोडून ।
रणीं मारावया रघुनंदन । आला गर्जोन कुंभकर्ण ॥ ८७ ॥
आजानुबाहु अत्यंत थोर । शोभा शोभे भुजंगाकार ।
मारावया श्रीरामचंद्र । शाल वृक्ष उचलिला ॥ ८८ ॥
श्रीरामांनी कुंभकर्णाचा उजवा हात इंद्रास्त्राने तोडला :
त्याचा जंव लागे घावो । तंव श्रीरामें करोनि लवलाहो ।
इंद्रास्त्र सज्जूनि पहा हो । सशाल बाहु छेदिला ॥ ८९ ॥
सुवर्णपत्री बाण शोभत । छेदोनि कुंभकर्णाचा हात ।
बाण परतोनि भातां रिघात । श्रीरघुनाथ प्रतापी ॥ ९० ॥
उभय भुजा रघुपती । छेदोनि पाडिलिया क्षितीं ।
धनुष्य ठेवोनियां हातीं । श्रीरघुपति राहिला ॥ ९१ ॥
उभय भुजा जाल्या क्षीण । रणीं निःशस्त्री कुंभकर्ण ।
त्या वीर न विंधी बाण । धर्मप्रवीण श्रीराम ॥ ९२ ॥
हस्तविहीन कुंभकर्णाने उड्डाण केलें :
कुंभकर्ण म्हणे श्रीरामासीं । तूं कां रे युद्ध न करिसी ।
प्रळयशक्ति आहे मजपासीं । तुम्हा दोघांसी मारावया ॥ ९३ ॥
मज न मानीं निःशस्त्री क्षीण । करोनियां रणउड्डाण ।
दोघां करीन शतचूर्ण । वानरसैन्यसमवेत ॥ ९४ ॥
ऐसें बोलोनि कुंभकर्ण । दुर्धर धांव घेतली जाण ।
मारावया रामलक्ष्मण । आला आपण साटोपें ॥ ९५ ॥
अमित विंधितां पैं बाण । मागें न सरे कुंभकर्ण ।
दोघां करावया शतचूर्ण । दीर्घ उड्डाण तेणें केले ॥ ९६ ॥
त कृत्तबाहुं समवेक्ष्य रामः समापतंतं सहसोन्नदन्तम् ।
ततोऽर्धचंद्रौ निशितो गृहीत्वा चिच्छेद पादौ युधि राक्षसस्य ॥३०॥
स कृत्तबाहुर्विनिकृत्तपादो विदार्य वक्र्त्रं वडवामुखाभम् ।
दुद्राव रामं सहसाभिगर्जन्राहुर्यथा चंद्रमिवांतरिक्षे ॥३१॥
श्रीरामांनी कुंभकर्णाचे दोन्ही पाय तोडलें :
बाहु छेदिल्या निशाचर । मारावया रामचंद्र ।
धांविन्नला अति सत्वर । कोपें दुर्धर उडाला ॥ ९७ ॥
सवेग घालोनि उड्डाण । चूर्ण करावे रामलक्ष्मण ।
येणें लाघवें कुंभकर्ण । आला धांवोनि आवेंशें ॥ ९८ ॥
म्हणे रामा राहें साहें । माझा यावा आला पाहें ।
तुझ कोण राखेल माये । गर्जोनि लवलाहें उडाला ॥ ९९ ॥
येतां देखोनि निशाचर । बाण काढिला अर्धचंद्र ।
ज्याची लागतांचि धार । छेदी जिव्हार वायूचें ॥ १०० ॥
श्रीराम धनुर्वाडा संपूर्ण । विंधोनि अर्धचंद्र बाण ।
उडतां विंधोनि दोनी चरण । कुंभकर्ण पाडिला ॥ १ ॥
नाहीं नाक नाहीं कान । छेदोनियां करचरण ।
रणीं पाडिला कुंभकर्ण । तरी आंगवण सांडीना ॥ २ ॥
पसरोनिया निजमुख । झेंपावे श्रीरामासंमुख ।
ते देखोनि शक्रादिक । अलोलिक मानिती ॥ ३ ॥
नाहीं नासिक नाहीं कर्ण । नाहीं त्यासी करचरण ।
अभिनव सोंग कुंभकर्ण । वानरगण हांसती ॥ ४ ॥
मुख नाडिले सुग्रीवें । करचरण खंडिले राघवें ।
कुंभकर्ण हें सोंग नवें । उचित पावे श्रीरामें ॥ ५ ॥
श्रीराम उदार चकवर्ती । त्यासी छेदोनि दरिद्रकुमती ।
त्यासी देईल ब्रह्मप्राप्ती । वेद गर्जती पवाडे ॥ ६ ॥
हस्तपादविहीत कुंभकर्णाचे धूड श्रीरामांना ग्रासावयास धांवले :
जेंवी कां राहु आकाशीं । ग्रासूं धांवे पूर्ण चंद्रासी ।
तेंवी कुंभकर्ण श्रीरामासी । ग्रासावयासी धांवत ॥ ७ ॥
सुवर्णपत्री श्रीरामबाण । मुखें ग्रासी कुंभकर्ण ।
जे जे सोडी रघुनंदन । ते ते आपण स्वयें ग्रासी ॥ ८ ॥
अथाददे सूर्यमरीचिकल्पं सब्रह्मदंडातककालतुल्यम् ।
अरिष्टमैंद्रं निशितं सुपुंखं रामः शरं मारुततुल्यवेगम् ॥३२॥
तं कार्मुके समाधाय विकेष्य च महाबलः ।
ससर्ज कुंभकर्णस्य वधाय शरमुत्तमम् ॥३३॥
दिव्यं मघवता दत्तं ज्वलंतमिव तेजसा ।
स विसृष्टो बलवता रामेण निशितः शरः ॥३४॥
कुंभकर्णस्य हृदयं भित्वा धरणिमाविशत् ॥३५॥
श्रीरामांचा कुंभकर्णाच्या हृदयावर बाणानें हल्ला :
निजमुखें कुंभकर्ण । रणांगणी ग्रासी बाण ।
तेणें क्षोभोनि रघुनंदन । शर दारुण सज्जिले ॥ ९ ॥
घ्यावया राक्षसाचा प्राण । जेंवी खडतर सूर्यकिरण ।
तैसे सज्जिले निर्वाणबाण । ज्यांसी निवारण असेना ॥ ११० ॥
श्रीरामें सज्जूनि कोदंड । काळदंड यमदंड ।
अनिवार ब्रह्मदंड । तैसाच प्रचंड शरविंधी ॥ ११ ॥
अरिघ्नास्त्र आणि रुद्रास्त्र । दोन्ही अस्त्रें अनिवार ।
रामें सज्जून समंत्र । रणीं रघुवीर विंधत ॥ १२ ॥
ऐसे विधितां निर्वाणबाण । हृदयीं भेदे कुंभकर्ण ।
घायीं पडला मूर्च्छापना । धरा भेदून शर गेला ॥ १३ ॥
अथाददे शरं चान्यं दिव्यं दिव्याभिमंत्रितम् ।
कुंभकर्णवधस्यार्थे राघवो हि महाबलः ॥३६॥
स तं महापर्वतकूटसन्निभं सुवृत्तदंष्ट्रं चलचारुकुंडलम् ।
चकर्त रक्षोधिपतेः शिरस्तदा यथैव वृत्रस्य पुरा पुरंदरः ॥३७॥
तद्रामबाणाभिहतं पपात रक्षःशिरः पर्वतसन्निकाशम् ।
बभंज पुर्या गृहगोपुराणि प्राकारमुच्चं तमपातयश्च ॥३८॥
कुंभकर्णाचा शिरच्छेद झाला तरी त्यांचे शिर रामांवर आलें :
हृदयीं भेदला बाण । तरी मरेना कुंभकर्ण ।
श्रीरामासीं करावया रण । उपरमे आपण साटोपें ॥ १४ ॥
ऐसें देखोनि जाण । दिव्यास्त्र परम निर्वाण ।
श्रीरामें सज्जिला बाण । कुंभकर्ण मारावया ॥ १५ ॥
सुवर्णपत्री सुतीक्ष्ण । श्रीरामे स्वयें अभिमंत्रून ।
मारावया कुंभकर्ण । निर्वाणबाण सोडिला ॥ १६ ॥
अचुकहस्ती श्रीरामचंद्र । पर्वतप्राय त्यांचे शिर ।
छेदूनि पाडिलें भूमीवर । तरी निशाचर मरेना ॥ १७ ॥
शिर उडोनि आकाशीं । ग्रासूं धांवे श्रीरामासी ।
धड गडबडित वेगेंसी । ये रघुरायासी रगडावया ॥ १८ ॥
रामांनी कुंभकर्णाचे धड लंकेमध्ये उडविल्याने लंकेमध्ये आकांत :
श्रीरामें शरधारी । शिर उडविलें अंबरीं ।
धड विंधोन बाणेंकरीं । लंकेमाझारीं पाडिलें ॥ १९ ॥
धड पाडितां लंकेआंत । तेथेंही मांडला आकांत ।
गृहें गोपुर पाडित । रगडूं रघुनाथ धड धांवें ॥ १२० ॥
धड धांवे रगडावयासी । तें पिटून घाली बाणेंसीं ।
शिर येता ग्रासावयासी । उडवी आकाशी शराग्रें ॥ २१ ॥
धड धांवे धरेंसी । शिर धांवे आकाशीं ।
श्रीराम पिटी त्या दोहींसी । लघुलाघवेंसीं बाणाग्रें ॥ २२ ॥
वरदाच्या बळाने कुंभकर्णाला पाठ दाखवेपर्यत प्राण जात नाही :
कुंभकर्णवरदाची थोरी । दुधड केलिया शरीरीं ।
पाठिमोरा न होतां वैरी । तो धरेवरी पडेना ॥ २३ ॥
शिववरदाची निजथोरी । रणीं पाठिमोरा जाल्या वैरी ।
तैंच पडावें धरेवरी । प्रेतापरी अचेतन ॥ २४ ॥
बिभीषणाची अर्धा क्षण पाठ दाखविण्याची श्रीरामांना विनंती :
बिभीषण म्हणे श्रीरामासी । क्षणार्ध पाठी द्यावी यासी ।
तरीच मरण कुंभकर्णासी । येरवीं आकल्प मरेना ॥ २५ ॥
ऐकतां बिभीषणवचन । क्षोभा चढला रघुनंदन ।
आकल्पांत करितां रण । पाठी आपण दावीना ॥ २६ ॥
सूर्यवंशास लांछनास्पद म्हणून श्रीरामांचा नकार :
तिळभरी मागें सरणें । तरी सूर्यवंशा आलें उणें ।
पूर्वजांसी लाजिरवाणें । निंद्य जिणें क्षत्रियांचे ॥ २७ ॥
मागें सरणे नाहीं सर्वथा । हें नित्य व्रत श्रीरघुनाथा ।
बिभीषणासीं परम चिंता । होय सांगता कपीप्रती ॥ २८ ॥
पाठी न देता रघुनंदन । आकल्प करितां रण ।
तरी मरेना कुंभकर्ण । अटक संपूर्ण ओढविलें ॥ २९ ॥
अंगदसुग्रीवादि जुत्पत्ती । अवघे गजबजिले ठाती ।
कोणे बुझवावा रघुपती । चिंतावर्ती समस्त ॥ १३० ॥
कार्य साधावया आकांत । एक बळियाढा हनुमंत ।
आतर्क्य साधील कार्यार्थ । तोही वृत्तांत अवधारा ॥ ३१ ॥
हनुमंताने शेपटीने श्रीरामांना डिंवचताच
श्रीरामांनी पाठ फिरविली व कुंभकर्णाचे धड पडले :
युद्ध करीतां धडशिरेंसी । हनुमान येवोनि पाठींसीं ।
पुच्छें डंवची श्रीरामासी । तो फिरोनि त्यासी पूसत ॥ ३२ ॥
राम फिरतां रणांगणीं । धडशिर पडलें धरणीं ।
जयजयकारें देववाणी । स्वर्गी निशाणीं गाजत ॥ ३३ ॥
एक वेळ जयजयकार । अवघे गर्जती वानर ।
विजयी झाला श्रीरामचंद्र । निशाचर पाडिला ॥ ३४ ॥
क्षोभो न देतां रघुनाथ । हनुमंतें साधिला कार्यार्थ ।
अवघे वानर आल्हादयुक्त । हारिखें गर्जत हरिनामें ॥ ३५ ॥
माझें राखोनि सत्यव्रत । कळो न देतां विमुख पुरुषार्थ ।
हनुमंते साधिला कार्यार्थ । तेणें रघुनाथ तुष्टला ॥ ३८ ॥
बळवंत विवेकवंत । भक्तिवैराग्य ज्ञानवंत ।
सर्वार्थां साधक हनुमंत । श्रीरघुनाथ तुष्टला ॥ ३७ ॥
ऐसें अनुवादोनि गुण । संतोषोन रघुनंदन ।
देवोनि हनुमंता आलिंगन् । सुखसंपन्न स्वयें केला ॥ ३८ ॥
सुखसंपन्न सुरगण । सुखसंपन्न सिद्ध चारण ।
सुखसंपन्न वानरगण । रणीं कुंभकर्ण पाडिला ॥ ३९ ॥
तं तु भूमौ निपतितं रक्षा विक्षिप्तभूषणम् ।
राक्षसानां सहस्रे द्वे कायेनातिव्यपोथयत् ॥३९॥
स चातिकायो हिमवत्प्रकाशो रक्षोधिपस्तोयनिधेः समीपे ।
ग्राहान्परान्मीनवरान्मुजंगान्विक्षोभ्य भूमिं च तथा पपात ॥४०॥
सवेगं पतता लंका प्राकारास्तोरणानि च ।
तस्मिन्निपतिते भूमौ चक्षुमे च महोदधिः ॥४१॥
कुंभकर्णाच्या शरीरावयवपाताने अनेक जीवांना त्रास :
मुकुट कुंडले सालंकार । विक्राळ दंष्ट्रा दशन क्रूर ।
कुंभकर्णाचें दीर्घ शरीर । रामें सत्वर छेदिले ॥ १४० ॥
श्रीरामें शिर छेदोनि बाणीं । सवग पाडितांचि धरणी ।
दोन सहस्र राक्षसश्रेणी । दडपोनि रणीं निमाले ॥ ४१ ॥
दडपोनि मारावया श्रीरामासी । धड गडबडितां आवेशीं ।
असंख्य दडपिलें राक्षसांसी । अति आवेशीं रणमर्दे ॥ ४२ ॥
शरीर रणवेगें गडबडित । जावोनि पडिलें समुद्रांत ।
तेथें जळचरांचा विघात । केला वृत्तांत तो ऐका ॥ ४३ ॥
तिमि तिमिंगिळ मत्स्य मगर । कच्छप नक्र जळचर ।
या अवधियाचा करितां चूर । गेले सत्वर पाताळा ॥ ४४ ॥
कुंभकर्ण पडतां तळीं । भूकंप जाला ते काळीं ।
गडबडिल्या लंकापौळी । समुद्र ते काळीं उचंबळला ॥ ४५ ॥
बैसतांचि रसातळीं । महाभुजंगाच्या मेळी ।
पन्नग दडपले देहातळीं । नेटेंपाटें बैसला ॥ ४६ ॥
जैसा हिमाचल गिरिवर । तैसें शरीर महाथोर ।
करित जळचरांचा चकचूर । गेले सत्वर रसातळा ॥ ४७ ॥
राक्षस-सैन्याची लंकेला माघार :
रणीं मारितां वानर । उरले जे का निशाचर ।
दीर्घ करोनि बोंबस्वर । रणीं सत्वर पळाले ॥ ४८ ॥
युद्धाभिघातें अति आंत । रणमारें जर्जरीभूत ।
कण्हत कुंथत कापत । लंकेआंत पळाले ॥ ४९ ॥
जेंवी इंद्रे मारिला वृत्रासुर । तेंवी रामें मारिला महावीर ।
सुमनें वर्षती सुरवर । जयजयकारें गर्जोंनी ॥ १५० ॥
एका जनार्दना शरण । रणीं मारोनि कुंभकर्ण ।
विजयी जाला रघुनंदन । सुखसंपन्न कपिकुळें ॥ ५१ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
कुंभकर्णवधो नाम अष्टविंशतिमोऽध्यायः ॥ २८ ॥
ओंव्या ॥ १५१ ॥ श्लोक ॥ ४१ ॥ एवं ॥ १९२ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अठ्ठाविसावा
