भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा
सीतेचे दिव्य
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
ततो वैश्रवणे राजा यमश्च पितृभिः सह ।
सहस्त्राक्षश्च देवेशो वरुणश्च जलेश्वरः ॥१॥
त्रिशूलपाणिर्विश्वेशो महादेवो वृषध्वजः ।
कर्ता सर्वस्य लोकस्य ब्रह्मा च भगवान्प्रभुः ॥२॥
स च राजा दशरथो विमानेनांतरिक्षगः ।
अभ्याजगाम तं देशं देवराजसमद्युतिः ॥३॥
एते सर्वे समागम्य विमानैः सूर्यसंनिभैः ।
अभ्यभाषंत काकुत्स्थं मधुरं वाक्यगौरवात ॥४॥
कुबेर, यम, वरुणादि देवांसह दशरथांचे त्या ठिकाणी आगमन :
वैश्रवण जो कुबेर । धनवंताचा राजा सधर ।
भगवंताचा भांडारघर । तेथें सत्वर पातला ॥ १ ॥
अर्यमा पितरसमवेत । यम पातला प्रेतनाथ ।
सहस्राक्ष देवनाथ । मरुद्‌गणेंसहित पातला ॥ २ ॥
अपांपती अति वोजा । वरुण आला अमृतराजा ।
विनवावया रघुराजा । सीताकाजा पैं आले ॥ ३ ॥
त्रिशूळपाणी वृषभध्वज । गोक्षीरधाम धवळ सहज ।
पिनाकयुक्त गणसमाज । साठीं सहस्रांसमवेत ॥ ४ ॥
त्रिनेत्र पंचवक्त्र । दशभुजा अति परिकर ।
अर्धांगी गिरिजा सुंदर । अति मनोहर तेथें आला ॥ ५ ॥
जो स्रजिता सकळांसी । पितामह म्हणती ज्यासी ।
तो सत्यलोकनिवासी । जानकीकाजासी ब्रह्मा आला ॥ ६ ॥
रावण पार्षद वैकुंठींचा । श्रीरामें वध केला त्याचा ।
अधिकार पावोनि निजाचा । गेला जेथींचा पैं तेथें ॥ ७ ॥
रावणाने वैकुंठात असलेल्या दशरथाला राम प्रताप निवेदन केला :
तंव तेथें दशरथ । वैकुठीं देखिला नांदत ।
तेणें रावण आनंदभरित । ख्याति वानित रामाची ॥ ८ ॥
सीताव्याजेंकरोनी । सागरीं शिळा तारोनी ।
रामें वधिला दशाननी । अभिनव करणी पैं केली ॥ ९ ॥
लंके अभिषेकिला बिभीषण । सोडविले सीतानिधान ।
अतुलकीर्ती रघुनंदन । दाता समान अरिमित्रा ॥ ११ ॥
रावणमुखें श्रीरामकथा । ऐकोनि आनंद दशरथा ।
पहावया श्रीरघुनाथा । सत्वर तो तेथें आला ॥ १२ ॥
शंकरादि देवांसमवेत । श्रीरामजनक दशरथ ।
ब्रह्मा इंद्र आले तेथ । जानकीचरित्र पहावया ॥ १३ ॥
सूर्यप्रभा समसमान । विमानें विमानीं पैं देदिप्यमान ।
अंतरिक्ष व्यापिलें गगन । श्रीराम आपण जेथें असे ॥ १४ ॥
ककुत्स्थकुळीं उत्पत्ती । म्हणोनि काकुत्स्थ रघुपती ।
नामनिर्देश निश्चिती । वेदश्रुतिपुराणें ॥ १५ ॥
सीतेसाठी ब्रह्मदेवाची श्रीरामांना विनंती :
ब्रह्मा जो कां लोकपती । मस्तकांजली विनयवृत्ती ।
सकळ देवेंसी विनंती । सीताउद्देशें करीतसे ॥ १६ ॥
अति अक्षोभ्य सागर । शिळांनीं बुजोनि सत्वर ।
पराक्रमें वानरभार । क्षणें परपार पावविला ॥ १७ ॥
करोनियां महारण । इंद्रजित आणि कुंभकर्ण ।
रणीं निवटिला रावण । सकुळप्रधानसमवेत ॥ १८ ॥
बिभीषण लंकापती । जियेलागीं केला रघुपती ।
ते भेटलिया सीता सती । उपेक्षावृत्ती कां केली ॥ १९ ॥
राम भक्तजनवत्सल । ऐसा ब्रीदाचा कल्लोळ ।
तुझें अर्धांग जनकबाळ । उपेक्षाशीळ केंवी रामा ॥ २० ॥
क्षमा करीं रघुनाथा । कृपाहस्त ठेंवी माथां ।
वेगीं उठवावी सीता । विचार अन्यथा न करावा ॥ २१ ॥
श्रीरामांनी देवांच्या विनंतीलाही प्रतिवचन न दिल्यामुळें वानरमंडळी खवळली :
ऐसें ऐकोनियां वचन । उगाचि पाहत रघुनंदन ।
कांही नेदी प्रतिवचन । तेणें वानरगण खवळले ॥ २२ ॥
आधींच मर्कटें आळुकी । वरी संधि साधिली नेटकी ।
कोल्लाळ मांडिला सकळिकीं । कां हो जानकी उपेक्षिली ॥ २३ ॥
सुग्रीव राजा वानरनाथ । अंगद आणि जांबवंत ।
नळनीळादि बहुत । वानर समस्त बोलती ॥ २४ ॥
जिचेनि धर्मे श्रीरामा । स्वामी जोडला आम्हां ।
श्रीरामभक्ति प्लंवगमा । अगाध महिमा त्रैलोक्यीं ॥ २५ ॥
ते मुख्य सीता सती । जवळी असल्या रघुपती ।
उपेक्षिली निमेषगती । देवीं विनंती पैं करितां ॥ २६ ॥
तेणें वानरां भय संभवे । केंवी करावें रामसेवे ।
जीव गेलियाहीं जीवें । धीर नव्हे भजनासी ॥ २७ ॥
उपेक्षिलें निजवधूसी । तो सेव्य केंवी वानरांसी ।
श्रीरामसेवा करुं कैसी । वानरांसी भय भारी ॥ २८ ॥
अशा निर्वाणसमयीं बिभीषणाची रामांना प्रार्थना :
थोर मांडिलें निर्वाण । हडबडिले वानरगण ।
तें देखोनि बिभीषण । करोनि नमन विनवित ॥ २९ ॥
उपेक्षितां जानकीसी । भय सुटलें सकळांसी ।
राम कृपाळु विश्वासी । हें पुराणांसी मंडण ॥ ३० ॥
उभारोनियां निजहस्त । गर्जताती शास्त्रार्थ ।
राम कृपाळु निश्चित । वेदसंमत हे बोली ॥ ३१ ॥
तीं ब्रीदें अंगीकारीं । जानकीतें कृपा करीं ।
तंव सौ‍मित्र ते संधीमाझारीं । विनंती करी मधुरवाणी ॥ ३२ ॥
लक्ष्मणाची प्रार्थना :
विनविताहे शरणागत । तो मानावा वचनार्थ ।
तूं कृपाळु रघुनाथ । मनोगत रक्षावें ॥ ३३ ॥
ऐसें विनवितां समस्त । श्रीराम उगाचि तटस्थ ।
मग विनवी कपिनाथ । काय निवांत पाहसी ॥ ३४ ॥
आकांत होतसे सकळांसी । आणि तूं निवांत मानसीं ।
निष्ठुर ऐसा कैसा होसी । जानकीसी प्राणांत ॥ ३५ ॥
ऊठ चाल पाहसी काये । सीता मूर्च्छित पडली आहे ।
झणें तिचा प्राण जाये । करावें काय मग तेव्हां ॥ ३६ ॥
ऐकोनि त्याचा वचनार्थ । हनुमान उल्लासें असे बोलत ।
स्त्रीपुरुषांचा जो एकांत । त्याचा इत्यर्थ तुम्हीं केंवी जाणां ॥ ३७ ॥
ऐसे बोलोनियां जाण । उठता झाला वायुनंदन ।
ज्याचें ऐकता वचन । श्रीरघुनंदन संतुष्ट ॥ ३८ ॥
जो भक्तिसुखाचा सागरू । भजनधर्मासी सद्‌गुरु ।
निश्चयाचा महामेरु । धैर्य निर्धारु त्याचेनी ॥ ३९ ॥
अबलांचें तरी जीवन । साधकांसी साधन ।
सिद्धासी समाधान । अमृता जीवन वचन ज्याचें ॥ ४० ॥
सीतेची बाजू घेऊन मारुतीचे श्रीरामांना सांगणे :
प्रेमाचे उभाडे देखा । देखोनो जानकीच्या दुःखा ।
जवळी येवोनि रगुकुळटिळका । सकळ लोकां देखतां ॥ ४१ ॥
प्रीतिप्रेमाचे आवेशीं । तिक्ष्ण उत्तरें श्रीरामासी ।
बोलता जाला कुशळतेसी । जानकीपक्षासी घेवोनी ॥ ४२ ॥
स्वामिसेवकांचे वचन । प्रीतिरोषयुक्त पूर्ण ।
प्रेमकलहाचें लक्षण । वदावया वदन मज कैचें ॥ ४३ ॥
दोहींच्या अंतरीं प्रवेशवे । तैं दोहींचें हरिद्र जाणवे ।
हें असंभाव्य केवी संभवे । अंतर वदवे स्वामिसेवकांचे ॥ ४४ ॥
परि सत्कुळाचें कुळवंत । पंचायतनींचे आदिदैवत ।
त्या सद्‍गुरुचें मनोगत । विचरे निश्चित मनामाजी ॥ ४५ ॥
त्याची कृपा उपायदानें । असंभाव्य ही ये भावने ।
अचिंत्य आकळे चित्तचिंतनें । निर्विकल्प मनें कल्पवे ॥ ४६ ॥
अलक्ष्य लक्षेंवीण दिसे । अमृर्तीची मुर्ति भासे ।
अवाच्याही शब्दासारिसें । सावकाशें बोलवे ॥ ४७ ॥
शंखासुर श्रीअनंतें । निवटिला स्वसामर्थ्ये ।
कलेवर पिळूनि तेथें । निजहस्तें काढिलें ॥ ४८ ॥
सवेंचि प्रीतिपुरःसर । प्रसन्न होवोनि वेगवत्तर ।
हातीं घेऊनि कलेवर । ध्वनि विचित्र वाजवी ॥ ४९ ॥
तोचि मजलागीं पूर्ण । अवतरला एकाजनार्दन ।
निवटोनि ममभिमान । कलेवर जाण अंगीकारिलें ॥ ५० ॥
मन बुद्धी चित्ताभिमान । स्वयेंचि होवोनि आपण ।
गिरेमाजी प्रवेशोन । निजगुणवर्णन करीतसे ॥ ५१ ॥
जेंवी शंखाचा उत्तम ध्वनी । संबंध नाही पांचजन्यीं ।
निगालिया कर्कश ध्वनी । लाज मनीं नाहीं शंका ॥ ५२ ॥
तेंवी ग्रंथ सुरसविरसता । एकाजनार्दनाचे माथां ।
जैसे जैसे आवडे चित्ता । तैसी कथा वदतसे ॥ ५३ ॥
य़ालागीं श्रोते जन । न ठेवावें भूषण दूषण ।
वक्ता एकाजनारदन । कथाकीर्तन करीतसे ॥ ५४ ॥
असो आतां परिहार । परिहार तोचि अहंकार ।
वक्ता एक एकांगवीर । वाग्व्यापार चाळित ॥ ५५ ॥
पुढें श्रीराममारुती । बोलते जाले कवणे स्थिती ।
श्रोतीं अवधान द्यावें चित्तीं । दोघांची स्थिती अनुपम ॥ ५६ ॥
जानकीविषयी श्रीरामांची उदासस्थिती पाहून
मारुतीचे परखड विचार त्याने रामांना ऐकविले :
उदास देखोनि रघूत्तम । खवळला तो प्लवंगम ।
बोलावया उपक्रम । स्वयें सुवर्म चाळित ॥ ५७ ॥
इंद्र शंकर ब्रह्मादिक । नर वानर सकळिक ।
मस्तकांजाळि देख । करिती आवश्यक प्रार्थना ॥ ५८ ॥
अव्हेरुन विनंतीसी । उपेक्षितां जानकीसी ।
बोल लागेल स्वधर्मासी । कठिणता अंगासी येईल ॥ ५९ ॥
सर्वांतर्यामी श्रीराम । अरि मित्र सदा सम ।
तेणें सांडिला स्वधर्म । परम अधर्म मांडिला ॥ ६० ॥
सती पतिव्रता जानकी । निष्पाप एक तिहीं लोकीं ।
श्रीरामें ते उपेक्षिली कीं । जघन्य लौकिकीं वाढेल ॥ ६१ ॥
जीलागीं होवोनियां वेडें । सैरा वनोवन हिंडे ।
स्वयें वेंटाळून झाडें । वाडेकोडें सीताभावें ॥ ६२ ॥
जीलागीं वनांत । सैरा धांवे रघुनाथ ।
पाषाणातें आलिंगित । आतां होत उदास ॥ ६३ ॥
जियेचेनि वियोगबळें । चंद्रकिराणीं श्रीराम पोळे ।
सुमनमाळा अंगीं सळे । जैसें रुपलें सूचिकाग्र ॥ ६४ ॥
चंदनाचें उद्वर्तन । अग्निस्फुलिंगवत् जाण ।
वियोंगें पूर्ण व्यापिलें मन । अवस्था दारुण जीलागीं ॥ ६५ ॥
सखा बंधु लक्ष्मण । त्यासीं मारुं धांवे आपण ।
सीतामय झालें मन । वियोगें पूर्ण व्यापिला ॥ ६६ ॥
दुर्जन अपवाद देख । जगीं बोलती अनेक ।
ऐसें जघन्य अलौकिक । माथां निःशंक वाजेल ॥ ६७ ॥
आणीकही अपूर्व श्रीरामा । विनवितां या प्लवंगमा ।
त्यांसी उत्तर न दैसी रामा । तेणें आम्हां भय भारी ॥ ६८ ॥
श्रीराम कृपेचा सागर । ऐसा ब्रीदाचा गजर ।
त्यावरी आला तमाचा पूर । कृपा समग्र वाहवली ॥ ६९ ॥
तरी हें आजि कळलें देखा । राम प्राकृत आम्हांसारिखा ।
राम आतुडला विकल्पादिकां । ऐसें लोकां मानेल ॥ ७० ॥
निरसावया संसार । सेवावा श्रीरघुवीर ।
तो राहिला पैं विचार । ऐसें समग्र मानिती ॥ ७१ ॥
सर्वस्व त्यागून वहिले । पोटीं पाले बांधिले ।
रामसेवे जीवित्व वेंचिलें । तें फळा आलें रोकडेंची ॥ ७२ ॥
सीताप्राप्तीलागीं येथ । बहुत कष्टला रघुनाथ ।
सैन्यासीं आहार पुरवित । भांतें घालित मोजमोजूं ॥ ७३ ॥
आपण मेळवावें फळ । सेवूनि भजावें अविकळ ।
अथवा सेवूनि असावें जळ । राम केवळ साधावया ॥ ७४ ॥
एकें बापुडीं वारियावरी । राहोनियां निर्धारीं ।
राम पाहती चराचरी । भेटी तरी पैं नेदी ॥ ७५ ॥
श्रीराम निष्टुर आहेत असे चराचर मानील म्हणून तसे न करिता
जानकीची उपेक्षा करु नये म्हणून रामांना मारुतीने लोटांगण घातले :
श्रीराम ऐसा निष्ठुर । म्हणोनियां चराचर ।
भयातीत पैं समग्र । केंवी रघुवीर् सेवावा ॥ ७६ ॥
यालागीं सकळ जना । भय संचलें रघुनंदना ।
जेणें उपेक्षिली निजांगना । तो अबळा जना केंवी सेव्य ॥ ७७ ॥
ऐसें न करावें स्वामिनाथा । म्हणोनि चरणीं ठेविला माथा ।
आश्वासावी जनकदुहिता । निर्वाण आतां न पहावें ॥ ७८ ॥
ऐकोनि त्याच्या वचनार्था । आश्चर्य जालें रघुनाथा ।
निस्पृहें वरी तत्वता । नचले सत्ता कोणाची ॥ ७९ ॥
जे उदास देहावरी । स्वामित्वाची आज्ञा करी ।
उत्तर नेदी सुरासुरीं । तो कपिकेसरी विनवित ॥ ८० ॥
स्त्रिया या कधीही विश्वासार्ह मानू नयेत असे श्रीराम मारुतीला सांगतात :
झणें कोपसी हनुमंता । म्हणोनि नमन होय करितां ।
आठवावें पूर्ववृत्तांता । कोप तत्वता साडूनी ॥ ८१ ॥
तुवां सांगितली होती जैसी । आम्ही देखत नाहीं तैसी ।
विश्वासों नये गा स्त्रियांसी । जरी मार्दवेंसी बोलत ॥ ८२ ॥
जो स्त्रियांचा विश्वास धरी । सद्यः अनर्थ त्याचे शिरीं ।
वाजोनियां क्षणाभीतरी । करी बोहरी व्रताची ॥ ८३ ॥
भगिनी अथवा दुहिता । एकांती न भेटावी सर्वथा ।
विपायें पैं भेटी होतां । तेथेंही सर्वथा विकल्प वाढे ॥ ८४ ॥
जवळीं असतां पतीसी । रिगोनि त्याच्या मानसीं ।
केव्हांचि विचरे आणिकासी । हें कोणासी लक्षेना ॥ ८५ ॥
मार्गी जाता पैं स्वभावें । व्यंकटकटाक्षासवें ।
क्षणें पुरुषातें लोळवावें । कामभावें क्षोभवोनी ॥ ८६ ॥
यांदृष्ट्वाचित्तवैकल्पं स्पष्ट्वा सत्यांशसक्षयः ।
संभोगे मरणं याति सा स्त्री प्रत्यक्षराक्षसी ॥५॥
स्त्रीकटाक्षाचे दुष्परिणामः
दृष्टि पडतां अवचिती । सुरासुर मोह पावती ।
ते भेटलिया एकांतीं । कवणा विरक्ती उपजेल ॥ ८७ ॥
उभयवर्गामाझारीं । कामक्षोभ एका तर्‍हीं ।
येरयेरांची वृत्ती हरी । निंद्यसंचारीं प्रवृत्ते ॥ ८८ ॥
स्वभावें जरी दृष्टि पडे । तरी विरक्तीही क्षोभा चढे ।
कामफांसा स्वयेचि पडे । पडे सांकडें अनर्थी ॥ ८९ ॥
हें प्रत्यक्ष घडलें चंद्रचूडा । भिल्लणी आली दृष्टीपुढां ।
महादेव झाला वेडा । केला उगाडा विरक्तीचा ॥ ९० ॥
पराशरे नावे भीतरी । देखोनि निषादकुमारी ।
दिवसा करोनि अंधारी । तपसामग्री वेंचिली ॥ ९१ ॥
आणीक ऐसें सांगो किती । नागवळे तपस्थिती ।
स्त्री भेटल्या एकांती । नव्हे विरक्ती पैं कोणा ॥ ९२ ॥
कामभावनेने रावणाने सीतेला नेली
असल्याने तिला मी पवित्र कशी मानू ? श्रीराम :
ही तंव केवळ कामभावें । नेली होती दशग्रीवें ।
ती निःसंग केंवी मानावें । रुपभावें मनोरम ॥ ९३ ॥
अति सुकुमार सुंदर । तरुणांगी लावण्यकर ।
कळा विन्यास परिकर । मनोहर पैं रुप ॥ ९४ ॥
आणीकही ऐक कपिनाथा । पूर्वी तुवांचि सांगितली कथा ।
अस्थिमात्र जनकदुहिता । असे तत्वता पैं उरली ॥ ९५ ॥
रुधिर शोषिलें पैं समस्त । मांस आटलें जेथीचें तेथ ।
नामें वांचलेंसे जीवित । हर्षयुक्त सांगसी तूं ॥ ९६ ॥
तें न दिसे येथें कांहीं । अति विकसित दिसे पाहीं ।
रचिली असे ठायीच्याठायीं । अपूर्व कायी मी सांगों ॥ ९७ ॥
म्हणोनियां संदेहासी । कारण हनुमंता परियेसी ।
तंव कोप तुझे मानसीं । अति आवेशीं पैं आला ॥ ९८ ॥
तुज माझें लोटांगण । करुन कोपाचें उपशमन ।
सावध ऐकें माझें वचन । म्हणोनि विनवण करितसें ॥ ९९ ॥
“जनापवाद लागू नये म्हणून सीतेने दिव्य
करुन आपले पावित्र्य निरपवाद सिद्ध करावे.” श्रीराम :
जनापवाद कठिण भारी । दुर्नाम वाजेल माझे शिरीं ।
म्हणतील राम अविचारी । घातली घरीं कामलोभें ॥ १०० ॥
तें चुकवावया हनुमंता । उपेक्षिली जनकदुहिता ।
तुम्ही सर्वज्ञ तत्वता । निजचित्ता विवंचा ॥ १ ॥
मुख्य सीता अग्निमुखीं । ऐसें जाणोनि रघुकुळटिळकीं ।
ते भेटावया जानकीं । युक्ती निकी मांडिली ॥ २ ॥
केंवी अपवाद चुकविजे । कोण योगें लोक समजे ।
हें विचारोनि कपिसमाजें । मग सांगिजे मजलागीं ॥ ३ ॥
अत्यंत कृपा सकळांसी । जें अंगीकारावें जानकीसी ।
तरी दिव्य सीतेपासी । सकळ समतेसी पैं मागा ॥ ४ ॥
सकळ लोकांदेखतां । दिव्य उतरलिया सीता ।
तरी मी अंगीकारीन तत्वता । विचार अन्यथा असेना ॥ ५ ॥
श्रीरामांच्या कठोर परंतु निश्चियी वाणीने सर्वांना अतीव दुःख :
ऐकोनियां तें वचन । आंदोळिले त्रिभुवन ।
कठिण गिरा रघुनंदन । वाग्वज्रबाण मोकलिले ॥ ६ ॥
ऐकतां चळकांप चित्ता । भय सुटलें समस्तां ।
उपाय खुंटला सर्वथा । जनकदुहिता वांचेना ॥ ७ ॥
ऐसें मानोनि सकळिकीं । आशा सांडिली निःशेखीं ।
होवोनियां अधोमुखीं । दुःखपंकीं निमग्न ॥ ८ ॥
कठिण ऐसें वाग्वज्र । ऐकोनियां हनुमान वीर ।
बोलों आदरिलें उत्तर । श्रीरघुवीर लक्षोनी ॥ ९ ॥
धीरवीर मारुतीने श्रीरामांना सीतेचे महिमान विशद केले :
ऐकें स्वामी रघुनाथा । झणीं उपेक्षिसी सीता ।
पतिव्रतेचा विकल्प धरितां । निजव्रता बोल लागे ॥ ११० ॥
सीतेचेनि तेजानलें सहरावण पैं वहिलें । कटक अवघेंचि अहाळलें ।
प्रेतरुप आलें युद्धासी ॥ ११ ॥
ससैन्य लंकानाथा । आपण वधिलें तत्वतां ।
ऐसें न मानावें रघुनाथा । वाल्गोनि वृथा कार्य नाहीं ॥ १२ ॥
सीतेने मारिले नसतां । तुज न मरते रघुनाथा ।
मारीलेचि मारोनि तत्वता । जय सर्वथा तुम्हां दिधला ॥ १३ ॥
रावणवधाचिये ख्याती । त्रैलोक्यीं पावन कीर्ती ।
जिजेनि प्रतापें त्रिजगतीं । तुमचें तुम्हांप्रती लक्षेना ॥ १४ ॥
जिचेनि तुझी शौर्यशक्ती । जिचेनि तुझी शौर्यकीर्ती ।
ते समूळ जानकी चिच्छक्ती । जाण निश्चितीं श्रीरामा ॥ १५ ॥
जिचेनि तुज नामरुप । जिचेनि प्रौढ प्रताप ।
जिचेनि रणीं साटोप धैर्य अमूप जिचेनी ॥ १६ ॥
ते तुझी निजशक्ति सीता । तुवां उपेक्षिली निजकांता ।
तेथें इतरांची कोण कथा । दीननाथा भजनमार्गी ॥ १७ ॥
पूर्विल्याहूनि अनारिसी । तुवां देखिली सुंदरवेषीं ।
अनोळख भक्ति चिन्हासीं । काय स्वामीसीं म्हणावें ॥ १८ ॥
सूर्याचें सामर्थ्य गगनीं । स्वयें नेणे दिनमणी ।
तें जाणतसे कमळिणी । सुखविकासिनी पैं झाली ॥ १९ ॥
चुंबकाची चाळकशक्ती । स्वतां नेणे निजस्थिती ।
जडें लोहें सुखेंचि जाणती । ते चळण पावती दर्शनें ॥ १२० ॥
चंद्रकिरणींची अमृतधार । स्वतां नेणें हिमकर ।
सेवून जाणती चकोर । दर्शनें अपार नांदत ॥ २१ ॥
तैसी देखतां श्रीराममूर्ती । जरी उल्लास न बाणे चित्तीं ।
ते वज्राहूनि कठिण जाती । श्रीराममूर्ती अनोळख ॥ २२ ॥
स्वस्वरुपीं आराम । त्यातें बोलिजे श्रीराम ।
तें अंतरीचें निजप्रेम । सुखें परम ओतलें ॥ २३ ॥
अद्वैतीं सुखसंबध । इंद्रियांवीण अगाध ।
विषयावीण परमानंद । तें स्वरुप शुद्ध तुझें स्वामी ॥ २४ ॥
त्या निजरुपातें देखतां । जरी उल्लास न बाणे चित्ता ।
इंदियें नव्हे पुष्टता । तरी ते वृथा पाषाणवत ॥ २५ ॥
तुझिया दर्शनाचें सुख । श्रीरामा तुज अनोळख ।
भक्त जाणती सात्विक । जे नैष्ठिक व्रतधारी ॥ २६ ॥
तुज देखतां रघुनाथा । अष्टौभाव सात्विकता ।
गुढी उभविली स्वानंदता । बाहेरी तत्वता ते आली ॥ २७ ॥
तेणें पुष्ट झाली सीता । ते देखातांचि रघुनाथा ।
विकल्प गमला तुझ्या चित्ता । अंतरव्रता नेणोनी ॥ २८ ॥
वेदपुराणसंमत । अंतर्यामी रघुनाथ ।
तें कांही न दिसे येथ । अंतरव्रत का न कळे ॥ २९ ॥
तरी भाग्य आपुलेंचि हीन । जे अंतर नेणे रघुनंदन ।
सकळांला मी जो सर्वज्ञ । वेद वचन काय झालें ॥ १३० ॥
आतां असोत या कथा । वर्म बोलतां रघुनाथा ।
प्रब्ळ शीण वाटेल चित्ता । आम्हा सीता काय होय ॥ ३१ ॥
जेणें सुख स्वामीसी । तेंचि करणें आम्हांसी ।
सीतेची भीड ते कायसी । दिव्य जानकीसी पैं मागूं ॥ ३२ ॥
केवळ रामांच्या संतोषासाठी मारुतीने
सीतेजवळ येऊन तिला दिव्य करण्यास सांगितले :
दिव्य उतरल्या सीता सती । जरी अंगीकारीना रघुपती ।
तरी देहपात करणें समस्तीं । आणीक युक्ती असेना ॥ ३३ ॥
म्हणोनियां क्रोधावेषीं । आला जानकियेपासीं ।
ऊठ हो काय पडळीसी । दिव्य रामासी पैं देई ॥ ३४ ॥
दिव्य करण्यास सीता तत्काळ तयार :
ऐकतां हनुमानाचें वचन । जानकी झाली आनंदघन ।
मज वोळला रघुनंदन । दिव्य आपण मागितलें ॥ ३५ ॥
दिव्य न घेतां पैं येथ । मज अंगीकारीना रघुनाथ ।
लौकिकीं होतें विपरीत । जे विषयलुब्ध श्रीराम ॥ ३६ ॥
अहंरावणाच्या घरी । श्रीरामशक्ति सीता सुंदरी ।
राखिली होती षण्मासवरी । ते ये काळीं घरी घातली ॥ ३७ ॥
ऐसा जनापवाद होता । तो चुकविला हनुमंता ।
श्रीरामाची निर्विषयता । प्रकट तत्वता तुझेनि आजी ॥ ३८ ॥
जानकीची निष्पापता । तुझेनि झाली वायुसुता ।
दिव्य मागतां रघुनाथा । देईन तत्वता सर्वांगें ॥ ३९ ॥
दिव्य मागतां रघुनंदन । जेणै अंगें देईन जाण ।
तैंचि होईन पावन । निंद्य जाण पैं येर ॥ १४० ॥
या कारणें सर्वांगेसी । दिव्य देईन श्रीरामासी ।
ऐसें बोलतां वेगेंसी । हनुमंत चरणांसी लागली ॥ ४१ ॥
तुझेनि धर्मे हनुमंता । आजि माझ उजळला माथा ।
विलंब न करीं सर्वथा । होई योजिता सामग्री ॥ ४२ ॥
सीतेची आज्ञा ऐकून मारुतीने तिला वंदन
करुन प्रचंड असे अग्निकुंड प्रज्वलित केले :
ऐकोनियां तें वचन । आलें हनुमंतासी स्फुरण ।
करोनि सर्वांगें निंबलोण । वंदिले चरण जानकीचे ॥ ४३ ॥
दिव्य मागतां रघुनाथ । जानकीचें हर्षित चित्त ।
तेणें सुखमय हनुमंत । सामग्री योजित दिव्याची ॥ ४४ ॥
श्रीरामआज्ञा तत्वता । सर्वांगें दिव्य देवों पाहे सीता ।
तो संपादावया हनुमंता । विचार चित्ता आठवला ॥ ४५ ॥
विश्वाकारविषम कुंड । हनुमंतें पेटविलें प्रचंड ।
देखोनि खळबळिलें ब्रह्मांड । अकांड तांडव मांडिलें ॥ ४६ ॥
ज्वाळा लागती अंतराळीं । आकाश व्यापिलें ज्वाळीं ।
जवळी येवोनि जनकबाळी । कुंड न्याहाळी अति प्रीती ॥ ४७ ॥
सीतेला ते अग्निकुंड संपूर्ण अंतर्बाह्य राममयच भासले :
तंव अपूर्व तेथें जालें । सबाह्य कुंड रामें व्यापिलें ।
ते देखोनि जनकबाळे । आश्चर्य वर्तलें निजचित्तीं ॥ ४८ ॥
अभिनव लीला रघुपती । दिव्य घेतां मजप्रती ।
कुंडामाजीं निजस्थिती । अंतर वृत्ती पाहूं आला ॥ ४९ ॥
येथें कायसा विचार आन । शुद्धभावार्थाचें प्रमाण ।
करोनियां अग्नीमाजी स्नान । श्रीरामचरण सेवावे ॥ १५० ॥
ऐसा निश्चिय करोनि चित्तीं । रामांगना महास्ती ।
स्वयें प्रतिज्ञा झाली बोलती । सावध श्रोतीं परिसावें ॥ ५१ ॥
मानसि वचसि काय जागरे स्वप्रमार्गे ।
नहि वसति मनो मे राघवादन्यंपुसि ।
सपदि दह ममांगं पाककृत् पावकेदं ।
सुकृतदुरितभाजां त्वं हि नः कर्मसाक्षी ॥६॥
अग्निकुंडासमोर उभी राहून सीतेचे प्रतिज्ञेचे सहजोद्‌गार :
राहोनि कुंडासमीप । श्रीरामभजनप्रताप ।
बोलती झाली आपोआप । सुखरुप श्रीराम ॥ ५२ ॥
निजभजनमहिमान । निजस्थितीचें वर्णन ।
स्वयें बोलो नये आपण । परी न बोलतां जाण सरेना ॥ ५३ ॥
पुसतां श्रीरघुनंदन । वंचूंही नये आपण ।
दिव्यसमयीं उच्चारण । केल्याविण सरेना ॥ ५४ ॥
म्हणोनियां निजस्थिती । बोलती झाली सीतासती ।
अत्यंत नम्र अति प्रीती । अग्नीसी विनंती करीतसे ॥ ५५ ॥
स्वामि परियेसीं तेजोराशी । तूं साक्षी सर्वकर्मांसी ।
अंतर सकळ जाण्सी । जठरनिवासी जठराग्नी ॥ ५६ ॥
अत्यंत चपळ शीघ्रगती । जेथें जेथें जाय मनोवृत्ती ।
तेथें तेथें रघुपती । चाळक स्थिती सांगातें ॥ ५७ ॥
कल्पनेंचेनि योगें । मन जेथें जाय वेगें ।
राम सरसा पुढें मागें । परतोनि निघे तेथेंची ॥ ५८ ॥
“रामांवांचून अन्य विषय माझ्या मनात क्षणभर
जरी आला असेल तर हे अग्ने ! मला तू दहन कर.” :
राम सांडोनियां मना । विषय जरी ये ध्याना ।
तरी देह हुताशना । करीं दहन क्षणमात्रें ॥ ५९ ॥
व्यापार जे कां वाचिक । स्वर वर्ण उच्चारादिक ।
श्रीराम त्यांचाही चाळक । नुच्चारे देख रामेंवीण ॥ १६० ॥
वाचेंसी वदविता राम । नित्य कथेसी मेघश्याम ।
रामेंवीण नाहीं उपशम । वाग्विश्राम श्रीराम ॥ ६१ ॥
वाचा भलतें अति वावडे । परी रामेंवीण नवचे पुढें ।
श्रीरामेवीण उघडें । निजनिवाडें वचन नाहीं ॥ ६२ ॥
तेथें सैराट देतां हांका । हांकेमाजी राम नेटका ।
अनारिसें होतां देखा । देवमुखा करी भस्म ॥ ६३ ॥
हे काया जेथें आतळे । तेथेंचि श्रीराम मिळे ।
श्रीरामाहूनि वेगळें । नाहीं उरलें सर्वथा ॥ ६४ ॥
दिसाताहे हा दिसे देहो । ऐसा बहुतांसी संदेहो ।
ते देहीं श्रीरामरावो । प्रकट पाहों दिसतसे ॥ ६५ ॥
रम अवघे श्वासोच्छ्वास । राम पळ निमेषोन्मेष ।
श्रीरामीं पैं सावकाश । निजवास् रामपणें ॥ ६६ ॥
रामेंवीण शरीर । क्षणही जाये आन मोहरा ।
ती देह वैश्वानर । क्षणमात्रें भस्म करीं ॥ ६७ ॥
शरीर वाचा मानस । त्रिविध प्राण सावकाश ।
तुजपुढें केला हुताश । श्रीराघवेश पावावया ॥ ६८ ॥
कायिक वाचिक मानसिक । त्रिविध व्यवहार संसारिक ।
यांचें प्रमाण केलें देख । ऐक आणीक सांगेन ॥ ६९ ॥
जागृति सुषुप्ति आणि स्वप्न । त्यांची ते स्थिती संपूर्ण ।
याचा साक्षी तो रघुनंदन् । ऐकें लक्षण पैं तेंही ॥ १७० ॥
जागृती जें जें भासत । त्याचा प्रकाशक रघुनाथ ।
दृश्य द्रष्टा दर्शन तेथ । सहजचि होत श्रीराम ॥ ७१ ॥
मावळोनियां जागृती । कल्पना वसे स्वप्नस्थिती ।
त्यातें भासविता रघुपती । जाण निश्चिती जठरेशा ॥ ७२ ॥
निरसोनियां जागृती । उदैजतां स्वप्नस्थिती ।
मध्येंचि जे कां सुषुप्ती । जियेतें म्हणती गाढ मूढ ॥ ७३ ॥
परी मूढता नाहीं ऐसी । केवळ सुखमय सर्वांसी ।
जागृतीच्याज्या श्रमरासी । त्या सुषुप्तीसी निरसिती ॥ ७४ ॥
नलगतां पैं सुषुप्ती । केवळ जे स्वप्नजागृती ।
ज्ञाते त्यातें दुखणे म्हणती । सुखसंवित्ती तेथें नाहीं ॥ ७५ ॥
म्हणोनि सुषुप्ति सुखमय देख । श्रीराम त्याचेंही सोलींव सुख ।
श्रीरामाहूनि आणिक । नाहीं निःशेख पैं उरलें ॥ ७६ ॥
श्रीराम, देवब्राह्मण यांना वंदन व प्रदक्षिणा करुन सीतेने अग्नीत प्रवेश केला :
श्रीरामासी प्रदक्षिण । करोनि नमिले देवब्राह्मण ।
करावया अग्नीमाजी स्त्रान । रघुनंदन विश्वमूर्ति ॥ ७७ ॥
ऐसें परम प्रमाण सीता । बोलतांचि पैं तत्वता ।
सकळां झाली आश्चर्यता । परमावस्था हुताशीं ॥ ७८ ॥
सीता बोलतां प्रमाणासी । न साहवे जठराग्नींसीं ।
साक्षी सांगावें सकळांसी । भेदोनि देहासी बाहेर आला ॥ ७९ ॥
मंत्रबळें आहुती । जेंवी प्रवेश कुंडाप्रती ।
तेंवी निजसामर्थ्ये सीता सती । उडी घालिती पैं जाली ॥ १८० ॥
सीता स्मरोनि रघुनाथ । उडी घातली अग्नीआंत ।
आकांतले सुर समस्त । केला निजघात जानकियें ॥ ८१ ॥
त्यामुळे एकच आकांत :
तेथें बुजालीं वानरें । भ्यालीं सकळ निशाचरें ।
सुरवरादि खेचरें । झालीं समग्रें भयभीत ॥ ८२ ॥
कृपाळु श्रीरघुनंदन । सकळां निश्चिय होता पूर्ण ।
येव्हढें केलें निर्वाण । जीवावरी पूर्ण उठावला ॥ ८३ ॥
तेथे अग्नीच शांत झाला व सीता अग्नीप्रमाणे अति तेजस्वी भासली :
तंव आश्चर्य झालें तेथ । धगधगीत ज्वाळा समस्त ।
इंगळ जे लखलखित । लोपोनि शोभत जानकी ॥ ८४ ॥
तेथें तम धूमाचे घोळ । आणि रजरक्त कल्लोळ ।
ते लोपोनि सकळ । जनकबाळ देदीप्य ॥ ८५ ॥
तेथें दहनदीप्तिरुखा । मूळ ते जानकी देखा ।
अग्नीचिया निजशिखा । त्याचि शाखा तया वृक्षा ॥ ८६ ॥
सीता निजतेज कल्लोळें । पावकपाप निःशेष पळे ।
रावणबंदी जें घडलें । होते चैलें पैं धुतां ॥ ८७ ॥
निर्दोष सीतेचा मोठा जयजयकार :
सीता पतिव्रता निर्दोष । अग्नि जाला पैं चोख ।
जयजयकारें करिती घोष । गर्जती अशेष हरिनामें ॥ ८८ ॥
तें देखोनि श्रीराघवा । आकळिलें अति कणवा ।
अवघेपणेंचि अघवा । आला खेंवा स्वानंदें ॥ ८९ ॥
श्रीराम-सीता यांचे मिलन :
ऐसी प्रकृति पुरुषां भेटी । खेंवा पडोनि पडली मिठी ।
हरपली उठाउठी । जिराली पोटीं येरयेरां ॥ १९० ॥
तेथें योग वियोग कांही । स्मरणास्मरण तें नांहीं ।
बुझावण झालें दोहीं । लवलहीं दोन्हीपणा ॥ ९१ ॥
श्रीरामरुपीं तत्वतां । मिळोनि गेली जनकदुहिता ।
न निवडे पैं सर्वथा । युक्ति विवरितां बहुविध ॥ ९२ ॥
तेथें अशोकाचा शोक । वियोगभावनेचें दुःख ।
हरवोनि जंव म्हणे सुख । तंव म्हणते निःशेख हारपलें ॥ ९३ ॥
ऐसा जीवशक्तिसंयोग । अभ्यासेंवीण महायोग ।
निःशेष कल्पनेवीण भोग । अति अव्यंग भोगिती ॥ ९४ ॥
एकपणाचेनि आळें । सर्वथा नुरेचि वेगळें ।
श्रीरामरुपें सगळें । समावलें एकाएकीं ॥ ९५ ॥
एकाएकीं जनार्दनीं । सहजीं सहजचि मिळणी ।
प्रकृतिसहित जनक नंदिनी । रामचरणीं सरती झाली ॥ १९६ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
सीतादिव्यनिरुपणं नाम अष्टषष्टितमोऽध्यायः ॥ ६८ ॥
ओंव्या ॥ १९६ ॥ श्लोक ॥ ६ ॥ एवं ॥ २०२ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय अडुसष्टावा
