भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा
अंगद – शिष्टाई वर्णन
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
रावणाची दुर्दशा :
मागिले प्रसंगीं जाण । वामनें गांजिला रावण ।
तिज्या रावणाचें प्रकरण । सांगें आपण अंगद ॥ १ ॥
पूर्वप्रसंगीं स्वभावतां । जाली दों रावणांची कथा ।
तिज्या रावणाची प्रौढता । ऐक तत्वता लंकेशा ॥ २ ॥
परिसतां अंगदवचन । रावणा हृदयीं खोंचती बाण ।
कांही न चले आंगवण । ऐके आपण कुसमुसित ॥ ३ ॥
श्वेतद्विपातील फाजिती :
एक रावण मूर्खावेशीं । स्वयें निधाला श्वेतद्वपासी ।
तेथें गति न चले विमानासीं । सेवकांसीं अगम्य ॥ ४ ॥
मागे सांडोनि विमान । राहवोनियां सेवकजन ।
एकला निघे रावण । मूर्खाभिमान । आक्रोशीं ॥ ५ ॥
श्वेतद्विपीचें राज्य समस्त । करावया हस्तगत ।
येणें अभिलाषें लंकानाथ । असें जात श्वेतद्विपा ॥ ६ ॥
श्वेतद्विपासी स्वयें जाण । नारद जाऊं न शके आपण ।
तेथैं बापुडें रावन । सशक कोण प्रवेशे ॥ ७ ॥
रावण चालतां षण्मास । श्वेतद्वीप न ठाके त्यास ।
मार्गी शिणला बहुवस । परम क्लेश पावला ॥ ८ ॥
न कळे उदय अस्तमान । न मिळे अन्न ना जीवन ।
नसे बसाव्या वस्तीचें स्थान । दशानन अति दुःखी ॥ ९ ॥
पुढें लक्षेना पैं स्पष्ट । मागें यावया भुलला वाट ।
भ्रमणचक्रीं दशकंठ । परम कष्ट पावला ॥ १० ॥
निरंजनीं विजनवासीं । रावण रडे उकसाबुकसीं ।
कोण संबोखील त्यासी । परदेशीं एकाकी ॥ ११ ॥
जळ न्यावया नगराआंत । गंगा प्रवाहे श्वेत ।
जळ वाहका दासींची मात । ऐके निवांत रावण ॥ १२ ॥
जळ वाहतां देखोन दासी । रावण जाला अति उल्लासी ।
मी पावलों श्वेतद्वीपासी । हरिखें तीपासीं पुसों आला ॥ १३ ॥
देखोनियां दशमुखासी । स्वयें विनोदें धरिती त्यासी ।
खेळणें करावया दशशिसीं । कौतुकेंसीं आणिला ॥ १४ ॥
दहा मुखें वीस हात । दहाही शिरें मुकुटांकित ।
अभिनव किडें आलें तेथ । दासी धरित साक्षेपें ॥ १५ ॥
सोडवावया आपणाप्रती । न चले रावणाची शक्ती ।
जेंवी कां चिडिया पारध्याहांतीं । तैसिया रीतीं धरियेला ॥ १६ ॥
पारध्या हातीं चिडी चिचात । दासीपासीं लंकानाथ ।
अडकला कुंथत कुंथत । कांहीं सामर्थ्य चालेना ॥ १७ ॥
धरिला देखोन दशानन । भोंवतें मिळाले पैं जन ।
विनोदें अवघे जण । करिती छळण तें ऐका ॥ १८ ॥
काड्या घालोनियां नासी । विचकाविती दहाही मुखांसी ।
टोले हाणोनियां शिसीं । डोळे विसी मिचकावी ॥ १९ ॥
एकें हाणोनिया लात । एक हरणुली नाचवित ।
एक गटांगळ्या देत । अवघेही दांत विचकावया ॥ २० ॥
काकस्वरें श्वानस्वरें । खरस्वरें जंबुकस्वरें ।
भुंकविती पैं लेंकुरें । घुघुस्वरें पैं एक ॥ २१ ॥
एक घालविती कोल्हाटे । एक घालविती हेलाटे ।
दुःख पावोनि दशकंठें । म्हणे येथें कोठें मी आलों ॥ २२ ॥
अवघ्या मिळोनियां दासी । चेंडू करोनि रावणासी ।
एक टाकिती एकीपासीं । एकी चौपासीं धांवती ॥ २३ ॥
एकी टाकिती एकीवरी । एकी झोलिती माझारीं ।
एकी उडविती वरच्यावरी । दुःख दुर्धर रावणा ॥ २४ ॥
जळो ते माझी शौर्यशक्ती । जळो ते माझी प्रताव्यक्ती ।
जळो ते माझी यश कीर्ती । दासी झेलिती तृणप्राय ॥ २५ ॥
चाकांटली माझी बुद्धी । विध्वंसली माझी शुद्धी ।
येथें कां आलों मी दुर्बुद्धी । पडिलों बंदी दासींच्या ॥ २६ ॥
दासी परस्परें टाकिती । रावण डसला एकीचें हातीं ।
चाविरें म्हणोनि निश्चितीं । झुगरिती लंकेसीं ॥ २७ ॥
आदळतां लंकापुरीं । सवोष्ट दातांची चकचुरी ।
नाक चेंदलें वाहे रुधिरीं । राजद्वारीं आकांत ॥ २८ ॥
ऐसा कोण निधडा दादुला । अंतरिक्षीं संग्राम केला ।
तेथोनि रावण झुगरिला । तो आदळला लंकेसीं ॥ २९ ॥
इंद्रजितासहित कुमरजन । वृत्तांत पुसती प्रधान ।
रावण झाला लज्जायमान । प्रतिवचन नेदीच ॥ ३० ॥
तिज्या रावणाची ख्याती । श्वेतद्विपगमनानुवृत्ती ।
सांगितली सर्वही तुजप्रती । यथानिगुतीं लंकेशा ॥ ३१ ॥
वालीच्या तावडीत :
चौथ्या रावणाची स्थिती । अतिशयें अभिनव कीर्तीं ।
ते मी सांगेन तुजप्रती । लंकापते अवधारीं ॥ ३२ ॥
चवथा रावण आतुर्बळी । ध्यानस्थ देखोनियां वाळी ।
त्यासी धरितां कपटमेळीं । तेणें काखेतळीं दडपिला ॥ ३३ ॥
रावण घालोनि काखेतळीं । स्वेग उडोनियां वाळी ।
सप्तसमुद्रीं करोनि आंघोळी । ध्यानानुमेळीं बैसला ॥ ३४ ॥
रावणा दृढ लागली कळ । चरफडी परी न चले बळ ।
नाकीं तोंडीं भरलें कक्षाजळ । जाला विकळ ते काळीं ॥ ३५ ॥
निजभवना येतां वाळी । अंगद उचलितां सुखसेळीं ।
काखेचा रावण पडिला तळीं । वानरी सकळीं देखिला ॥ ३६ ॥
वीस भुजा दश शिर । मुकुट कुंडलें मनोहर ।
कंठीं विविध विचित्र हार । अति सुंदर अंगदिप्ति ॥ ३७ ॥
पाचू पदक हृदयावरी । मुक्ता फळांच्या झालरी ।
कटिसूत्र कटीवरी । झळकत हारी क्षुद्रघंटा ॥ ३८ ॥
ऐसा देखतां वानरीं । अंगदाच्या पाळण्यावरी ।
रावण बांधिला खेळण्यावारी । हेमसूत्री शृंखळा ॥ ३९ ॥
बाळलीलापदसंचारी । लाथा हाणी मुखावरी ।
अंगदमुत्राची धार थोरी । रिघें मुखांतरीं रावणाच्या ॥ ४० ॥
चिमटितां वानरवानरीं । दांत विचकी नानाविकारीं ।
टोले देतां शिरावरी । डोळे त्यांवरी मिचकावी ॥ ४१ ॥
लाता हाणितां संमुखा । क्षतें पडलीं दहाही मुखां ।
अंगद पारखी निका । तेणें दशमुखा लोळखिलें ॥ ४२ ॥
अंगद म्हणे त्यातील तूं कोण । हें पुसावें न लगे जाण ।
माझे लातांचे वण । तुझे मुखीं संपूर्ण दिसती ॥ ४३ ॥
माझ्या मुताची बाळधार । तुझे मुखी पडतां निरंतर ।
तेही चिन्हें उभय अधर । घांसली कोर दिसतसे ॥ ४४ ॥
तो तूं अतिशयें हीन दीन । भद्रीं बैसलासि रावण ।
तुज कैंची आंगवण । करावया रण रामासीं ॥ ४५ ॥
त्याचा रावणावर परिणाम त्याची धमकी :
अंगदाचे वाग्बाण । हृदयीं खोंचले संपूर्ण ।
तेणें तळमळी रावण । वचनें प्राण जाऊं पाहे ॥ ४६ ॥
अंगदवाक्य खडतर । शतधा खोंचलें जिव्हार ।
तेणें तळमळी दशशिर । सर्वथा वानर नाटोपे ॥ ४७ ॥
अंगद नाटोपे वचनानुमेळीं । अंगद नाटोपें करितां कळी ।
अंगद बैसला आतुर्बळी । रावण चळीं कांपत ॥ ४८ ॥
अंगदासीं करावया रण । स्वयें साशंकित दशानन ।
कुमर कांपती प्रधान । कंपायमान राक्षस ॥ ४९ ॥
हनुमंते लाविला धाक । त्याहुनि अंगद निःशंक ।
तेणें धाके एकएक । सैन्य सेवक सेनानी ॥ ५० ॥
ऐसें देखोनियां चिन्ह । बुद्धिवंत दशानन ।
अति कोपें हास्यवदन । काय आपण अनुवादे ॥ ५१ ॥
सभेसीं बैसोनि वानरा । किती जल्पसी सैरावैरा ।
तोंडी नाही वोढावारा । दशशिरा नोळखसी ॥ ५२ ॥
ऐक माझी आंगवण । वंदीं घातले सुरगण ।
श्रीराम बापुडें तें कोण संमुख रण करावया ॥ ५३ ॥
माझी वाजताचि हाक । सुरासुरीं अति धाक ।
श्रीराम बापुडें मशक । मजसंमुख केंवी राहे ॥ ५४ ॥
इंद्रं माल्यकरं सहस्त्रकिरणं द्वारे प्रतिहारकं ।
चंद्रं छत्रधरं संमीरवरुणौ संमार्जयंतौ गृहान् ।
पाच्यत्वे परिनिष्ठितं हुतवहं किं मद्गृहे नेक्षसे
रक्षोभक्ष्यमनुष्यमात्रवपुषं त्वं राघवं स्तौषि किम् ॥१॥
रावणाची अवस्तव आत्मस्तुती :
रणीं करोनियां दुर्धर मार । बंदीं घातले सुरवर ।
कामार केले समग्र । तोही प्रकार अवधारीं ॥ ५५ ॥
पाचारोनि कुसमाकर । विचित्र शेजा विचित्र हार ।
इंद्रें आणावे सत्वर । माल्यधर तो केला ॥ ५६ ॥
सूर्य जो कां सहस्रकर । द्वारपाळ निरंतर ।
मलयानिळ चवरधर । चंद्रें छत्र धरावें ॥ ५७ ॥
वायूचा अधिकार जाण । बिदी झाडाव्या संपूर्ण ।
वरुण येवोनि आपण । सडासंमार्जन करावें ॥ ५८ ॥
स्वयें न लावितां इंधन । फुंकिते रांधिते नसोन ।
अग्नि निपजवी अन्न पक्वान्न । सूपविधान शास्त्रार्थें ॥ ५९ ॥
जाहलिया पाकविधान । स्वयें अग्नीनें आपण ।
करावें वस्त्रक्षाळण । रंग राखोन सावध ॥ ६० ॥
सबळ डाग बैसले पोटीं । ते काढावे उठाउठीं ।
जावों न द्यावी का नवटी । कळमळवटीं फेडावीं ॥ ६१ ॥
जळावांचून सकळ मळ । सबाह्य करावे निर्मळ ।
ऐसा क्षाळक कुशळ । अधिकारी प्रबळ नेमाचा ॥ ६२ ॥
विधि दळकांड करी । चंडी तराळी माझे नगरीं ।
माझ्या सामर्थ्याची थोरी । घरोगरीं पाहें पां ॥ ६३ ॥
बृहस्पति माझे कीर्तींचा भाट । बह्मा नित्य जपे शांतिपाठ ।
माझ्या सामर्थ्याचा लोत । अति वरिष्ठ तिहीं लोकीं ॥ ६४ ॥
राम बापुडें मानवी नर । आमुचें खाजुकें ग्रासमात्र ।
वानर जे कां पालेखाईर । धाकेंचि समग्र निमतील ॥ ६५ ॥
मुख्य भक्ष्य राम लक्ष्मण । वानर तिखटें कोशिंबिरी जाण ।
एकेंचि घांसें कुंभकर्ण । भक्षील आपण निमेषार्धें ॥ ६६ ॥
शंभुसमवेत गौरी । म्यां आंदोळिला कैलासगिरी ।
त्या मज रावणाची थोरी । चराचरीं अतुळित ॥ ६७ ॥
तो मी ऐकतां दशानन । मानवी श्रीरामाचें स्तवन ।
अंगदा वल्गसी गर्जोन । आनेंआन सैराचि ॥ ६८ ॥
श्रीरामें कोंठे केलें रण । कोणे दमिला वीर दारुण ।
मारिले त्रिशिरा खर दूषण । हेचि उचकण मज देशी ॥ ६९ ॥
ऐसें बोलतां दशानन । अंगद वक्ता अति सज्ञान ।
श्रीरामाचे गुण गर्जोन । वदे संपूर्ण पुरुषार्थ ॥ ७० ॥
अंगदाकडून रावणाचा धिक्कार :
धिग् धिग् रावणा तुझी कथा । संमुख न येववेचि रघुनाथा ।
चोरुन पळालासी सीता । वृथा पुरुषार्था जल्पसी ॥ ७१ ॥
जेणें तुज बैसवूनि कांखेतळीं । केली सप्तसमुद्रीं आंघोळी ।
तो श्रीरामें मारोनि वाळी । तुज सहकुळीं वधूं आला ॥ ७२ ॥
जया विराधाभेण । सर्वदा पळे रावण ।
तो श्रीरामें मारोनि जाण । राक्षसकंदन करुं आला ॥ ७३ ॥
स्वयंवरीं नुचलेचि कोदंड । तें श्रीरामे केलें दुखंड ।
तयाहीपुढें बळबंड । वृथा तूं लंड वल्गसी ॥ ७४ ॥
ज्यासी समुद्र आला शरण । जेणें समुद्री तारिले पाषाण ।
त्या श्रीरामा माणुसपण । मूर्ख रावण तूं म्हणसी ॥ ७५ ॥
रे रे रावण हीन दीन कुमते रामोऽपि किं मानुषः
किं गंगापि नदी गजः सुरगजो उच्चैश्रवाः किं हयः।
किं रंभाप्यबला कृतं किमु युगं कामोपि धन्वी नु किं
त्रैलोक्यप्रभवप्रतापविभवः किं रे हनूमान्कपिः ॥ २ ॥
रामाचे महत्व न कळल्याबद्दल रावणाचा धिक्कार :
ऐकें रावणा कुमती । दुष्टबुद्धि तूं दुर्मती ।
चैतन्यविग्रही श्रीराममूर्तीं । मनुष्य त्याप्रतीं तूं म्हणसी ॥ ७६ ॥
रामनामें मनुष्य तरती । मनुष्य मानिसी त्या रघुपती ।
रावण तुज अति दुर्मती । द्वेषानुवृत्तीं मरसील ॥ ७७ ॥
इतर ओहळांसमान । मानूं नये गंगाजीवन ।
जिचे जळीं करितां स्नान । परम पावन जड जीव ॥ ७८ ॥
समुद्रमंथनींचा ऐरावती । मानूं नये रानवट हस्ती ।
उच्चैःश्रवा अश्वजाती । पशु अश्वस्थितीं मानू नये ॥ ७९ ॥
कर्पूर कर्दळीजन्मस्थान । रंभा युवती स्वर्गभूषण ।
ते जड मूढ स्त्रियांसमान । सर्वथा जाण नव्हे ॥ ८० ॥
कृतयुगाचें महिमान । सत्यवादी सात्विक जन ।
इतर युगेंसीं समान । तें युग जाण नये मानूं ॥ ८१ ॥
अंगी नुमटतां वण । स्त्रीपुरुषां भेदी पंचबाण ।
तो स्थूळ धनुर्धरांसमान । सर्वथा जाण नये मानूं ॥ ८२ ॥
समुद्राचें उल्लंघन । राक्षसकंदन लंकादहन ।
ऐसा हनुमंताचा प्रताप पूर्ण । त्रैलोक्यीं जाण स्वयें वंद्य ॥ ८३ ॥
ऐसा हनुमंत कपींद्र । ज्यासीं आत्मत्वें मानी श्रीरामचंद्र ।
त्यासी तूं म्हणसी वानर । तूं दशशिर महामूर्ख ॥ ८४ ॥
गंगा नव्हे नदीपडिपाडें । ऐरावता हस्तित्व न घडे ।
उच्चैःश्रवा नव्हे घोडें । कृतयुगा न घडे इतर युगत्व ॥ ८५ ॥
रंभा नव्हे इतर नारी । हनुमान नव्हे तनुवानरी ।
राम परब्रह्म अवतारी । मनष्यदेहधारी तो नव्हे ॥ ८६ ॥
राम नव्हे मानुषवेख । राम त्रैलोक्यीं तारक ।
राम परमात्मा चोख । राम निष्टंक परब्रह्म ॥ ८७ ॥
मरमर रे लंकानाथा । मनुष्य मानिसी रघुनाथा ।
बळें कुंथतोसि आतां । तुझे बळ वृथा ते ऐक ॥ ८८ ॥
शंभूसहित स्वयें गौरी । आंदोळिला कैलासगिरी ।
म्हणसी त्या बळाची थोरी । तृणावारी सरेना ॥ ८९ ॥
रे रे रावण शंभुशैलमथने प्रख्यातवीर्य
कथं रामेण प्रतियोद्धुमिच्छसि मुधा चेत्तत्र युक्तं तव ।
रामस्तिष्ठतु लक्ष्मणेन धनुषा रेखा कृताऽलंघिता
तच्चारेण च लंघितो जलनिधिर्दग्धा हतोक्षः पुरी ॥३॥
रावणाची अंगदाकडून निर्भर्त्सना :
कैलास आंदोळणाचें बळ । सीता चोरितांचि तत्काळ ।
तुझें तुज जालें निर्फळ । तूं निर्बळ नपुंसक ॥ ९० ॥
म्हणसी श्रीरामीं करीन युद्ध । अनुक्त वचन बोल अबद्ध् ।
श्रीरामाभेणें पळसी निर्बंध । त्यासीं युद्धा तें केवीं मिळसी ॥ ९१ ॥
तुज नाहीं आंगवण । श्रीरामासीं न करावे रण ।
लक्ष्मणरेखेपुढें जाण । काळें वदन तुझें जालें ॥ ९२ ॥
लक्ष्मणाची धनुष्यरेखा । नुल्लंघवेचि दशमुखा ।
तूं सदाचि काळमुखा । वृथा आवाकां बळदर्प ॥ ९३ ॥
तुज नुल्लंघवे धनुष्यरेखा । श्रीरामसेवकाचा आवांका ।
समुद्र लंघोनियां देखा । येवोनि लंका विध्वंसी ॥ ९४ ॥
वनकर किंकर प्रधान पुत्र । जंबुमाळी अखया कुमर ।
मारोनियां निशाचर । लंकापूर जाळिलें ॥ ९५ ॥
तुम्हांमाजी इंद्रजित अदट । त्याचें हनुम्यानें काठिलें चरपट ।
पळावया पुढें न फुते वाट । विवरीं स्पष्ट लपाला ॥ ९६ ॥
श्रीरामाचा निजसेवक । हनुमान एकला एक ।
तेणें मर्दूनि तुझें कटक । तुझें दशमुख जाळिलें ॥ ९७ ॥
हनुम्यानें जाळिलें तुझ्या तोंडा । सभेसीं बैसलासी काळतोंडा ।
वृथा बोलसी बळवंडा । ऐक लंडा निजहित ॥ ९८ ॥
सीता अर्पूनि आपण । श्रीरामासीं रिघाल्या शरण ।
तैच तुझे वांचती प्राण । येरवीं मरण कुळेंसीं ॥ ९९ ॥
श्रीरामा सीता न देतां जाण । रावणा तुज राखेल कोण ।
मीच तुझा घेईन प्राण । आंगवण पाहें माझीं ॥ १०० ॥
अंगदाचा अविष्कार आणि रावणाची तारांबळ :
रावण तुझीं दहाही शिरें । मी छेदितों नखाग्रं ।
परी ती शिवनिर्माल्य अपवित्रें । म्हणोनि करें ना स्पर्शे ॥ १ ॥
शिरें वाहून विश्वनाथा । परतोनि वाहिली माथां ।
पूर्ण पापी तूं लंकानाथा । तुज मारितां दोष नाहीं ॥ २ ॥
स्मरोनियां श्रीरघुनाथा । पाप न बाधी तुज मारितां ।
दहाहि शिरीं हाणोनि लाता । रणीं आतां पाडीन ॥ ३ ॥
दशमुखासंमुख । अंगद आला निःशंक ।
रावणा तूं रंक मशक । मारितां देख कोण राखे ॥ ४ ॥
अतिशयेंसिं निगरघट । अंगीं आदळला मर्कट ।
तेणें बजबजिला दशकंठ । करील शेवट वानर ॥ ५ ॥
ततः सरोषमापन्नः शशास सचिवांस्तदा ।
गृह्यतामिति दुर्मेधा वध्यतामिति चासकृत् ॥४॥
रावणस्य वचः श्रुत्वा दीप्तग्निमिव तेजसा ।
आललंबुस्ततो घोराश्चत्वारो रजनीचराः ॥५॥
ग्राहयामास तारेयः स्वयमात्मानमात्मवान् ।
बलं दर्शयितुं वीरो निशाचरगणे तदा ॥६॥
स तान्बाहुद्वयासक्तानादाय पतगनिव ॥७॥
अंगदाच्या माराने रावण गडबडला :
अंगद आदळला अंगासीं । बोलिला निष्ठुर वाक्यासी ।
तेणें रावण कासाविसी । अति कोपेंसीं कोपला ॥ ६ ॥
रावणासीं विविध बाध । स्वयेंचि भय स्वयेंचि क्रोध ।
धरा म्हणावया अंगद । सहसा शब्द न बोलवे ॥ ७ ॥
वांचवावया आपणासी । आक्रोशें सांगें प्रधानांसी ।
धरा मारा रे वानरासी । मज सभेसीं निर्भत्सीं ॥ ८ ॥
न धरितां भीडचाड । सभेमध्यें हा माकड ।
माझें म्हणे काळें तोंड । खंडविखंड करा यासीं ॥ ९ ॥
माझे अपवाद असंख्यांत । हा बोलिला सभेआंत ।
अवश्य याचा करावा घात । तुम्हीं समस्त मोळोनी ॥ ११० ॥
अंगदाला पकडण्याचा सेनानींचा प्रयत्न :
ऐकोनि रावणाचें वचन । अंगद धरावया जाण ।
सैन्य सेनानी प्रान । अति गर्जोन धांवती ॥ ११ ॥
अंगद विचारी मानसीं । मारुं नये रावणासीं ।
अलोट रावणाच्या बळासीं । आणि सैन्यसीं शक्ति किती ॥ १२ ॥
यालागीं अंगदें आपण । थोडेंचि केलें उड्डाण ।
त्यासी धरावया सकळ सैन्य । अति सत्राण धाविन्नलें ॥ १३ ॥
गदा मुद्गल परिघ पाषाण । शिळा शिखरें विंधिती बाण ।
अंगदासी धरावया पूर्ण । रक्षोगण धाविन्नले ॥ १४ ॥
धरीं मारीं पाडीं पाडीं । करीत आले राक्षसकोडी ।
अंगदा न बाधी भयसांकडी । लव वांकडी नव्हेचि ॥ १५ ॥
लांब सोडिली पुसाटी । तेथें झोंबल्या राक्षसकोटी ।
एक झोंबलें चरणासन्निष्ठीं । एकीं तो कंठीं कवळिला ॥ १६ ॥
पक्षी उडोनि आकाशीं । झडपोनि धरिती वृक्षासी ।
तेंवी चौघे वीर पक्षाभिवेषीं । अंगदासीं झोंबले ॥ १७ ॥
चौघांही वीरां बळ बहू । अंगद धरिला दोहीं बाहू ।
रामस्मरणें निःसंदेहू । नाहीं संदेहू अंगदा ॥ १८ ॥
जेंवी कां गुळावरी माशी । तेंवी अंगद राक्षसीं ।
वेढिला तो चौपासीं । तरी अंगदासीं नाहीं शंका ॥ १९ ॥
प्रासादं शैलसंकाशमुत्पपातांगदस्तदा ।
तेंऽतरिक्षाद्विनिर्धूतास्तस्य वेगेन राक्षसाः ॥८॥
भूमौ निपातिताः सर्वें राक्षसेंद्रस्य पश्यतः ।
भंवत्वा प्रासादशिखरं नाम विश्राव्य चात्मनः ॥९॥
आस्फोटयामास तदा विनद्यं चक्रमे पुनः ।
वायुवेगं समालंब्य रावणस्य तदांगदः ॥१०॥
जग्राह मुकुटं चीरं पादप्रास्थाय मस्तके ।
अंगदेन पदाक्रांतो रक्षः संसदि रावणः ॥११॥
रावणस्तु परं चक्रे क्रोधं प्रासादघर्षणात् ।
विनाशं चात्मनो पश्यन्निःश्वासपरमोऽभवत् ॥१२॥
अंगदाच्या पराक्रमाचे वर्णनः
कटिपुष्ठीं बाहुमूळीं । अंगद धरिला राक्षसीं सकळीं ।
तेणेंसी तो आतुर्बळी । स्वयें तत्काळीं उडाला ॥ १२० ॥
लंकेसीं शिखरासमान । रावणाचे निजभवन ।
अंगदाचें निजउड्डाण । सवेग जाण तेथें आलें ॥ २१ ॥
तेथोनिया पाहतां तळीं । भूमिका दिसताहे जवळी ।
म्हणोनि अंगद बळिया बळी । वेगें निराळीं उडाला ॥ २२ ॥
अंग झाडितां आतुर्बळी । राक्षसीं धरिला होता बळीं ।
अंगवातें पडोनि तळीं । जाली रांगोळी अवघ्यांची ॥ २३ ॥
पाणी न मागतां देख । निमाले एक एक ।
महावीरीं घेतला धाक । त्यासंमुख न ये कोणी ॥ २४ ॥
तेथोनि अंगदाचें उड्डाण । सवेग येतांचि सत्राण ।
तळीं पाडोनि रावण । मस्तकीं चरण दिधला ॥ २५ ॥
अंगदें हाणितांचि लाथा । रावण पडिला पालथा ।
त्यासी होतां पैं उलथा । बळ सर्वथा राहेना ॥ २६ ॥
रावण घालोनि पायांतळीं । अंगद गर्जे महाबळीं ।
धुर सोडवावया ये काळीं । राक्षस कुळीं कोण आहे ॥ २७ ॥
इंद्रजित अथवा कुंभकर्ण । सैन्य सेनानी प्रधान ।
सोडवावया स्वयें रावण । आंगवण नव्हे कोणा ॥ २८ ॥
कुंभकर्ण निद्राग्रस्त । वानरभयें इंद्रजित ।
स्वयें चळचळां कांपत । भयें आकांत प्रधानां ॥ २९ ॥
अंगदाचे राक्षसांना आव्हान :
राक्षसांचे सभेआंत । लिडाविला लंकानाथ ।
अंगद अतिशयें गर्जत । नव्हें पुरुषार्थ राक्षसां ॥ १३० ॥
नामविख्यात वाळिसुत । अरे मी अंगद श्रीरामदूत ।
दमावया राक्षसपुरुषार्थ । लंकेआंत आलों असें ॥ ३१ ॥
कोणा अंगी असेल बळ । कोणी करुं शकेल सळ ।
तेणें येवोनि तत्काळ । राणकल्लोळ करावा ॥ ३२ ॥
माझ्या पायांतळीं दशानन । अडकलासे संपूर्ण ।
ज्यासी असेल आंगवण । तेणें सोडवण करुं यावें ॥ ३३ ॥
सभामंडपीं अति आवेशीं । अंगद पाचारी युद्धासीं ।
कोणी न ये सोडवणेसी । घेतला राक्षसीं अति त्रास ॥ ३४ ॥
विध्वंसावें लंकाभुवन । तें शरणागता दिधलें दान ।
तेणें क्षोभेल रघुनंदन । ऐसें आपण नये करुं ॥ ३५ ॥
दान दिधलें शरणागता । ते म्यां लंका मोडितां ।
क्षोभ वाटेल रघुनाथा । यालागीं स्वस्थता राखिली ॥ ३६ ॥
स्वयें मारुं नये रावण । अंगदें जाणोनि आपण ।
पायीं दडपोन दशानन । मुकुट होरोन घेतला ॥ ३७ ॥
मुकुट घेवोनि आपण । अंगद उडतां सत्राण ।
मस्तकें मंडप उचलिला पूर्ण । नाहीं ज्ञान अंगदा ॥ ३८ ॥
धन्य अंगदाचा साटोप । ऐशींसहस्रस्तंभी मंडप ।
उपडितां न कळेचि अल्प । परम प्रताप कपीचा ॥ ३९ ॥
ख्याति करोनि उद्भट । शिरीं मंडप हातीं मुकुट ।
अंगद आला वीरवरिष्ठ । देखिला स्पष्ट वानरीं ॥ १४० ॥
मागें लंकेमाजी जाण । कळकळिती राक्षसगण ।
नेलें सभेचें मंडण । भाग्यें रावण वांचला ॥ ४१ ॥
अंगद वीर उद्भट । रावणा घोळसोनि स्पष्ट ।
हिरोनि घेतला मुकुट । माग्यें दशकंठ वांचला ॥ ४२ ॥
अंगदापासून रावणें भाग्यें सुटल्या जीवें प्राणें ।
आजि करा याचें जिताणें । वर्धापन जीविताचें ॥ ४३ ॥
रावण सांगे स्वभावतां । अंगदें हाणितांचि लाथा ।
प्राण जावा पैं तत्वतां । सभाग्यतां वांचलों ॥ ४४ ॥
म्हणों पुरुषार्थीं हनुमंत । त्याहून अंगद विख्यात ।
देखोनि वानाराचा पुरुषार्थ । साशंकित रावण ॥ ४५ ॥
मंडप अंगदाचे शिरीं । रत्नकळसांचियां हारी ।
मुक्ताफळांच्या झल्लरी । पताका वरी विचित्र ॥ ४६ ॥
वानर् सांगती उल्लासतां । सगळी लंका घेवोनि माथां ।
अंगद आला ऊर्ध्वपंथा । पाहें पुरुषार्था श्रीरामा ॥ ४७ ॥
अंगदाच्या कृतीने रामास क्रोध, अंगद मंडप पुनर्स्थापित करतो :
मंडप देखोनियां माथां । कोप आला श्रीरघुनाथा ।
अंगदें केली अधर्मता । तुझ्या घाता मी करीन ॥ ४८ ॥
लंका दिधली शरणागता । तेथींचा अर्थ येणें आणितां ।
मज लागेल अधमता । तुज या अर्था दंडीन ॥ ४९ ॥
अंगद म्हणे ऐकें रघुनाथा । निजबळें मज उडतां ।
केव्हा मंडप बैसला माथां । नकळतां मज येथें आला ॥ १५० ॥
मस्तकबळें उपडोन । मंडपाचें येथें आगमन ।
सर्वथा मज नाहीं ज्ञान । तुझी आण श्रीरामा ॥ ५१ ॥
ऐकोनि अंगदाची आण । श्रीराम झाला सुप्रसन्न ।
अंगदें करोनि रामस्मरण केलें विंदान तें ऐका ॥ ५२ ॥
पुढील येतें जें उड्डाण । तें करोनि उलटें किराण ।
लक्षोनियां सभास्थान । मंडप संपूर्ण सांडिला ॥ ५३ ॥
बाप अंगद विंदानी । उथाळीं बैसलीं स्तंभस्थानीं ।
समूळ सूत्र चुकों नेदूनी । ठेविला स्वस्थानीं मंडप ॥ ५४ ॥
मंडप येतां कडकडाट । राक्षसां होय हृदयस्फोट ।
आक्रंदला दशकंठ । आलें अरिष्ट अनिवार ॥ ५५ ॥
अंगद मंडप गेला घेवोनी । श्रीरामें सोडविला परतोनी ।
रावणें ऐकतांचि कानिं । धाकें मनीं भयभीत ॥ ५६ ॥
अंगद म्हणे दशानना । रामें मंडप धाडिला जाणा ।
लंका दिधली बिभीषणा । रणीं रावणा मारुनी ॥ ५७ ॥
ऐसें सांगोनि लंकानाथा । अंगद परतला तत्वतां ।
भेटावया श्रीरघुनाथा । उल्हासता स्वानंदें ॥ ५८ ॥
अंगदःपुनरागत्य ववंदे चरणौ ततः ।
सुग्रीवस्य च रामस्य लक्ष्मणस्य तथैव च ॥१३॥
अन्योन्यं ते महावीरा अभिवाद्य महाबलाः ।
रक्षोराजस्य मुकुटं राघवाय न्यवेदयत् ॥१४॥
तंदृष्टवा मुकुटं रामो रत्नसारविभूषितम् ।
आबबंध महाबाहू रावणानुजमस्तके ॥१५॥
अंगदाचे रावणाच्या मुकुटासह पुनरागमन :
लंकेसीं मंडप सांडून । अंगदें करोनियां उड्डाण ।
सवेग येवोनि आपण । श्रीरामचरण वंदिले ॥ ५९ ॥
वंदोनि सौमित्र चरण । सुग्रीवासी अभिवंदन ।
वंदोनिया बिभीषण । लोटांगण हनुमंता ॥ १६० ॥
आणिकही वानरवीर । नळनीळजांबुवंतादि थोर ।
अवघे वंदोनि वानर । केला भुभुःकार रामनामें ॥ ६१ ॥
सवेचि अंगद महावीर । येवोनि श्रीरामा समोर ।
पुरुषार्थाचें निजसार । केलें चरित्र तें दावी ॥ ६२ ॥
अनर्घ्य रत्न अति तेजिष्ठ । रावणाचा महामुकुट ।
श्रीरामापुढें ठेवोनि स्पष्ट । पायां मर्कट लागला ॥ ६३ ॥
तुझिया कृपा श्रीराघुनाथा । लंकेसीं जावोनि तत्वतां ।
रावणापासीं सांगतां सीता । अति अहंर्तां अनुवादे ॥ ६४ ॥
तेथें म्यां केल्या तीव्र गोष्टी । जेणें रावण कपाळ पिटी ।
तरी तो राक्षस महाहट्टी । सीता गोरटी सोडीना ॥ ६५ ॥
तुम्हांसी मागता कोरान्न । मी तंव सीता नेदीं चिद्रत्न ।
ऐसें बोलतां दशानन । कोप दारुण मज आला ॥ ६६ ॥
रावण ऐसा अति बळिष्ठ । घायें ढिलाविला सुभट ।
पायें चेपून दशकंठ । शिरीचा मुकुट हरियेला ॥ ६७ ॥
राक्षसांच्या वीरश्रेणी । धाविन्नल्या माझ्या ग्रहणीं ।
त्या म्यां आपटितां अवनीं । रुधिरें धरणीं प्रवाहे ॥ ६८ ॥
रावण गांजिलियापाठीं । राक्षस निघाले दिग्पटीं ।
तिहीं सांडिल्या युद्धगोष्टी । संमुख दृष्टी कोणी नये ॥ ६९ ॥
तेथूनि मज सवेग येतां । मंडप आला न कळतां ।
तो म्यां सांडिला मागुता । सत्य रघुनाथा हे गोष्टी ॥ १७० ॥
ऐकोनि अंगदाच्या गोष्टी । मुकुट देखोनियां दृष्टीं ।
श्रीराम सुखावला पोटीं । स्वानंदपुष्टीं आलिंगी ॥ ७१ ॥
आनंदशौर्याचा गौरव :
धन्य अंगदाचा पुरुषार्थ । रणीं गांजोनि लंकानाथ ।
मुकुट घेवोनि आला व्यक्त । अति विस्मित श्रीराम ॥ ७२ ॥
संतोषोनि रघुनंदन । हृदयीं आलिंगी सुप्रसन्न ।
करी अंगदमुखचुंबन । अंगद धन्य श्रीरामें ॥ ७३ ॥
श्रीरामें मुकुट घेवोन । पाचारोनि बिभीषण ।
त्याचे मस्तकीं आपण । सतोषोन स्वयें घाली ॥ ७४ ॥
बिभीषण जाला राज्यधर । वानरीं केला जयजयकार ।
रामनामें गर्जें अंबर । देती भुभुःकार स्वानंदें ॥ ७५ ॥
मुकुट बिभीषणाचे मौळीं । देखोनि वानरीं सखळीं ।
हरिखें पिटोनिया टाळी । सुखकल्लोळीं नाचती ॥ ७६ ॥
नळ नीळ जांबवंत । सुग्रीव सुषेण हनुमंत ।
अंगदाचा पुरुषार्थ । वानर वानीत आल्हादें ॥ ७७ ॥
अंगद वीर अति उद्भट । अंगद वीर भट सुभट ।
तेणें गाजोनि दशकंठ । आणिला मुकुट पत्यक्ष ॥ ७८ ॥
ऐसी अंगदाची वाटिव । वानर वानिताती सर्व ।
अंगदमानसीं श्रीराघव । भाग्यें अभिनव अंगद ॥ ७९ ॥
शिष्टायी न मानीच रावण । तेणें क्षोभला रघुनंदन ।
आतां करील रणकंदन । दुर्धर बाण सोडूनी ॥ १८० ॥
वानर निशाचर रणीं । भिडती झोंटधरणीं ।
अशुद्धें पूर वाहेल धरणीं । आयणीपायणी भिडतील ॥ ८१ ॥
एका जनार्दना शरण । अंगदशिष्टाई जाली पूर्ण ।
पुढें गोड निरुपण । रम्य रामायण श्रीरामें ॥ १८२ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायने युद्धकांडे एकाकारटीकायां
अंगदशिष्टाई निरुपणं नाम अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥
ओंव्या ॥ १८२ ॥ श्लोक ॥ १५ ॥ एवं १९७ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय आठवा
