भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा
रावणाचे मुंडन करुन विटंबना
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
पूर्वकथानुसंधान । धर्मराजा शीघ्र स्वर्गगमन ।
समागमें नारद भगवान । देवसदन पावला ॥१॥
येरीकडे पुरंदरारिजनक । राक्षासांमाजि श्रेष्ठ नायक ।
पुष्पकीं आरुढोन लोकालोक । क्रमूनि रमातळा येता झाला ॥२॥
घायीं राक्षस जर्जरीभूत । मार्गी एकमेकां उपचारित ।
देवांमाजि बळी प्रेतनाथ । जिंतोनि त्यातें चालिला ॥३॥
सवें प्रधान शुकसारण । मारीच अकंपन प्रहस्त जाण ।
आणिकही बळियाढे गहन । देवदर्पहरण राक्षस ॥४॥
रावणाचे पाताळांतील भोगावती नगरीला आगमन :
ऐसे प्रधानांसहित । पुष्पकारुढ लंकानाथ ।
तंव पुढें रसातळ लोकांतें । देखते झाले राक्षस ॥५॥
तया रसातळामाझारीं । वरुण नाग सहपरिवारीं ।
आणिक दैत्य नानापरी । वसती तया नगरीं हो ॥६॥
तया नगरीचें अभिधान । भोगावती नामें गहन ।
अति रम्य विश्रांति स्थान । ऋषि मुनिगण वसती जेथें ॥७॥
सुवर्णभित्ति आणि मंदिरें । सुवर्णांच्या आटोळ्या गोपुरें ।
सर्व नरां सुवर्णांची घरें । तोरणें मखरें घरोघरीं ॥८॥
हाट हटवटिया चौबारें । तेथें नांदिजे धनवत्तरें ।
घरोघरीं मंगळतुरें । नाना वाद्यें वाजती ॥९॥
ऐसिया नगराप्रती । येता झाला लंकापती ।
सवें प्रधान भद्रजातीं । दृष्टीं नाणिती कळातें ॥१०॥
निवातकवचाशी रावणाचे युद्ध :
तयां नगरींचे वीर । निवातकवचनामें दुर्धर ।
जयांचा धाक वाहे सुरेंद्र । सामन्य इतर कोणीकडे ॥११॥
ऐसिया वीरांप्रती । समरांगणीं राक्षस भिडती ।
उभयतां शस्त्रें वर्षती । एकमेकां लक्षून ॥१२॥
एकमेकांवरी वर्षती बाण । एकमेकांवरी सांडिती पाषाण ।
एक तें शस्त्रें नाना दारुण । वैरी लक्षोन विंधिती ॥१३॥
ऐसें करिती घोरांदर । राक्षस आणि ते विखार ।
समरांगणीं समान वीर । हार जित न घेती ॥१४॥
एक संवत्सरपर्यंत वीर । युद्ध करिती अति दुर्धर ।
शिणले नाहींत परस्पर । जयो इच्छिती आपणिया ॥१५॥
ब्रह्मदेवाच्या सांगण्यावरुन निवातकवचांनी रावणाशी मैत्री केली :
निवातकवच आणी रजनीचर । युद्ध करिताती घोरांदर ।
तें निवारावया सावित्रीवर । ऐकोनि येता जाहला ॥१६॥
विमानारुढ सावित्रीरमण । त्रैलोक्याचा स्वामी आपण ।
जेथें राक्षसां विखारां समरांगण । तेथें येता झाला प्रजापति ॥१७॥
विधाता म्हणे तयांसी । तुम्ही युद्धीं अशक्त राक्षसांसी ।
समरांगणीं भिडतां तुम्हांसी । राक्षस मारिती निजबळें ॥१८॥
वरदबळें हे रजनीचर । उन्मत्त झाले महाथोर ।
इहीं जिंतोनि सुरासुर । निधडे वीर मारिले ॥१९॥
रावणेंसीं मैत्री कीजे । माझिया बोला मान दीजे ।
तरीच तुम्ही कल्याण पाविजे । नातरी जाइजे मरणमार्गे ॥२०॥
ऐकोनि ब्रह्मयाचें वचन । निवातकवच वीर मिळोन ।
रावणासीं मैत्री जाण । न लागतां क्षण पैं केली ॥२१॥
साक्षी अग्नि ब्राह्मण । सुर असुर देवगण ।
राक्षस विखार एक होऊन । सुखसंपन्न राहिले ॥२२॥
तदनंतर पुलस्तिसुत । पूजा तयांची घेवोनि तेथ ।
राहिला एक वर्षपर्यंत । सुखें स्वस्थ होऊनी ॥२३॥
माया कपटविद्या पूर्ण । जारण मारण मोहन स्तंभन ।
उच्चाटन वशीकरण ।
अतर्क्य कपटमंत्र दारुण । एक शत अभ्यास करी ॥२४॥
रावणाचे वरुणाच्या अश्मपुरीला आगमन :
मग तो राक्षसचूडामणी । चालिला पातळ शोधोनी ।
तंव पुढें देखिलें नयनीं । वरुणाचें निजनगर ॥२५॥
अतिरम्य महा सुंदर । सुवर्णाचें ते नगर ।
तया नाम अश्मपुर । विखार नांदति तेथें ॥२६॥
काळ्याचे ते जाती । विखार आपुलेनि बळें नांदती ।
तयांतें मरोनि लम्कापती । पुढें चालिला सत्वर ॥२७॥
तयावरी शूर्पणखेचा भ्रतार । तयासीं युद्ध केलें थोर ।
तयातें मारोनि सत्वर । मग पुढारां चालिला ॥२८॥
तेथें खळ आणि बळवंत । तिसरा विद्युज्जिव्ह चवथा बळोत्कट ।
आणिकही बलाढ्य चार शत । दैत्य तेथ मारिले ॥२९॥
तदनंतर पौलस्ती । पुढें चालिला तंव शुभ्रदीप्ती ।
कैलासासम श्वेतज्योती । वरुणालय देखिलें ॥३०॥
तया मंदिरासि उपमा पूर्ण । द्यावयासि एक कैलास समान ।
अति दिव्य शोभे गहन । वरून आपण नांदे तेथें ॥३१॥
तया वरुणाचे मंदिरीं । कामधेनु बांधिली स्रवें क्षीरीं ।
तया क्षीराच प्रवाह सागरीं । म्हणोनि क्षिरसागर बोलिजे ॥३२॥
वरुणाच्या कामधेनुला पाहून रावण प्रसन्न :
त्या धेनूचें स्रवतां क्षीर । तयाचा झाला क्षीरसागर ।
धेनु देखोनि आनंद थोर । लंकेश्वरा जाहला ॥३३॥
जया धेनूचें वाहतां क्षीर । तयाचा झाला क्षीरसग्र ।
तेथें जन्मला हिमकर । आर्त चकोरां निववीत ॥३४॥
तेथेनि जन्मलें अमृत । तेणें सुरवर तृप्त ।
म्हणोनि सुरभि ऐसें म्हणत । ज्ञाते पंडित तियेसी ॥३५॥
कामिचाचे कां म्हणती । ऐसें आक्षेपिजेल श्रोतीं ।
तरी आयका तेचिं अर्थीं । सावधान श्रोतीं होईजे ॥३६॥
कामिकाचे पुरवी काम । तियेचेनि देवा तृप्ति परम ।
म्हनोनि कामधेनु ऐसें नाम । तियेसीच पैं राजे ॥३७॥
सकळ देव जिचेनि जिती । सकळांचें जीवन जे निश्चितीं ।
म्हणोनि कामधेनु ऐसें बोलती । याचि कारणालगुनी ॥३८॥
ऐसिये धेनूतें देखोनी । रावणें प्रदक्षिणा करोनी ।
साष्टांग नमनें अभिवंदोनी । पृच्छ नेत्रीं लाविलें ॥३९॥
पुढें तो मंदोदरीकांत । चालिलासे त्वरान्वित ।
वरुणाचें गृह सुशोभित । वीर बळवंत देखिले तेथें ॥४०॥
तयांतें गांजोनि म्हणे रावण । जा रे सांगा वरुणाप्रती जाऊन ।
अजित वीर दशानन । युद्धालागून आलासे ॥४१॥
तयासीं युद्ध कीजे । नाहीं तरी हरविलें म्हणिजे ।
ऐसें सांगोनि राक्षसराजें । वरुणाच्या दूतां पाठविलें ॥४२॥
दूत आला वरुणपुत्रापासीं । म्हणे गांजिलें राया राक्षसीं ।
युद्धा पाचारितो तुम्हासीं । शीघ्रतेसीं जाइजे ॥४३॥
वरुणाचें रावणाशीं युद्ध :
दूताचें ऐकोनि वचन । कोपा चढला वरुणनंदन ।
म्हणता झाला पालाणा रे सैन्य । युद्धा रावण आलासे ॥४४॥
मग त्या वरुणाचे पुत्र पौत्र । तिहीं पालाणिले आपुले रथ ।
एक वृषभीं आरुढ होत । एक चालत पैं पायीं ॥४५॥
वरुणसैन्य समस्त मिळोन । करितें झालें घोर रण ।
रावणें रमस्तां त्रासून । बळक्षीण पैं केलें ॥४६॥
रावणाचे प्रधानीं तिहीं । संग्राम केला तिये ठायीं ।
वरुणसैन्य त्रासिलें पाहीं । समरांगणामाझारीं ॥४७॥
सलिलेंद्रसैन्य विकळ पडिलें । रथेसीं आकाशांत पळतें झालें ।
तेथेओनि संग्राम करुं लागलें । रावणावरी शस्त्रवृष्टीं ॥४८॥
रावणाच्या रथावरी । शस्त्रवृष्टी झाली भारी ।
जैशा अंबुधारा शैलावरी । तैसा राक्षस वेढिला ॥४९॥
जैशा बहुत मिळती पिपीलिका । वेढिती उरगनायका ।
तैसें तोयेंद्रसैनिकीं दशमुखा । रथेसहित वेढिलें ॥५०॥
महादराकडून वरुणसैन्याचा पराभव :
देती हाका करिती गर्जन । म्हणती जिंतिला दशानन ।
हें देखोनि महोदरें जाण । काय केलें ते समयीं ॥५१॥
तया महोदरें ते समयीं । गदा घेतली काळतुल्य पाहीं ।
मिसळला संग्रामाच्या ठायीं । वरुणसैन्य मारित ॥५२॥
वरुणसैन्य पाडोनि रणीं । सिंहनाद करी गर्जोनी ।
वैरी विरथ पाडिले मेदिनी । अशुद्ध वाहे भडभडां ॥५३॥
असो अद् भुत संग्राम झाला । वीरें वीर रणा आला ।
सर्व संपत्तीतें मुकला । जयो पावला महोदर ॥५४॥
मग त्या वरुणाचे पुत्र । आकाशींहूनि पाहत ।
सैन्य देखोनि हताहत । मग तवका चढले हो ॥५५॥
अनेकशस्त्रसंभार । टाकिते झाले लक्षोनि निशाचर ।
मग कोपला राक्षसेंद्र । शर अपर वर्षला ॥५६॥
न माती आकाशपृथ्वीवरी । ऐसे शर वर्षला वैश्रवणारी ।
वर्म लक्षोनियां वैरी । भूमीवरी पाडिले ॥५७॥
कित्येक मुसळेंकरुन । कित्येक पट्टिशें जाण ।
कित्येक शक्ती सोडोन । वरुणनंदन मारिले ॥५८॥
मारोनियां वरुणपुत्रांतें । विजयी झाला रावण तेथें ।
प्रधान करिती सिंहनादातें । जैसा प्रळयीं मेघ हो ॥५९॥
तदनंतर दशानन । वरुणालयाप्रति जाण ।
येवोनि बोलता झाला आपण । सावधान अवधारा ॥६०॥
रावण वरुणप्रधानासी । म्हणे सांग प्रहासा वरुणापासीं ।
राक्षसेंद्रें मारिलें तुझ्या पुत्रासीं । आता तुजसीं युद्ध करुं पाहे ॥६१॥
तंव तो प्रहास प्रधान । ऐकोनि रावणाचें वचन ।
म्हणता झाला तेथें नाहीं वरुण । ब्रह्मलोका गेलासे ॥६२॥
जळेश्वर ब्रह्मलोकाप्रती । गेलासे जाण निश्चितीं ।
बलिष्ठ हाते ते समाप्तीसी । तुझेनि हातें पावले ॥६३॥
प्रहास प्रधान मधुर वाचा । बोधविला तेणें राजा लंकेचा ।
पुढील अन्वय कथेचा । सावधान ऐकिजे ॥६४॥
ऐकोनि प्रहासाचें वचन । मग तो पौलस्तिनंदन ।
पुष्पकीं आरुढोन जाण । बळिभुवना जाता झाला ॥६५॥
राम – अगस्ती संवाद :
श्रीदाशरथी म्हणे महामुनी । तुमचे प्रसदें पुण्यपावनी ।
कथा ऐकिली रामायणी । भवतारणी निजगंगा ॥६६॥
जैसें गौतमाचेनि प्रसादें । त्रैलोक्यें भोगिजे सायुज्यपद ।
जेंवी शिबीचे पुण्य अगाध । ग्रामस्थांसी उत्तम गति ॥६७॥
जेंवी समर्थाचेनि लग्नीं । मिष्टान्न अकिंचनीं ।
तेंवी तुमचे वचनीं । माधुर्यता कय सांगूं ॥६८॥
पुढील कथानुसंधान । काय करिता झाला रावण ।
तें मजप्रती समूळ कथन । सांग संपूर्ण निवेदिजे ॥६९॥
ऐसीं श्रीरामाचीं शब्दकुसुमें । श्रवणीं लेवोनि द्विजसत्तमें ।
आनंदें उल्लसोनी परम । काय वचन बोलिला ॥७०॥
कुंभोद्भव म्हणे अवनिजापती । तूं देवाधिदेव वर्णिला श्रुतीं ।
अष्टादश पुराणें तुज नेणती । तेथें मी किती बापुडें ॥७१॥
जननीवोसंगा बाळक वाढे । तेणें मातेचा महिमा नेणिजे मूढें ।
तैसे आम्ही ब्राह्मण वेडे । तुज मानव म्हणतसों ॥७२॥
पद्मिनीसन्निध बिढार । घेवोनि राहिला दर्दुर ।
सुवास नेणेचि पामर । भोक्ता मधुकर तेथींचा ॥७३॥
अंधागृहीं लाविल्या दीपकोटी । नपुंसका पद्मिनी गोमटी ।
नारी जोडली तरी शेवटीं । उपयोगासीं पैं नव्हे ॥७४॥
तैसें श्रीरामा तुझें चरित्र । नेणेती मतिमंद अपवित्र ।
तो तूं आम्हापुढें विचित्र । कथा पुससी राजेंद्रा ॥७५॥
रावणाचे बळिच्या नगरीला आगमन व त्या नगरीचे वर्णन :
तरी अवधारीं गुणसंपन्ना । रावण जिंतोनियां वरुण ।
प्रवेशला पाताळभुवना । प्रहस्त प्रधानासमवेत ॥७६॥
सुतळीं रावण प्रधानासहित । चालिला पुढें अपूर्व अद् भुत ।
नगर देखोनियां विस्मित । प्रधानासी बोलिला ॥७७॥
जेवीं देवेंद्र गुरूप्रती । प्रश्न करी एकांतीं ।
तेवीं रावण प्रधानासीं युद्धीं । बोलता झाला ते समयीं ॥७८॥
रावण म्हणे गा प्रधाना । देखोनि नगरीची रचना ।
अपूर्व वाटलें माझिया मना । येथील राजा कोण असे ॥७९॥
देखोनि नगरीची रचना । उणें आणिलें शचीपति-भवना ।
सत्यलोक ईपुढें ठेंगणा । माझिया दृष्टीसी कल्पत ॥८०॥
अलका आणि द्वारका । पाहतां इच्या न ये तुका ।
जेथें वास कैलासनायका । त्याहूनहि अपूर्व ॥८१॥
नगरी परिवेष्टित सप्तयोजनें । कल्प तरुंची उद्यानें वनें ।
सरोवरगणना करील कोणे । देउळांतें मिती नाहीं ॥८२॥
ठायीं ठायीं आम्रवनें । स्थळोस्थळीं शिवस्थानें ।
नानापरींच्या वाटिका सुमनें । मार्गस्थांतें सुवास देती ॥८३॥
जैसी यौवनें सुंदरी । तरुणपणें न माय अंबरीं ।
तैशा वल्ली नानापरी । दिव्यौषधींच्या शोभती ॥८४॥
रत्नकळस विराजमान । ठायीं ठायीं पताका गहन ।
नगरीं लोक पुण्यपावन । धार्मिक जन वसती तेथें ॥८५॥
रावण चौकशीसाठी प्रहस्ताला नगरीत पाठवितो :
हें कोणें पाळिली नगरी । प्रहस्तां आंत जावोनि झडकरी ।
अभिप्राव मनामाझारी । आणोनियां मज सांगें ॥८६॥
त्र्यंबक जेंवी तारकारीप्रती । सांगे महत्प्रयोजनाची वदंती ।
तेंवी ते समयी मंदोदरीपती । आज्ञापित प्रधाना ॥८७॥
रावणाचें प्रत्युत्तरवचन । ऐकोनि प्रहस्त प्रधान ।
नगरामाजि प्रवेशतां गर्जन । निजानंदें पैं केलें ॥८८॥
प्रहस्ताची दारातच तेजःपुंज वामनाची भेट व त्याला प्रश्न :
प्रधान प्रवेशतां नगरीं । प्रथमद्वारीं ब्रह्मचारी ।
देखिला वामन सालंकारी । सुवर्णमाळा कंठीं असे ॥८९॥
श्यामसुंदर विराजमान । माथां मुकुट तेज गहन ।
तयाचें दीप्ती पाताळभुवन । प्रकाशपूर्ण भासत ॥९०॥
भाळीं मृगनाभि ललाटीं । मलयजचंदनांची शोभे उटी ।
आजानुबाहु जगजेठी । कुंडलें गोमटीं झळकती तेजें ॥९१॥
शोभे पीतांबर वसन । दक्षिणागीं द्विजचरण ।
सकलालंकारांचें मंडण । ऋषि मुनि वंदिती ज्यातें ॥९२॥
ऐसा पुरुष प्रथमद्वारीं । प्रहस्त देखोनि प्रश्न करी ।
म्हणे हे कोणी पाळिली नगरी । येथील राजा कोण असे ॥९३॥
सांगा तयाचें अभिधान । ऐसें प्रहस्तीमुखींचें वचन ।
ऐकोनि बोलिला श्रीवामन । सावधान निजवृत्ती ॥९४॥
वामनाने सांगितलेली बळीराजाची माहिती
प्रहस्ताकडून कळताच रावण त्याच्या भेटीला गेला :
वामन म्हणे गा रजनीचरा । ऐकें सावधान चतुरा ।
ये सुतळीं वास दैत्येश्वरा । अभिधान राजा बळि असे ॥९५॥
तेथें वसती धार्मिक जन । येथील राजा बळि बळवान ।
जयासि भीती सुरासुरगण । द्वारीं भगवान जयाच्या ॥९६॥
महापुरुषाची ऐकोनि मात । धावोनियां प्रधान प्रहस्त ।
जेथें होता लंकानाथ । तया वृत्तांत जाणविला ॥९७॥
अपूर्व प्रधानमुखींची उत्तरें । परिसोनियां लंकेश्वरें ।
हात जोडून पुढारें । प्रथमद्वारा पैं आला ॥९८॥
जेंवी निधानासन्निध विवसी । मांत्रिकापुढें भूतें जैसीं ।
तैसा रावण प्रधानेंसीं । वामनापासीं पैं आला ॥९९॥
द्वाररक्षक वामनाला नमस्कार न करताच त्याला
युद्धाचे आव्हान कळविण्यास रावणाने सांगितले :
राक्षसें देखोनि वामन । न करीं प्रणिपात नमन ।
जैसा दरिद्री निधान । डावलोनि जातसे ॥१००॥
जयविजय सनत्कुमारांसी । नोळखतां झाले परम क्लेशी ।
च्यवोनियां दैत्ययोनीसीं । जन्मोनि मरणासी पावले ॥१॥
तैसें रावण ते समयीं । प्रणिपात न करोनि कांहीं ।
बोलता झाला युद्धालागीं पाहीं । त्रैलोक्य जिंतोनि मी आलों ॥२॥
द्वारीं उभा असें तिष्ठत । बळिस वेगीं जाणवीं मात ।
युद्धा पाचारितों त्वरित । ऐसा वृत्तांत जाणवीं ॥३॥
वामन म्हणे रावणासी । तुम्हींच जावें बळीपासीं ।
हे वार्ता जाणवा तयासी । निजमुखेंकरोनियां ॥४॥
मी असें तयाचा द्वारपाळ । येथें बैसोनियां सकळ ।
रक्षितों क्षितीमंडळ । आज्ञाधारक मी त्याचा ॥५॥
वामनाच्या अनुज्ञेने रावण स्वतःच बळीजवळ गेला :
वामनमुखींचें ऐकोनि वचन । भीतरीं प्रवेशला दशानन ।
सप्तद्वारें उल्लंघोन । राजद्वारा पैं आला ॥६॥
भद्रासनीं बळि भूपती । अर्धांगी संध्यावळी सती ।
परिवेष्टित सेनासंपात्ती । तंव रावणातें देखिलें ॥७॥
देखोनि रावण दशमुखांचा । समस्त अवलोकन बोलती वाचा ।
म्हणती हा बहु आननांचा । कोठोनि कैंचा येथें आला ॥८॥
कीं हे दशमुखांचे किडें । कीं हे दशानन श्वापद गाढें ।
कीं हें दशग्रीवांचें पक्षी चोखडें । राजभेटी आणिलें कोणीं ॥९॥
ऐसे तर्क नानापरी । करितां जनीं ते अवसरीं ।
पुढें तो रावण राजसदनाभीतरीं । येता झाला तत्काळ ॥११०॥
येवोनि बळिरायासमीप । उभा रावण धरोनि कोप ।
मनीं विचारी बळीचा गर्वदर्प । झाडणी करीन समस्तांदेखतां ॥११॥
मज नेदीच मान्यता मान । न बोलावें ऐसें बोले वचन ।
याचे अंगीं बलाभिमान । मजकडे नयनें न पाहे ॥१२॥
ऐसी रावणहृदयींची व्यवस्था । कळों सरली सुतळनाथा ।
सरिसाच राजा बोलता । झाला तया राक्षसासी ॥१३॥
बळीच्या प्रश्नावरून रावण स्वमहिमान सांगून युद्धाचे निमित्त सांगतो :
बैसा अहो जी राक्षसेश्वरा । तुम्ही कोण कोणाचे समाचारा ।
येथें यावयाचे कारणविस्तारा । मजप्रति सांगावें ॥१४॥
रावण म्हणे मी पौलस्तिकुळदीपक । सकळ राक्षसांचा नायक ।
जिंतोनिया तिन्ही लोक । येथें युद्धासि देखा पैं आलों ॥१५॥
मजसीं करावा संग्राम । म्यां जिंतिले सुरासुर परम ।
शचीपतीचें हरोनि धाम । राक्षसांसी दिधलें ॥१६॥
बळि म्हणे राक्षसनाथा । परिस माझी राज्यकथा ।
मजसीं युद्ध न घडे सर्वथा । पर उपाय आतां सांगतों ॥१७॥
द्वाररक्षक वामनाशी युद्ध करण्यास
बळी सांगतो, रावणाला आश्चर्य वाटते ? :
प्रथमद्वारीं पुरुष पंचानन । तयासीं युद्ध करावें आपण ।
येरु म्हणे द्वारपाळ दीन । तयासी युद्ध काय करुं ॥१८॥
जेथें पंचाननाचें गर्जन । तेथें ऐरावतीचे फडफडती कान ।
कोणे उपमे योग्य कोण । नेमितोसि अरे राया ॥१९॥
जी गर्दभ उन्मत्त बहुसाळ । तरी काय युद्धीं शार्दूळ ।
जिंतील हा विपरीत काळ । कैसा घडेल राजेंद्रा ॥१२०॥
कमळकोशींचा षट् पद । काय उपडील मेरुचा कंद ।
ऊर्णनाभितंतुरुद्ध । गज काय गुंतोनि राहिल ॥२१॥
जरी झाला मशक थोर । तरी काय ग्रासील वैश्वानर ।
पिपीलिकेनें गिरिवर । केवीं माथां धरवेल ॥२२॥
अंधाचा महा अंध सुत । स्वयें अडखळोनि कूपीं पडत ।
तेणें धरोनि मार्गस्थाचा हात । पंथीं लावील निजनेटें ॥२३॥
हें केवीं घडे जें न घडे । मशकपांखीं मेरु उडे ।
दानवें उभारोनि फडे । शेषासी वाद करूं आलें ॥२४॥
तें द्वारपाळ बापुडें दीन । मी लंकेचा राजा रावण ।
बधिलिया पराक्रम कोण । माझा होईल बळिराजा ॥२५॥
ऐसें हें कैसें घडेल राया । मजसीं युद्धा द्वारपाळा तया ।
प्रेरितोस हा विचार वांया । साच कैसा घडेल ॥२६॥
रावणाची हास्यास्पद गर्वोक्ती ऐकून
बळीने वामनाची महती रावणाला सांगितली :
दशमुखींची वचनावळी । ऐकोनियां राजा बळी ।
बोलता झाला तये काळीं । मूर्खाप्रति सुबुद्धि जैसा ॥२७॥
ऐक वत्सा दशानना । तूं नेणसी त्याच्या महिमाना ।
ऐकसी तरी सावधमना । मसूळ कथना सांगतों मी ॥२८॥
तयाचिया सत्तामात्रें । सृजती अंडज जारजादि भूतें ।
सृष्टिकर्ता विधाता त्यातें । पुत्र केला पोटींचा ॥२९॥
सकळ सृष्टीचा जो कर्ता । तो आत्मज त्याचा विधाता ।
तो अवतारपुरुष तत्वतां । सत्य लंकानाथा मानावें ॥१३०॥
चतुर्दशभुवनांचा ईश्वर । कर्ता संहर्ता सर्वेश्वर ।
तेणें मानवरुपें अवतार । धरिला असे गा पौलस्त्या ॥३१॥
धरा भारें पीडोनी । शरण गेली त्यालागोनी ।
मग तो आपण शाड्.र्गपाणी । अवतार धरिता पैं झाला ॥३२॥
वेदानिमित्त विधात्यानें । प्रार्थना केली दीनवदनें ।
मग मत्स्यावतार धरोनि तेंणें । शंखासुर निर्दळिला ॥३३॥
दैत्यें पृथ्वी नेली पाताळा । तैं सुरीं प्रर्थिलें घननीळा ।
तिच्या कैवारा अवतरला । कूर्मरुपें जनार्दन ॥३४॥
पृथ्वी धरी पृष्ठीवरी । म्हणोनि कूर्म म्हणती अद्यापवरी ।
सर्वेचि वराहरुपें श्रीहरी । हरिण्याक्षा मर्दिलें ॥३५॥
दैत्यें गांजिलें पुत्रातें । त्याच्या कैवारा अवतरला तेथें ।
स्तंभ भेदोनि हिरण्यकशिपूतें । विदारिलें जानूंवरी ॥३६॥
माझ्या अभिमानें मज केवळ । नाडिलें गा करोनि छळ ।
दातेपणाच्या थोरीनें प्रबळ । न मायेचि तिहीं लोकीं ॥३७॥
माझ्या अभिमानाची देखोनि थोरी । मग हा वामनरुपें झाला हरी ।
छळणा करोनि कपटकरी । यज्ञद्वारा पैं आला ॥३८॥
बटुवेष धरोनि जाण । मग मागितली भूमि पाद तीन ।
पाठीवरी देवोनि चरण । पाताळभुवनीं लोटिलें ॥३९॥
कपट त्याचें त्यास फळलें । माझें घरीं द्वारपाळ झालें ।
गळा बांधोनियां राहिलें । अद्यापवरी द्वारासीं ॥१४०॥
पुढील त्याचा कैसा पवाडा । कामधेनूनिमित्त केला झाडा ।
सहस्त्रार्जुनाचे बाहूंचा सडा । रणांगणीं घातला तेणें ॥४१॥
तोचि पुरुष सूर्यवंशीं । अवतरेल राक्षसकुळांत करावयासी ।
पौलस्तीचे कुळवल्लीसी । भस्म करावयालागून ॥४२॥
तोचि अवतरोनि गवळ्याघरीं । पूताना शोषोनि काक बक मारी ।
रिठासुरासी दाढेभीतरी । चघळिलें पूगीफळ जैसें ॥४३॥
तेणें दावाग्नि प्राशिला । धेनुक वत्स उपटिला ।
विमलार्जुन उन्मळिला । रांगत रांगत बाळरुपें ॥४४॥
जरासंध काळयवन । दंतवक्त्रशिशुपाळादि जाण ।
मुष्टिक चाणूर मल्ल मर्दून । कंसनिर्दाळण मामाचें ॥४५॥
यम कुबेर वायु ईशान । हे त्याचे वंदिती चरण ।
तो हा आदिपुरुष नारायण । द्वार रक्षोन बैसलासे ॥४६॥
काळासी जयाचा महाधाक । जयाचे तेजें सूर्यशशांक ।
अष्ट दिक्पाळ सेवक । सेवन करिती जयाचें ॥४७॥
त्यासीं युद्ध जाय करी । बळीनें अज्ञापिलें ते अवसरीं ।
हे ऐकोनि तो सुरारी । काय बोलता जाहला ॥४८॥
रावणाच्या गर्वोक्तीची बळीकडून उपेक्षा :
जो हा काळरुप यम जाण । दंडें त्रैलोक्या करी दमन ।
त्यासीं युद्ध आपण । अवश्यमेव करावें ॥४९॥
निजदंडें पातक्या दंडी । तयावरी म्यां घातली धाडी ।
राज्यासहित देशोधडी । म्यां केला बळिराया ॥१५०॥
ऐसी रावणाची वचनावळी । ऐकोनियां राया बळी ।
उपेक्षा करोनि तयेकाळीं । सारिपाट आणविला ॥५१॥
रत्नमंचकावरी जाण । विंध्यावळी राजा दोघे जाण ।
सारिपाट खेळती पार्श्वभागीं रावण । परम कोपें खवळला ॥५२॥
बळी न मानीच तयासीं । जेंवी ज्ञाता पाखांडियासी ।
रवि जेंवी शर्वरीसी । तैसे झाले रावणा ॥५३॥
राजहंस नातळे शेणा । तापसी न पाहे स्त्रीरत्ना ।
निष्कामासी धनतृणा । तेंवी उपेक्षा रायें केली ॥५४॥
गंगेनें त्यजिलें पाप । ज्ञाता सांडी हृदयकोप ।
निष्पत्र जाणोनियां पादप । पक्षियें वर्जिला पैं जैसा ॥५५॥
साधु जेंवीं त्यजिती निंदा । ब्रह्मचारी नातळे प्रमदा ।
ब्रह्मनिष्ठ हर्षविषादा । न येतीच कल्पांतीं ॥५६॥
चातक नातळे आणिक जीवन । चकोर न सेवी अमृतावांचून ।
दुर्भिक्षें पीडिला शार्दूळ तृण । न सेवी हो देहत्यागें ॥५७॥
ऐसियापरी दैत्यनाथें । उपेक्षोनियां रावणातें ।
खेळतां स्तब्ध झाला चित्तें । देहभावर्थ विसरोनी ॥५८॥
खेळातील निसटलेला फासा आणावयास बळीने रावणाला सांगितले :
सारीपाट खेळतां दोघां जणां । फांसा निसटला तो आणीं रावणा ।
ऐसें ऐकोनि दशानना । कोप परम उद्भवला ॥५९॥
म्यां जिंतिले सुर समस्त । बाहूनें आंदोळिला कैलास पर्वत ।
त्या मज बळी फांसा मागत । अपूर्व येथ देखिलें ॥१६०॥
फांसा देईन ये काळीं । मग यातें मुष्टिघातातळीं ।
मारोनियां नेईन धुळी । ऐसा आंवाका धरियेला ॥६१॥
कपटी रावणास फासा उचलेना; त्याची फजिती :
ऐसें भाकोनि लंकानाथें । फांसा उचलितां दोहीं हातें ।
नुचलेचि तो मग विसां भुजातें । पसरिता झाला ते समयीं ॥६२॥
फांसा धरितां विसां हातीं । नुचले रावणा क्षीण शक्ती ।
प्रयासें उचलिता तंव प्रारब्धगती । भूमीं पडिला रावण ॥६३॥
फांसा लोटला कपाळावरी । पडोनि अशुद्ध ते अवसरीं ।
वाहूं लागलें तंव राजनारी । न्या दूरी म्हणतसे ॥६४॥
दशमुख आणि विंशती कर । करंटें कोणें आणिलें समोर ।
याचे अशुद्ध देखों नये सत्वर । काढा काढा लवकरी ॥६५॥
रावणाला बाहेर घालवून देऊन त्याचे वस्त्रहरण :
बहुतां मुखाचें अपवित्रा । शृंगारिलें जैसें कां प्रेत ।
त्याचें देखों नये रक्त । म्हणोनि दूर घातला ॥६६॥
बाहेर येवोनि रावण । चिंतातुर परम दीन ।
म्हणे नगराप्रति करूं गमन । येथें धडगती पैं नाहीं ॥६७॥
तंव वेढिला दैत्यगणीं । मुकुट हिरोनि नग्न करोनि ।
करिते झाले वस्त्रहरणी । नागवोनि सोडिला ॥६८॥
रावण कुंथत अति बळेंसीं । आलों होतों युद्धासी ।
पुरुषार्थी निवडिला गति ऐसी । आतां विटंबनेसी अवधारा ॥६९॥
रावणा नग्नीकरण होत । ऐसा झाला पैं वृत्तांत ।
म्हणे आतां लंका प्राप्त । कोणे काळीं होईल ॥१७०॥
ऐसें विचारोनि रावण । नगरद्वारा आला जाण ।
तव पुढें देखिला वामन । देदीप्यमान तेजस्वी ॥७१॥
नगराबाहेर जाण्यास वामनाकडून प्रतिबंध :
रावणासी म्हणे वामन । बाहेर नको करुं गमन ।
राजाज्ञा अति दारुण । मज असे रे राक्षसा ॥७२॥
मी रायाचा आज्ञाधारी । राजाज्ञेविण न सोडीं बाहेरी ।
रावणें ऐकोनि ते अवसरीं । चिंतातुर पैं झाला ॥७३॥
क्षुधेनें पीडिला लंकानाथ । घरोघरीं भीक मागत ।
वामनें जठराग्नी चेतविला तेथ । पोट न धात कणवेपरी ॥७४॥
मागेंपुढें नाहीं सुटका । अवदशेनें वरिलें लंकानाथा ।
दावीं लिंग नगरींच्या लोकां । संपत्ति देखा दावित ॥७५॥
रावणाची दुर्दशा :
मग काय करी लंकापती । जावोनि अश्वशाळे करी विनंती ।
मुष्टि मुष्टि चणे द्या मजप्रती । क्षुधानिवृत्ती करावया ॥७६॥
अश्ववाहक म्हणती लंकानाथ । लिदीच्या पाट्या घेईं माथां ।
बाहेर सांडूं नये तत्वतां । मग चणे क्षुधार्थीं देऊं तुज ॥७७॥
दहा मुकुटीं जडित दहा माथे । लिदीच्या पांट्या ठेवोनि तेथें ।
पोट न भरे विसां हातें । चणे खांता रावणा ॥७८॥
ऐसा कोंडला रावण । कांही युक्ती न चले जाण ।
चित्तीं पाहे विचारोन । सुटिका पूर्ण नव्हेचि ॥७९॥
वामनें पुरविली पाठी । लंके जावयाची खुंटली गोष्टी ।
उबगोनि दशानन शेवटीं । राहतां तेथें पैं झाला ॥१८०॥
ठकवोनियां दाशरथी । हारून नेईल सीता सती ।
येणें क्रोधें कश्यपी मूर्ती । थोर विपत्ति भोगावी ॥८१॥
रावणाचा पाठलाग :
वामनातें ठकवोन । अदृश्यगती करी गमन ।
पळोन जातां दशानन । पुढें वामन देखिला ॥८२॥
भेणें पळे लंकापती । सवेंचि चाले पाताळगती ।
धराधारक खुजट मूर्ती । देखोनि परती करितसे ॥८३॥
रावण म्हणे जी वामना । मज सोडोनि द्यावें जीवदाना ।
येरुं म्हणे राजाज्ञा । वीण रावरंका निर्गम नाहीं ॥८४॥
पळों जातां दशदिशी । तेथेंही व्यापकत्व वामनासी ।
देखोनि रावण अति भयेंसीं । खेचरगतीसींही चालेना ॥८५॥
जैसा दरिद्रियाचा उदीम । फळ नेदी क्लेश परम ।
पापियामुखीं श्रीराम । न ये जैसा कल्पांतीं ॥८६॥
अशुचिया जैसा जप । कुलहीना जैसें तप ।
निंदकासि जैसें पाप । फळ नेदी पुण्याचें ॥८७॥
तैसें झाले दशानना । सायास वृथा गेले जाणा ।
पुढें क्षुधेनें केला दीनवाणा । भीक रावणा लाविली ॥८८॥
नगर स्त्रियांसि करी विनंती । मी सूत कांतीन बहुतां हस्तीं ।
दहा रहाट दहा पंक्तीं । अन्ननिश्चिंती करावी ॥८९॥
कापूस वेढिता दशानन । तोंडघसीं पडला जाण ।
मुखीं सरक्या भरोन । अति लज्जा पावला ॥१९०॥
चुकोनियां मुळींचा तंतु । कांतूं बैसला लम्कानाथु ।
निजधर्माचा मोडे चातु । स्त्रिया मारित टोले वरी ॥९१॥
पुढें खंडेरायाच्या होवोनि श्वान । भुंकों लागला मागे अन्न ।
परिवेष्टित लहान सहान । मुलीं वेढोन घेतला ॥९२॥
कोणी टाकिती खापरें । म्हणती कोणी मर मरें ।
एक म्हणती मागें सरें । आपदा थोर पावला ॥९३॥
पोटालागीं नाचे दारोदारीं । वीस हात नाचवी नानापरी ।
जंबुकगर्दभस्वरेंकरीं । तुकडॆ घरोघरीं मागत ॥९४॥
रावणाचा पिता बळीकडे येतो :
ऐसी दशा रावणासी । हाक गेली पौलस्तीपासीं ।
तेणें येऊनि वेगेंसीं । पुत्रशुद्धी केली ॥९५॥
सोडवावया निजपुत्रासी । सुतळीं प्रवेशे पौलस्ति ऋषी ।
येवोनि बळीच्या नगरासी । पुत्रशुद्धीसी करितसे ॥९६॥
तंव देखिला दुरोनि दशानन । खंडेरायाचा होवोनि श्वान ।
भिक्षा मागे पोटांलागून । ऋषि लज्जा पावला ॥९७॥
ऋषि जात बळीपासीं । अति सन्मानें पूजोनि त्यासी ।
पुसता झाला कोणीकडे ऋषी । आगमन झालें तुमचें ॥९८॥
सांभाळावया चकोरासी । निजमंडळ सांडी शशी ।
तैसें तुमचें आगमन ऋषी । दीनजनांसी उद्धारावया ॥९९॥
आळसियावरी अनुग्रहार्थ । उद्धरावया शिवजटेचें तीर्थ ।
तैसें तुमचें आगमन येथ । कृपायुक्त आलेती ॥२००॥
कोणे कार्यालागीं ऋषी । तुम्ही आलेति या ठायासी ।
येरु म्हणे त्वां रावणासी । कोंडोनि कां राखिलें ॥१॥
सुतळादिपातीनें वाहिली आण । म्हणे माझ्या नगरीं बंदिवान ।
नाहीं रोग उपद्रव जाण । दरिद्रपण असेना ॥२॥
कोणे ठायीं कोणें नगरीं । कोणें राखिला दशशिरी ।
शोधोनि आणा ये अवसरीं । सन्मानेंकरी सोडीन ॥३॥
पाहूं जातां पौलस्तिमुनी । लिदीच्या पांट्या माथा घेवोनि ।
तुकडे खात चाले मेदिनीं । येतां दुरोनी देखिला ॥४॥
पौलस्ति देखतां पौलस्तिनंदन । भुकिन्नला होवोनि श्वान ।
पुढें चाले तंव दर्शन । पितया देखोन लाजला ॥५॥
ब्रह्मसुत म्हणे निजतनया । एवढ्या आपदा भोगावया ।
राखिलें असे काय राया । जावों नेदी बळिराज ॥६॥
कोंडोनि राखिलें वामनें । ऐसें बोलतां दशाननें ।
मग काय केलें पौलस्तीनें । सावधान मनें अवधारा ॥७॥
करीं धरोनि दशशिर । पौलस्ति येवोनि वामनासमोर ।
आज्ञा द्यावी हा लंकेश्वर । निजराज्यास जाईल ॥८॥
पौलस्ति देखोनि वामन । घातलें साष्टांग लोटांगण ।
मस्तकीं वंदोनियां चरण । धर्मवचन अनुवादे ॥९॥
बळिरायाचा मी सेवक । द्वारपाळ द्वाररक्षक ।
आज्ञेवेगळे राव रंक । एकाएक जाऊं नेदीं ॥२१०॥
राजाज्ञा घेतल्यावरी । अवश्य न्यावा जी बाहेरी ।
रोकडे सुटकेची ऐका परी । निर्गमन व्हावया ॥११॥
रावणाचे वपन व मुंडण करण्याची वामनाची आज्ञा :
मुनि म्हणे कैसे चिन्हा । आनंदें सांगावें वामना ।
पंचकद्वयशिरां वपना । आणि मुंडणा खांडमिशा ॥१२॥
श्याम करोनियां वदन । दशनासिकीं कवड्या बांधून ।
मुखीं श्वेत पीत लेपन । ये चिन्हें निर्गमन मुनिराजा ॥१३॥
स्वयंभूतनय म्हणे निजपुत्रासी । तुज नेईन रायापासीं ।
सन्मान देईल मुद्रिकेसीं । जावयासी रावणा ॥१४॥
येरु म्हणे अहो जी ताता । मुख न दाखवीं बळीस आतां ।
रायसि फांसा आणून देतां । दांतघासीं पडलों मी ॥१५॥
युद्धा आलों अति सत्राणें । मज झालें लाजिरवाणें ।
येथेंचि आतां प्राण देणें । परी नाहीं येणें बळीपासीं ॥१६॥
ऋषि म्हणे निषिद्ध राजवपन । येरु म्हणे कैंचें राजलक्षण ।
सुडका लागला अति दीन । मुंडन केलिया भय काय ॥१७॥
जे जे होती बंदिनिर्मुक्त । त्यांसी पाहिजे प्रायश्चित ।
मज आजीच आला सिंहस्थ । निषेधार्थ न वदावा ॥१८॥
वामनापासीं निर्मुक्ती । कदा नव्हे कल्पांतीं ।
माझेनि भाग्यें वपनाकृती । बोलिला निर्मुक्ती वामन ॥१९॥
मुंडण केल्यावर रावणाची सुटका :
ऐसें बोलोनि दशवदन । खांडमिधा मस्तकवपन ।
काळें करोनियां वदन । आला आपण अति शीघ्र ॥२२०॥
देखोनि रावणाचें चिन्ह । लाजवित सकळ जन ।
गोमयपिंडीं अभिषेकून । दिधला सोडून वामनें ॥२१॥
याउपरी पौलस्तिनंदन । पुष्पकविमानीं आरुढोन ।
आक्रमिता झाला गगन । लंके उजू चालिला ॥२२॥
एक जनार्दना शरण । अगस्ति सांगे बळीचें कथन ।
आतां पुढिले प्रसंगीं जाण । सांगेल आपण घटोद्भव ॥२३॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामयणे उत्तरकांडे एकाकारटीकायां
प्रेतराजदशाननयुद्धबळिराजनगरे रावणवपनविटंबनं नाम सप्तविंशतितमोऽध्यायः ॥२७॥ ओंव्या ॥२२३॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा भावार्थरामायण उत्तरकांड अध्याय सत्ताविसावा
