भावार्थरामायण किष्किंधाकांड अध्याय सहावा
वालीचा वध
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
श्रीराम हनुमंत सौमित्र । सुग्रीवसमवेत वानर ।
पावोनि किष्किंधेचें द्वार । केला भुभुःकार सुग्रीवें ॥१॥
अथ तस्य निनादं तं सुग्रीवस्य महात्मनः ।
शुश्रावांतःपुरगतो वाली भ्रातुरमर्षणः ॥१॥
सुग्रीवाचेनि गिरागजरें । नादें दुमदुमिलें अंबर ।
कोसळों पाहे गिरिकंदर । वाळीचें मंदिर दणाणलें ॥२॥
सुग्रीवाची गर्जना ऐकून वालीचा संताप :
ऐकोनि सुग्रीवाची आरोळी । कोपें खवळलासे वीर वाळी ।
आरक्त जाला क्रोधानळीं । जेंवी कुलाचळीं बालसूर्य ॥३॥
वाळी विचारी हृदयांत । आतांच युद्धीं जर्जरीभूत ।
म्यां पाडिला होता मूर्च्छित । सवेंचि गर्जत केंवी आला ॥४॥
माझ्या घायें मासानुमास । कुंथत पडे वर्षानुवर्ष ।
सवेंचि आला युद्धास । अति उल्लासें गर्जत ॥५॥
आतां असो हा विचार । बंधु वैरी सत्य साचार ।
रणीं पाचारितां महाशूर । निघावें सत्वर युद्धासीं ॥६॥
सुग्रीवाला रामांचे साहाय्य आहे तरी हे शत्रुत्व संपवावे असा तारेचा उपदेश :
युद्धा निघतां वाळीसीं । तारा लागली पायांसी ।
स्वहित सांगेन तुम्हांसी । विवेकेंसी अवधारिजे ॥७॥
तुझे लागल्या घाये । सुग्रीव कुंथत पडीला राहे ।
तो सवेंचि येवोनियां बाहे । गर्जत आहे युद्धार्थी ॥८॥
हे तंव नव्हे सुग्रीवशक्ती । तेणें साह्य केला श्रीरघुपती ।
त्याचेनि बळें युद्धप्रती । आला मागुती गर्जत ॥९॥
तुझा करावया घात । सुग्रीवा साह्य श्रीरघुनाथ ।
हा तुज न कळे अर्थ । बळोन्मत्त धांवसी ॥१०॥
तुवां जिंतिलें सुरनरांसी । मर्दिलें दैत्यदानवांसी ।
काखे सूदिलें रावणासी । श्रीरामापासीं ते न चाले ॥११॥
श्रीराम प्रतापें तेजोराशी । पूर्णावतार सुर्यवंशीं ।
ऐक त्याचिया प्रतापासी । मी तुजपासीं सांगेन ॥१२॥
जे कां अटक तिहीं लोकां । श्रीरामें वधिली ते ताटका ।
छेदोनि सुबाहूच्या मस्तका । मारीच देखा उडविला ॥१३॥
चवदा सहस्र निशाचर । सहित त्रिशिरा दुषण खर ।
श्रीरामें मारिले समग्र । बाणीं दुर्धर विंधोनी ॥१४॥
विंधोनियां एक बाण । विरोधाचा घेतला प्राण ।
काळ कबंध मारिला जाण । प्रतापी पूर्ण श्रीरामा ॥१५॥
ज्या धनुष्यें गांजिला रावण । तें चाप श्रीरामें भंगोन ।
केलें जानकीवरण । जामदग्य जिंकिला ॥१६॥
श्रीरामाच्या बाणाभेण । भिकारी झाला पैं रावण ।
चोरोनि केलें जानकीहरण । देवोनि बलिदान मारीचाचें ।
धावण्या आलिया श्रीरघुनंदन । एकेंचि घाये होईल प्राण ।
येणें भयें तो रावण । गेला पळोन लंकेसी ॥१८॥
विंधोनियां एक बाण । श्रीराम तुझा घेईल प्राण ।
हें तंव माझें सत्य भाषण । युद्धा आपण नव जावें ॥२०॥
श्रीरामीं न करावा विरोध । त्यांसी करावया सख्यसंबंध ।
माझा ऐकोनि अनुवाद । युद्धक्रोध सोडावा ॥२१॥
वालीचे तारेला उत्तर, रामांशी विरोध नाही :
एकोनि तारेचें उत्तर । वाळी म्हणे सत्य साचार ।
मज श्रीरामासीं नाहीं वैर । अणुमात्र मानसीं ॥२२॥
जे जे रामीं करिती विरोध । त्यांचा श्रीराम करील वध ।
हा मज कळला शुद्धबोध । कथानुवाद अवधारीं ॥२३॥
ताटका सकळ लोकांतें बाधी । यालागीं नीराम तीतें वधीं ।
सुबाहु यज्ञातें अवरोधी । रामें त्रिशुद्धि मारिला ॥२४॥
विरोधे केलें सीताहरण । श्रीरामें वधिला विंधोनि बाण ।
कबंधे धरिले दोघे जण । बाहु छेदोन मारिला ॥२५॥
करोनि शूर्पणखेचा कैवार । हिरूं आले सीता सुंदर ।
श्रीरामें वधिले त्रिशिरा खर । तैसें वैर मजसीं नाहीं ॥२६॥
मारीच मारिला कपटी पूर्ण । सीताहरणें वैरी रावण ।
तैसें विरोधलक्षण । मजसीं जाण असेना ॥२७॥
मी तंव केवळ निरपराध । कैसेनि श्रीराम करील वध ।
करितां सुग्रीवासीं रणविरोध । वैरसंबंध कां श्रीरामीं ॥२८॥
तारेचे पुनः सांगणे की सुग्रीव श्रीरामांचा शरणागत आहे रामांचा विरोध :
तारा स्वयें सांगें संपूर्ण । सुग्रीव श्रीरामा झाला शरण ।
श्रीराम शरणागता शरण्य । संरक्षण सर्वार्थी ॥२९॥
शरणागता जो विरोधी । तो श्रीरामाचा मुख्य द्वंद्वी ।
त्यासी श्रीराम स्वयें वधी । जाण त्रिशुद्धि कपिराया ॥३०॥
शरणागताचिये घाता । श्रीराम करों नेदी सर्वथा ।
हेचि श्रीरामेंसीं वैरता । आत्मघाता निजमूळ ॥३१॥
तुटे सुग्रीवेंसीं विरोध । श्रीरामासीं होय तैं सुहृदसंबंध ।
तैसा साधीं निजबोध । माझा शब्द जरा करिसी ॥३२॥
श्रूयता क्रियतां चैव तव वक्ष्यामि यद्धितम् ।
रायौवराज्येन सुग्रीवं तूर्णं साध्वभिषेचय ॥२॥
विग्रहं मा कृथा वीर भ्रात्रा राजन्यवीयसा ।
अहं हि क्षमं मन्ये तेन रामेण सौहृदम् ॥३॥
श्रीरामांशी सख्य केले तरच शांती व समाधान लाभेल :
वाळी ऐकें सावधान । तुझे निजस्वहित सांगेन ।
सखा केलिया रघुनंदन । होसी पावन तिहीं लोकीं ॥३३॥
श्रीरामीं सख्य घडे कशानें । ऐसा विकल्प मानिसीं मनें ।
तेंही निमेषार्धे साधीन । माझें वचन जरी करिसी ॥३४॥
जेणें आप्त होय श्रीरघुनाथ । तारे सांगे मनोगत ।
येरी सांगत उल्लासत । पूर्ण हितार्थ देखोनी ॥३५॥
विरोध तुटे बंधुबंधूंसी । पुर्ण सख्य होय श्रीरामासीं ।
यौवराज्य द्यावें सुग्रीवासीं । निजहितासी लक्षोनी ॥३६॥
सुग्रीवा यौवराज्य देतां । परम सुख श्रीरघुनाथा ।
तिघा होईल ऐक्यता । एकात्मता अति प्रीती ॥३७॥
जैसा तुज प्रिय अंगदु । तैसा सुग्रीव कनिष्ठ बंधु ।
त्यांसी सांडितां विरोधु । सख्यसंबंधु श्रीरामीं ॥३८॥
ऐसें बोलोनियां पाहें । तारेनें धरिले दोनी पाये ।
श्रीरामीं सख्ये सुख आहे । करीं लवलाहें कपिराजा ॥३९॥
रत्‍नाभरणीं धनवस्रांसीं । अंगद धाडीं श्रीरामापासीं ।
शरण रिघोनियां त्यासी । आपणासी वांचवीं ॥४०॥
श्रीरामा रिघतां शरण । तुझें चुकेल जन्ममरण ।
दोघे बंधु पावोन बूझावण । कृतकल्याण पावसी ॥४१॥
जरी धरोनि गर्वबळ । श्रीरामेंसी करिसी छळ ।
तरी किष्किंधा सांडोनियां पळ । श्रीराम सबळ युद्धार्थीं ॥४२॥
व्हावया श्रीरामासमोर । धीर न धरिती सुरासुर ।
तेथें तूं केवळ वानर । पालेखाइर केंवी राहसी ॥४३॥
श्रीरामीं सख्य करीं निर्मळ । अथवा उठोनियां पळ ।
त्यासीं करितां युद्ध प्रबळ । तूं तत्काळ मरसील ॥४४॥
लागतां श्रीरामाचा बाण । मेरुमांदारां होय विदारण ।
तेथें तुझा केवा कोण । बळें प्राण देऊं नको ॥४५॥
माझें नायकतां भाषण । तूं बैससी मरणा धरण ।
श्रीराम विरोधिल्या जाण । जीवें प्राणें तो नुरे ॥४६॥
वालीचा प्रकोप :
ऐकोनि तारेचें वचन । वाळी जाला कोपायमान ।
भ्याडप्रकृति तुम्ही स्रिया जाण । कंपायमान परदर्पे ॥४७॥
सुग्रीवासी यौवराज्य देतां । मी न देवोदीं सर्वथा ।
साह्य जालिया श्रीरघुनाथा । राज्य सर्वथा न देणें ॥४८॥
देखोनि श्रीरामाचें बळ । वानर हा निर्बळ ।
किष्किंधा सांडोनियां पळ । भयें प्रबळ जल्पसीं ॥४९॥
तारे ऐक माझी शक्ती । अल्प सांगेन तुजप्रती ।
युद्धा आलिया श्रीरघुपती । शंका चित्तीं मज नाहीं ॥५०॥
उत्पाट्यतु रामो वा बाहुभ्यां विंध्यपर्वतम् ।
इमां सर्वां समुद्रांतां संचालयतु वा महीम् ॥४॥
सचंद्रतारानक्षत्रं पतेदत्र ससागरम् ।
न विव्यथेऽहं समरे सुग्रीवं प्रति सहृतः ॥५॥
वालीचा सामर्थ्याची पौढी :
बाहुबळें श्रीरघुनाथ । उत्पाटू विंध्यपर्वत ।
पृथ्वी समुद्रवलांकित । करो भस्मांत बाणे एके ॥५१॥
सचंद्र तारा गगन गंभीर । सहित सप्तही सागर ।
बाणें शोषो श्रीरामचंद्र । तरी मी वानर न शंके ॥५२॥
ऐसा पुरुषार्थ श्रीरघुनाथा । प्रत्यक्ष डोळ्यांदेखतां ।
मज बांधीना भयव्यथा । उल्लासतां संग्रामीं ॥५३॥
रणीं मरणें भयभीत । त्यासी यश ना पुरुषार्त ।
तैसा मी वाळी नव्हें एथ । रणीं रघुनाथ सुखी करीन ॥५४॥
सुग्रीव बापुडें किंकर । श्रीराम योद्धा रणवीर ।
त्यासीं मी भिडेन वानर । युद्ध दुर्धर पाहें माझें ॥५५॥
माझी पुरे आंगवण । ऐसा योद्धा आहे कोण ।
करावया श्रीरामासीं रण । आलें स्फुरण बाहूंसी ॥५६॥
श्रीराम आलिया संमुख । प्रतिज्ञेची देवोनि हाक ।
युद्ध करीन अपराङ्मुख । वाळी युद्धासीं पैं आला ॥५७॥
स वाली बलद्दप्तात्मा मुष्टिमुद्यम्य वीर्यवान् ।
सुग्रीवमेवाभिमुखो ययौ योद्धं कृतक्षणः ॥६॥
सुग्रीवोऽपि समुद्दिश्य वालिनं हेममालिनम् ।
श्र्लिष्टं मुष्टिं समुद्यम्य संरब्धतरमागतः ॥७॥
सुग्रीवेण तु निःशंकं सालमुत्पाट्य तेजसा ।
गात्रेष्वभिहतो वाली व्यपतत्स महीतले ॥८॥
पुनः वाली-सुग्रीव युद्ध :
वालिसुग्रीवां दृष्टिभेटीं । होतां वळोनि निजवज्रमुष्टी ।
युद्धक्रोधा महाहठी । उठाउठीं मिसळले ॥५८॥
उरीं शिरीं गुडघेमुष्टी । धांवानि हाणिती पुसाटी ।
तडवा हाणोनि पाडिती सृष्टीं । दोघे हट्टी महावीर ॥५९॥
हेममुकुट हेममाळा । शोभती वाळीचिया गळां ।
सुग्रीवा शोभे कमळमाळा । रणसोहळा वीरांचा ॥६०॥
मुष्टिघात चपटेघात । निष्ठुर हाणिती आघात ।
दोघांची सुधिर प्रवाहत । जेंवी पर्वत गैरिकां ॥६१॥
किंशुक फुलले वसंतांत । तैसें दोघे वीर अति आरक्त ।
रणामाजी विचरत । बलोन्मत्त युद्धक्रोधें ॥६२॥
सुग्रीव लक्षोनियां दृष्टीं । वाली हाणी वज्रमुष्टीं ।
मूर्च्छपन्न पडतां सृष्टीं । धैर्यें जगजेठी ऊठिला ॥६३॥
सुग्रीव क्षोभोनि ते वेळीं । शालवृक्षें ठोकिला वाळी ।
घाये मूर्च्छित महीतळीं । महाबळी लोळविला ॥६४॥
वाळी पाडिला महावीर । वानर करिती हाहाकार ।
ऐकोनि वीरांचा गजर । वाळी सत्वर ऊसळला ॥६५॥
बाहु आफळोनि वाळी । रणीं गर्जत क्रोधानळीं ।
कोपें सुग्रीव चालिला बळी । रणीं रवंदळी करावया ॥६६॥
सम तळपणें सम किराणा । गति विगति सम उड्डाणा ।
क्षणें भूमीं क्षणें गगना । युद्धविंदान दोहींचें ॥६७॥
दोघे बळें अति समर्थ । येरयेरां नाटोपत ।
दोघां लाभेना विजयार्थ । अति सामर्थ्येकरोनियां ॥६८॥
वाळी बळी वरदमाळा । श्रीराममाळा सुग्रीवगळां ।
पाहतां त्यांचा रणसोहळा । समबळ समान ॥६९॥
युद्धकंदनें खेदक्षीण । श्रमस्वेदें दोघे क्षीण ।
ऐसें देखोनि श्रीरघुनंदन । धनुष्य बाण सज्जिला ॥७०॥
सुग्रीवाला भूमीवर पाडला त्याच वेळी रामांनी वालीवर बाण सोडला :
सुग्रीव तळवटीं आणिला । ऐसें श्रीरामें देखिलें डोळां ।
आतां न मारितां वाळीला । गोष्टी होईल पहिल्याऐसी ॥७१॥
ततः संधाय रामेणा शरमाशीविषोपमम् ।
वेगेनाभिकहतो वाली निपपात महीतले ॥९॥
आक्रमें मारावया सुग्रीवासी । वाळी उडतां आकाशीं ।
श्रीरामें विंधितां वेगेंसीं । शरू सपिच्छीं खडतरला ॥७२॥
जेंवी सर्प रिघे वारुळीं । तैसा बाण हृदयकमळीं ।
प्रवेशोनि अंतकाळीं । पाडिला वाळी मूर्च्छित ॥७३॥
जैसा ईश्वर राहोनि गुप्त । निमिषमात्रें करी निःपात ।
तैसा अतर्क्य श्रीरघुनाथ । करी वाळीचा घात बाणाग्रें ॥७४॥
अतर्क्य सद्‌गुरुवचन । श्रवणेंचि शिष्या समाधान ।
तैसा श्रीरामाचा बाण । सुखसंपन्न वाळीसी ॥७५॥
जैसा धडधडीत वन्ही । सुखरूप सतीलागोनी ।
तैसें श्रीरामाचें बाणीं । वाळीलागोनी सुखरुप ॥७६॥
जेंवी कां सुख शुद्ध सात्विली । अग्रीं कठिण गोड परिपाकीं ।
श्रीरामबाण तदनुलक्षीं । उभयपक्षीं सुखरुप ॥७७॥
सुग्रीवासी सुख लौकिक । वाळीस सुख त्याहूनि अधिक ।
बाण विंधोनियां एक । दिधलें सुख दोहोंसी ॥७८॥
श्रीराम बाणाचा प्रताप । सुग्रीव भ्रमतां भयकंप ।
परी एक सुखरुप । श्रीराम चिद्रूप कृपाळु ॥७९॥
श्रीरामबाणाग्रीं भासे दुःख । तेंचि परिपाकीं परम सुख ।
वदेल वाळीचें निजसुख । श्रोतीं सकळिक निजबाणीं ॥८०॥
वालीला मूर्च्छा, सावध होऊन त्याने रामाचा अधिक्षेप केला :
श्रीरामच्या निजबाणीं । वाळी मूर्च्छित पडिला धरणीं ।
बोले श्रीरामा अनुलक्षोनी । अधर्मकरणी तुवां केली ॥८१॥
पराङ्मुखवधं कृत्वा को नु प्राप्तस्त्वया गुणः ।
यदहं युद्धसंरब्धस्त्वत्कूते निधनं गतः ॥१०॥
शोचामि नात्मानमहं न तारां नापि बांधवान् ।
त्वत्कृतेन ह्यधर्मेण यथा शोचामि राघव ॥११॥
मी आणिकासीं युद्धासक्त । श्रीरामा तूं अति गुप्त ।
पराङ्मुखीं केला घात । कोण पुरुषार्थ श्रीरामा ॥८२॥
न पाचारितां एकाएक । अतर्क्यरूपें निजघातक ।
तुझा हा अधर्म देखोनि देख । परम दुःख माझे मनीं ॥८३॥
नाहीं राज्यहरणाची व्यथा । तारावियोग न बाधी चित्ता ।
तुझी देखोनि अधर्मता । दुःख रघुनाथा मज भारी ॥८४॥
नव्हे सुहृददुःख बाधक । बाधेना अंगदाचा शोक ।
तुझा अधर्म देखतां देख । परम दुःख मज रामा ॥८५॥
वध करों नयें निद्रिस्था । वधूं नये स्रियेसीं रमतां ।
वधूं नये न पाचारितां । पुरुष दुश्चित नयें वधूं ॥८६॥
तूं सर्वज्ञ श्रीरघुनाथा । ऐसिया जाणोनि शास्रार्था ।
अधर्में करोनि माझे घाता । अपेश माथा घेतलें ॥८७॥
तूं चंद्राहूनिं अति चोख । श्रीरामकीर्ति नित्य निर्दोख ।
अधर्मघाताचा कळंक । त्यावरी देख बैसविला ॥८८॥
सुग्रीव बापुडें तें किती । काय साह्य होईल सीताशुद्ध्यर्थीं ।
ते मज सांगतासी श्रीरघुपती । करितों ख्याती ते ऐक ॥८९॥
सुग्रीवप्रियकामेन यदहं घातितस्त्वया ।
गले बध्वा प्रदद्यां ते निहतं रावण रणे ॥१२॥
न्यस्तां सागरतोये वा पाताले वापि मैथिलीम् ।
आनयेऽहं तवादेशाद्‌गरुडेमृतं यथा ॥१३॥
रावणाकरिता अधर्म का केला :
रावण माझा काखवळ । गळां बांधोनि तत्काळ ।
आणितों न लगतां पळ । तूं माझें बळ नेणसी ॥९०॥
समुद्रजळीं सप्तपाताळीं । शोधोनि लोकालोकाषळीं ।
आणितों मी जनकबाळीं । तुजजवळी निमेषार्धें ॥९१॥
चतुःसमुद्रीं प्रातःस्नान । करितां मजला न लगे क्षण ।
बळे मजुपुढें तुच्छ रावण । सीता आणोन मी देतों ॥९२॥
मज हा सांगतासी विचार । सीतासती रावण सहपरिवार ।
लंका उपडोनि समग्र । येथें सत्वर आणितों ॥९३॥
सुग्रीवाच्या पक्षपाता । अधर्मेंकरितां माझ्या घाता ।
अपेश आले श्रीरघुनाथा । कीर्तींचे माथां अपकीर्ती ॥९४॥
पुढें साचार श्रीरघुपती । जरी करिसी कोटिकीर्ती ।
तरी अधर्मघाताची अपकीर्तीं । तिळभरी परती ढळेना ॥९५॥
नाहीं रडत राज्यहरणासी । नाहीं मी रडत निजमरणासी ।
अधर्म जडला श्रीरामचरणांसी । तेणें मानसीं अति दुःखी ॥९६॥
सेवकें कीर्ती करावी ऐसी । जगत्रय वंदी स्वामिसेवकांसी ।
सुग्रीवें गौरविलें श्रीरामासी । कीर्तिवंतासी अपकीर्तीं ॥९७॥
सुग्रीवें काय केला उपकार । म्यां तुज काय केला अपकार ।
ऐसा न करितां विचार । मज सत्वर कां वधिलें ॥९८॥
संग्रामीं वधितासी सन्मुख । त्या मरणाचा मज हरिख ।
कीर्ती वर्णितें तिन्ही लोक । तें आवश्यक चुकलासी ॥९९॥
अधर्में वधितां वाळीसी । श्रीरामहस्तें उद्धार त्यासी ।
मज यश तूं अपेशी । कीर्ती अति विशेषी त्वां केली ॥१००॥
श्रीरामांचे वालीला समर्पक उत्तर, त्यामुळे त्याचे परिवर्तन :
श्रीरामहस्तें मज मरण । तेणें मी त्रैलोक्यीं पावन ।
तुज तुवां लाविलें दूषण । अधर्मे बाण विंधोनी ॥१०१॥
ऐकोनि वालिनिंदावचन । दुःख न मानीच रघुनंदन ।
काय बोलिला धर्मवचन । गुह्यज्ञान हितकारी ॥१०२॥
पुढिल्या स्वधर्म शिकविती । स्वयें अधर्म आचरती ।
तयां मूर्खांची वाचावंदती । सत्य मानी तोचि महामूर्ख ॥१०३॥
अद्य धर्ममधर्मं च जानासि त्वं कपीश्वर ।
कृतं कर्म न जानासि भ्रातृभार्यावमर्शनम् ॥१४॥
माझा बाण भेदल्यासाठीं । सांगतोसी या स्वधर्म गोष्टी ।
आपल्या अधर्माची रहाटी । निजात्मदृष्टीं न्याहाळिसी ना ॥१०४॥
कन्या भगिनी भातृपत्‍नी । कन्येसमान या तिन्ही ।
ते बंधुभार्या त्वां हिरोनी अनुदिनीं भोगिसी ॥१०५॥
तारेसारखी पतिव्रता । तुज असतां सुंदर कांता ।
कां बंधुभार्या अधर्मता । तूं का भोगिता जालासी ॥१०६॥
आपली नाठवे अधर्मता । अधर्म ठेविसी माझे माथां ।
अधर्माची संसर्गता । भासे अशुद्धता शुद्धत्वीं ॥१०७॥
जेंवी का स्फटिक नित्य निर्मळ । त्यासी भेटतांचि काजळ ।
शुद्धता लोपनि तत्काळ । भासे सकळ काळिमा ॥१०८॥
स्फटिक काजळें दिसतो काळा । परी तो काळिमेवेगळा ।
तेंवी पापपुण्या निराळा । राम चित्कळा चिन्मूर्ति ॥१०९॥
नभीं नीळिमा नाहीं अळुमाळ । निळें डोळ्याचें निजबुबुळ ।
तेणें नभ देखती सुनीळ । डोळ्यांचे मळ नभीं दिसती ॥११०॥
तेंवी मी राम नित्य शुद्धात्मा । तूं मज म्हणसी अधर्मकर्मा ।
तुझे छेदावया पापभ्रमा । अगाध महिमा बाणाचा ॥१११॥
तुझे अंगी पाप सदोष । तुजला मी केंवी भेटेन सन्मुख ।
छे्दावया तुझे महादोष । बाण अतर्क्य विंधिला ॥११२॥
मी विश्वात्मा विश्वतोमुख । साधुसंतां नित्य सन्मुख ।
पापात्मा नित्य विमुख । बाणें निर्दोष केलें तुज ॥११३॥
बाण विंधोनि अतर्क्यता । तुझी छेदोनि पापात्मता ।
कृपेंनें भेटलो मी आतां । तुज तत्वतां तारावया ॥११४॥
तुज मारावया हेंचि कारण । माझ्या सुग्रीवाचा वंधु पूर्ण ।
तुझा चुकवावया नरक दारुण । पापनिर्दळण बाणें केलें ॥११५॥
शरणागताचा निजबंन्धु । त्यासी जालिया नरकबाधु ।
हा मज न साहे शब्दु । बाणें अति शुद्ध केलासे ॥११६॥
सांडोनियां विकल्पवृत्ती । जो जो लागेल मद्‌भक्त संगतीं ।
तो तो उद्धरीं मी रघुपती । वाळी निश्चिती तूं जाण ॥११७॥
तुझे अंगीं पाप दारूण । तेणें यम दंडिता तुज पूर्ण ।
तें चुकवावया विंधिला बाण । परश्चरण महापापा ॥११८॥
श्रीरामकृपेचा प्रताप । वाळीचें सरे निजपाप ।
तेणें पावोनि अनुताप । निर्विकल्प विनवित ॥११९॥
एवमुक्तस्तु रामेण वाली प्रव्यथितो भृशम् ।
प्रत्युवाच ततो रामं प्रांजलिर्वानरेश्वरः ॥१५॥
स्वतःबद्दल वालीला पश्चात्ताप :
राज्यमदें अति घूर्ण । पाप आचरलों संपूर्ण ।
तुवां कूपेनें सोडोनि बाण । केलें निर्दळण अकल्पित ॥१२०॥
तुवां कृपेनें विंधोनि बाण । छेदिला त्रिविध अभिमान ।
कुळाभिमान कर्माभिमान । गर्वाभिमान शौर्याचा ॥१२१॥
श्रीरामबाणाचा प्रताप । छेदी संकल्प विकल्प ।
छेदोनियां पुण्य पाप । नित्य निष्पाप केलें मज ॥१२२॥
वाढिवेचा गर्व परम । सन्मुख न करीच संग्राम ।
दुश्चिता मारणें अकर्म । मानीं अधर्म श्रीरामीं ॥१२३॥
पूर्ण पापी मी परम । श्रीरामीं मानीं अधर्म ।
श्रीराम परमात्मा परब्रह्म । हें मी वर्म नेणेंचि ॥१२४॥
प्रवृत्तिज्ञानें मी उन्मत्त । रामा मानीं अधर्मरत ।
श्रीराम स्वधर्मकर्मरहित । हा मुख्यार्थ श्रीरामीं ॥१२५॥
तुझेनि बाणें हृदयांत । केलें हृदय शुद्ध समस्त ।
आतां अनुभवासींहि येत । श्रीरघुनाथ परब्रह्म ॥१२६॥
लटकें सीतेचें धांवणें । लटका तुवां शोक करणें ।
दीन उद्धरावयाकारणें । विचरत वनीं वनवासीं ॥१२७॥
वना येवोनि श्रीरघुनंदन । उद्धरिले तृणपाषाण ।
पावन केले दीन जन । जगदुद्धरण श्रीराम ॥१२८॥
राम राम महाभाग जाने त्वां परमेश्वरम् ।
अजानता मया किंचिदुक्तं तत्क्षंतुमर्हसि ॥१६॥
अनुजानीहि मां यांतं त्वत्पदमुत्तमम् ।
मम तुल्यबलें बालें अंगदे त्वं दयां कुरु ॥१७॥
रामांची स्तुती करुन वाली क्षमा मागतो :
मायानियंता ईश्वर । त्याहूनि तूं परात्पर ।
तुझ्या स्वरूपाचा पार । अगोचर श्रुतिशास्रां ॥१२९॥
ऐसिया तुज श्रीरघुनाथा । कर्मज्ञानाची योग्यता ।
निषेधिलासी अधर्मता । तें मज आतां क्षमा करीं ॥१३०॥
जळापासव लवण होय । तें जळींचें जळीं विरोनि जाय ।
मोतीं जाले तें तंव कठिण पाहें । जळीं न जाय विरोनि ॥१३१॥
मुक्तपणें मोला चढलें । ते वनिताधरीं फासां पडिलें ।
मुक्तचि परी नासा आलें । कठिण केलें आभिमानें ॥१३२॥
जळो हा कर्मधर्माभिमान । जळो हा सज्ञाना ज्ञानाभिमान ।
तेणे अभिमानें बंधन जाण । म्यां तुज पूर्ण निंदिलें ॥१३३॥
वालीची क्षमायाचना :
कर्मज्ञानाच्या व्युत्पत्तीं । निर्भर्स्तिलासी दुष्ट दुरुक्तीं ।
त मज क्षमा करीं श्रीरघुपती । कृपामूर्ति कृपाळुवा ॥१३४॥
ऐसें बोलोनि आपण । वाळी घाली लोटांगण ।
मस्तकीं धरोनि श्रीरामचरण । म्हणे आपण क्षमा कीजे ॥१३५॥
आणिक एक माझे चित्तीं । जें जें वर्तत आहे श्रीरघुपती ।
तें मी सांगेन तुजप्रती । अंगदार्थी अवधारीं ॥१३६॥
मजसमान बळिया दृढ । अंगद माझें लळिवाड ।
त्यांसी करावा रणसुरवाड । पुरवीं कोड युद्धाचें ॥१३७॥
अंगद माझा कनकांगदी । सबळ साह्य होईल युद्धीं ।
म्हणोनि लाविला श्रीरामपदीं । कृपानिधि कृपा करीं ॥१३८॥
अंगदा निरवोनिया जाण । वाळी जाला सावधान ।
पाहोनी श्रीरामाचें वदन । उल्लासोन बोलत ॥१३९॥
श्रीरामांचे आश्वासन :
तुझें निजपद सनातन । जे कां सच्चिदानंदघन ।
तें पावावया त्यजितों प्राण । लाविले नयन वाळीनें ॥१४०॥
देखोनि वाळीचें प्रेम पूर्ण । कृपें कळवळला श्रीरघुनंदन ।
स्वयें बोले मेघश्याम । सावधान अवधारा ॥१४१॥
वालीच्या पश्वात्तापामुळे रामाचा कळवळा :
वाळी नको रे त्यजूं प्राण । तुझा उपडोनियां बाण ।
सामर्थे वांचवीन जाण । सुख संपूर्ण भोगावया ॥१४२॥
सीताशुद्धी साह्य देख । तूं मज होसी आवश्यक ।
भोगीं ताराअंगदा राज्यसुख । मरणोन्मुख होऊं नको ॥१४३॥
गळां बांधोनि रावण । सीता आणीन मी आपण ।
तें तूं सत्य करीं वचन । साह्य संपूर्ण मज होईं ॥१४४॥
वालीचा देहत्यागाचा आग्रह :
ऐकोनि श्रीरामाचें वचन । वाळी जाला हास्यवदन ।
पूर्वील माझा बळाभिमान । गेला पळोन तुजपुढें ॥१४५॥
सुर्यापुढें जेंवी खद्योत । तेंवी देखोनियां श्रीरघुनाथ ।
सबळ बळ विरालें समस्त । तेज अद्‌भुत श्रीरामीं ॥१४६॥
तुझिया निजप्रतापापुढें । रावण दहा तोंडांचे किडें ।
मी मशक साह्य कोणीकडे । सामर्थ्य गाढें श्रीरामीं ॥१४७॥
तुझा सुटलिया बाण । बापुडें रावण तें कोण ।
होय त्रैलोक्यनिर्दळण । बळ संपूर्ण श्रीरामीं ॥१४८॥
भोगावया स्रीपुत्रसुख । आजि वांचावें आवश्यक ।
स्रीभोग परम दुःख । निजनिष्टंक म्यां मानिलें ॥१४९॥
तुझी विक्षेपभृकुटी । रणी आटील सकळ सृष्टी ।
तेथें कायसी वानरसाह्यगोष्टी । रावण कपटी केंवी उरे ॥१५०॥
स्रीसुखभोगाचा अनुवाद । सख्या बंधूसीं पाडी विरोध ।
स्वार्थघातक दुर्धर क्रोध । नित्य निरोध तो विषय ॥१५१॥
श्रीरामां तूं निजविवेकी । विषय भोगितां उभय लोकीं ।
कोणी तरी जाला सुखी । निजदुःखी तो विषयो ॥१५२॥
त्यजाम्यसून्महायोगिन्दुर्लभं तव दर्शनम् ।
यन्नामविवशो गृहवान्द्रियमाणः परं पदम् ॥१८॥
न करितां योगयागसाधन । तुझे दृष्टीपुढें देह त्यागून ।
मी होईन कृतकल्याण । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥१५३॥
अंतकाळी अवचटें जाण । केल्या रामनामस्मरण ।
परमपदप्राप्ति पूर्ण । जन्ममरण मग कैचें ॥१५४॥
आजेचे ऐसें रघुनाथा । पुढें मरण न ये हाता ।
तेंही ऐक सावधता । माझ्या निजहिता लक्षोनी ॥१५५॥
विशल्यं कुरु में राम हृदयं पाणिना स्पृशन् ।
हृतयाद्वाणमुद्धृत्य रामः पस्पर्श पाणिना ॥१९॥
त्यक्त्वा तद्वानरं देह स यातः परमां गतिम् ॥२०॥
रामनामाच्या कडकडाटीं । दोष जळती अकल्प सृष्टी ।
परम पद पावे शेवटीं । नित्य नेहटी श्रीरामनामें ॥१५६॥
एवढी ज्याची नामख्याती । तो तूं स्वयें रघुपती ।
कृपेंनें भेटलासी अंती । जिणें पुढतीं मज नको ॥१५७॥
आतां नको विषयाचरण । आतां नको जन्ममरण ।
भावें धरोनि श्रीरामचरण । वाळी आपण विनवित ॥१५८॥
तुझे हातींचा लागता बाण । मी जालों अति पावन ।
तुझा लागतां पद्महस्त पूर्ण । वाछित मरण सुखार्थी ॥१५९॥
तुझा लागतां पद्महस्त । मी झालों नित्यमुक्त ।
सच्चिदानंदपद पूर्ण प्राप्त । मज निश्चित तुझेनि ॥१६०॥
वालीच्या देहात रुतलेला बाण श्रीरामांनी काढला, त्याचे प्राणोत्क्रमण :
ऐकोनि वाळींचे वचन । हृदयीं भेदला जो बाण ।
तो श्रीरामें उपडोनि आपण । केलें स्पर्शन अमृतहस्तें ॥१६१॥
लागतां श्रीरामाचा हस्त । वाळी देहीं देहातीत ।
बंधा मोक्षा अतीत । केला निश्चित श्रीरामें ॥१६२॥
श्रीरामहस्त मस्तकसांटीं । वाळीस सुखरूप जाहली सृष्टी ।
परमनंदी पडली मिठी । कृपादृष्टी श्रीरामें ॥१६३॥
म्यां सुग्रीवासी केला विरोधु । परी सुग्रीव सत्य परम सखा बंधु ।
त्याचेनि पावलों परमनंदु । सुखावबोधु श्रीराम ॥१६४॥
यापरी वाळीनें आपण । वानरदेह त्यागोनि जाण ।
श्रीरामकृपेस्तव संपूर्ण । निजपदीं पूर्ण विनटला ॥१६५॥
विरोधरुपें श्रीरामें आपण । केलें वाळीचें उद्धरण ।
एकाजनार्दना शरण । कृपा पूर्ण श्रीरामाची ॥१६६॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे किष्किंधाकांडे एकाकारटीकायां
वाळिवधोनाम षष्ठोऽध्यायः ॥६॥
॥ ओंव्या १६६ ॥ श्लोक २० ॥ एवं १८६ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
भावार्थरामायण किष्किंधाकांड अध्याय सहावा भावार्थरामायण किष्किंधाकांड अध्याय सहावा भावार्थरामायण किष्किंधाकांड अध्याय सहावा भावार्थरामायण किष्किंधाकांड अध्याय सहावा भावार्थरामायण किष्किंधाकांड अध्याय सहावा भावार्थरामायण किष्किंधाकांड अध्याय सहावा भावार्थरामायण किष्किंधाकांड अध्याय सहावा
