भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा
जटायु-रावण युद्ध
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
सीतेला रथात बसवून रावणाचे प्रयाण :
रावण करोनि सीताहरण । सवेग निघाला आपण ।
ते काळींचें गमनलक्षण । सावधान अवधारा ॥ १ ॥
वामेन सीतां पद्माक्षीं मूर्धजेषु करेण सः ।
ऊर्वोस्तु दक्षिणेनैव परिजग्राह पाणिना ॥ १ ॥
ततस्तां परुषैर्वाक्यैरभितर्ज्य महास्वनः ।
अंकेनादाय वैदेहीं रथमारोहयत्तदा ॥ २ ॥
सीता बैसवितां रथासीं । आंग टाकिलें भूमीसीं ।
रावणें धरोनियां केशीं । वाहोनि अंकासी बैसे रथीं ॥ २ ॥
अंकीं बैसवितां पद्माश्री । तेणें रावण जाला सुखी ।
सीता जाली परम दुःखी । धांवा पोखी आक्रंदें ॥ ३ ॥
सीतेचा विलाप, आक्रंदन व लक्ष्मणाबद्दल अनुताप :
धांव पाव गां श्रीरघुवीरा । सवेग धांवे गा सौमित्रा ।
धांवे गा सौमित्रा । रावणें हरुनि भिक्षाद्वारा । लंकापुरा मज नेतो ॥ ४ ॥
केउता राम केउता रावण । कैसें केलें माझें हरण ।
म्यां अभिशापिला लक्ष्मण । तें पाप पूर्ण मज फळलें ॥ ५ ॥
सौमित्र निष्पाप हरिदास । तो म्यां छळिला अति संत्रास ।
आतां कायसी रामाआस । माझी निरास म्यां केली ॥ ६ ॥
सौमित्रा रामीं अनन्यभक्ती । तो म्यां छळिला अति वक्रोक्तीं ।
त्या पापाची सद्यःप्रचीती । रावणाहातीं आतुडलें ॥ ७ ॥
श्रीरामाज्ञासंरक्षण । सौमित्र दवडिला म्यां छळून ।
तेणें पापें मज रावण झोंटीं धरोन नेतसे ॥ ८ ॥
लक्ष्मण मज मानी जननी । मी त्यासी म्हणें करिसी पत्नी ।
तेणे पापें फुते अवनी । महापापिणी मी एक ॥ ९ ॥
लक्ष्मणीं मिथ्या अभिशाप । तें मज माझें फळलें पाप ।
मज म्यां दिधला संताप । दुःख अमूप मज माझें ॥ १० ॥
जें पुढिलांसी करी छळण । तेणें छळें छळें आपण ।
तें मज फळलें संपूर्ण । जें केशाकर्षण रावणें ॥ ११ ॥
छळणाची शीघ्र गती । सौमित्र पावला श्रीरघुपती ।
मी तंव पडलें रावणाचे हातीं । बंधप्राप्ती पावलें ॥ १२ ॥
छळछद्मवक्रदृष्टी । महापापिनी मी ये सृष्टीं ।
आतां कैची श्रीरामभेटी । दुखःकोटी मज माझी ॥ १३ ॥
आतां नव्हे श्रीरामभेटी । श्रीराम न देखें दृष्टी ।
सौमित्रछळणासाठीं । दुःखकोटी मज माझ्या ॥ १४ ॥
छळवाद्याचें निजमुख । श्रीराम न पाहे निःशेख ।
मज म्यां दिधलें अति दुःख । ऐसी अधोमुख विलपत ॥ १५ ॥
महापाप्या परम गती । श्रीरामनाम जपतां अंतीं ।
त्याची करिसी तूं निर्मुक्ती । तैशिया गतीं मज पावें ॥ १६ ॥
लक्ष्मणाच्या छळवादीं । होणारासारिखी घडली बुद्धी ।
तेणें लागलीसे आधी । कृपानिधे कृपा करीं ॥ १७ ॥
मी तंव श्रीरामाची दासी । मजही गांगिलें राक्षसीं ।
आपलीं ब्रीदें सत्य करावयासी । धांव धांवण्या श्रीरामा ॥ १८ ॥
लक्ष्मणा तुझे चरणीं माथा । जरी तूं मज मानिसील माता ।
तरी माझ्या छळणोक्ती समस्ता । क्षमा सर्वथा कराव्या ॥ १९ ॥
श्रीरामभक्त तूं निष्पाप । तुज माजी नाहीं गा कोप ।
माझ्या छळणाचा संताप । कृपानुरुप सांडावा ॥ २० ॥
हा लक्ष्मण महाबाहो गुरुचित्तप्रसादक ।
ह्रियमायां न जानासि रक्षसा पापकर्मणा ॥ ३ ॥
जीवितं सुखमर्थं च धर्महेतोः परित्यजन् ।
ह्रियमाणामधर्मेण मां राघव न पश्यसि ॥ ४ ॥
लक्ष्मणाचा धावा :
लक्ष्मणा वेगीं धांव पाव । सवें घेवोनि श्रीराघव ।
रावणाचा हरुनि गर्व । छेदीं सर्व प्रातापें ॥ २१ ॥
तूं कां मजवरी रुसलासी । तुझे चरण झाडीन केशीं ।
थोर गांगिलें राक्षसीं । कवणापासीं मी सांगों ॥ २२ ॥
नेणें परपुरुषाची मात । त्या मज रावणें लाविला हात ।
दुःखें करीं आकांत । का रघुनाथ विसरला ॥ २३ ॥
छळोनि दवडिलासी दुरी । तो कोप सांडोनि जिव्हारीं ।
ऐसिये आकांतावसरीं । पावें झडकरीं सौमित्रा ॥ २४ ॥
तूं जनक तूंचि जननी । सखा सांगाती जिवलग वनीं ।
वेगीं पावें कळवळोनी । मजलागोनि सोडवावया ॥ २५ ॥
विराध वधिला जिये बाणीं । तोचि बान लावोनि गुणीं ।
प्रातापतेजें यावें गर्जोनी । मजलागोनी सोडवावया ॥ २६ ॥
रामाचा धावा करुन, त्यांना मृगासाठी पाठविल्याबद्दल मनस्ताप :
पाप आहे माझे माथां । म्हणोनी नुपेक्षीं श्रीरघुनाथा ।
तुझें श्रीरामनाम स्मरतां । पाप सर्वथा मज नाहीं ॥ २७ ॥
महापापाच्या पर्वतकोडी । श्रीरामनाम क्षणें विभांडी ।
येवोनि कृपेनें तांतडीं । माझी बांदवडी सोडवीं ॥ २८ ॥
सोडावया देवांची बांदवडी । वना आलासी निजप्रौढीं ।
माझी फेडावया सांकडीं । घाली उडी श्रीरामा ॥ २९ ॥
म्यां पाठविलें मृगापाठीं । हेचि माझी बुद्धि खोटी ।
श्रीरामेंसीं पडली तुटी । दुःखकोटी मज माझ्या ॥ ३० ॥
मागतां मृगांची कांचोळी । सर्व सुखाची जाली होळी ।
श्रीराम अंतरला महाबळी । धांवण्यार्थ छळीं सौमित्रा ॥ ३१ ॥
स्त्रियांनी पतिजवळ मागणे करु नयेः
भ्रतारापासीं जें मागणें । तें स्त्रियेचें निद्य जिणें ।
मागण्यानिमित्त मज रावणें । आकर्षणें निजबंदीं ॥ ३२ ॥
भ्रतात जें दे संतोषोन । तें स्त्रियेसी अति पावन ।
स्वमुखें मागतां आपण । दुःख दारुण पावलें ॥ ३३ ॥
माझ्या मागण्याची कथा । माझी मजचि आली घाता ।
बंदीं पडलें लंकानाथा । श्रीरघुनाथा अंतरलें ॥ ३४ ॥
सीतेचा अनुताप :
ऐसी अतुतापें संतप्ता । आपली आपण अपराधता ।
स्वयें अनुवादे सीता । दुःखार्थ अति दुःखी ॥ ३५ ॥
दूरी अंतरला रघुनंदन । त्यापासीं गेला लक्ष्मण ।
माझें अत्यंत आक्रंदन । दोघे जण नायकती ॥ ३६ ॥
माझें उत्तर पडतें कानीं । दोघे येते अति गर्जोनी ।
रावणा बाणीं निर्दळोनी । अर्धक्षणीं सोडविते ॥ ३७ ॥
निरोप धाडावया श्रीरामासी । सीता पाहे द्विजशिष्यांसी।
ब्राह्मण पळाले धाकेंसीं । निजपल्यांसी घेवोनी ॥ ३८ ॥
ते वेळीं सीता पाहे आपण । वृक्षवल्लींस रिघे शरन ।
श्रीरामा सांगावें आपन । मज रावण नेतसे ॥ ३९ ॥
आमंत्रये जनस्थानं कर्णिकारांश्च पुष्पितान् ।
नमस्करोम्यहं तेभ्यो भर्तुः शंसत मां हृताम्॥ ५ ॥
यानि कानिचिदप्यत्र सत्वानि विविधानि च ।
सर्वाणि शरणं यामि मृगपक्षिगणानपि ॥ ६ ॥
दैवतानि च यान्सस्मिन्वने विविधपादपे ।
क्षिप्रं रामाय शंसध्वं सीतां हरति रावणः ॥ ७ ॥
विदित्वा तु महाबाहुरमुत्रापि महाबलः ।
आनेष्यति पराक्रम्य वैवस्वतहृतामपि ॥ ८ ॥
पंचवटीतील सर्व चराचर सृष्टीला सीतेचा संदेशः
जनस्थानीचे जन वन । त्यांसीं घालितें मी लोटांगण ।
श्रीरामा सांगावें आपण । केलें सीताहरण रावणें ॥ ४० ॥
कर्णिकारादि बिल्व आम्र । समस्त वृक्षां नमस्कार ।
श्रीरामा सांगावें शीघ्र । सीता दशवक्र नेतसे ॥ ४१ ॥
गुल्म लता तृण पाषाण । दैवतें श्वापदें पक्षिगण ।
त्यांसी माझें लोटांगण । सांगावे आपण श्रीरामा ॥ ४२ ॥
सिंह व्याघ्रादि श्वापदें क्रूर । त्यांसी माझा नमस्कार ।
धांवण्या धाडावा श्रीरघुवीर । दशशिर वधावया ॥ ४३ ॥
काग बक कारंडक । हंस मयूर चातक शुक ।
श्रीरामा सांगावें आवश्यक । सीता दशमुख नेतसे ॥ ४४ ॥
जळदेवता वनदेवता । आकाशींच्या गुप्त देवता ।
तुम्हीं सांगावें श्रीरघुनाथा । रावण सीता नेतसे ॥ ४५ ॥
श्रीरामा सांगावया जाण । वाचा पावोत तृण पाषाण ।
तिहीं सांगावें संपूर्न । सीता रावन नेतसे ॥ ४६ ॥
विनवीतसें पंचभूतां । तुम्ही सांगावें श्रीरघुनाथा ।
धांवण्या धाडावा शीघ्रता । लंकानाथा वधावया ॥ ४७ ॥
रामांना समजल्याबरोबर ते मागोमाग येतीलच असा तिला विश्वास :
न भेटेतां जनकबाळी । स्वर्ग मृत्य़ु आणि पाताळीं ।
श्रीराम घेवोनि घरधांडोळी । मज तत्काळीं आणील ॥ ४८ ॥
माझें ऐकतां हरण । सवेग येवोनि लक्ष्मण ।
रागें निर्दाळील रावन । अर्ध क्षण न लागतां ॥ ४९ ॥
रामें ऐकतां माझें हरन । जेथींचा तेथें सोडोनि बान ।
घायीं रावणाचा घेईल प्राण । सोडवण तेणें माझी करील ॥ ५० ॥
लोकालोककुळाचळीं । लपविल्याही जनकबाळी ।
राम राक्षसां करील होळी । मज तत्काळीं सोडविल ॥ ५१ ॥
रावणें माझा केलीया घात । ऐसा प्रतापी श्रीरघुनथ ।
पाडोनियां यमाचे दांत । मज निश्चित आणील ॥ ५२ ॥
माझिया प्रेमाचे आवडीं । श्रीराम काळाची मुरडील नरडी ।
तेथें राक्षसें कोण बापुडीं । बाणीं रोकडी निर्दळील ॥ ५३ ॥
ऐसिया प्रतापी श्रीरघुनाथा । माझिया दुस्तर आकांता ।
कां पां न पवसीच तत्वतां । म्हणोनि सीता विलपत ॥ ५४ ॥
सीता स्वयें येचि अर्थीं । ज्या त्या येतसे काकुळती ।
सुद्धि सांगावी श्रीरघुपती । रावणवधार्थी शीघ्र यावें ॥ ५५ ॥
धांव पाव श्रीरामचंद्रा । वेगीं यावें श्रीसौमित्रा ।
मज गांजिलें राक्षसेंद्रा । कृपासमुद्रा कां न पावसी ॥ ५६ ॥
मरमर पापिया अदृष्टा । दुःखें फळलेंसी दुष्टा ।
वंचोनि श्रीरामवरिष्ठा । वश्य दुष्टा मज केलें ॥ ५७ ॥
मी जनकबाळा जानकी । श्रीरामाची निजसेवकी ।
रावणें दुष्टे केलें दुःखी । दशमुखी निर्बंध ॥ ५८ ॥
श्रीरामा तुझी अगाध थोरी । तुझें देहागार फोडिलें चोरीं ।
चोरोनि नेली तुझी अंतुरी । हे चराचरीं तुझ लाज ॥ ५९ ॥
आपले लाजेकारणें । माझें करावें धांवणें ।
ऐसें सीतेचें आक्रंदणें । दीर्घस्वरें विलपत ॥ ६० ॥
ऐकतां सीताविलपन । व्याघ्रसिंहादि करिती रुदन ।
वृक्ष स्रवती संपूर्ण । गळती लोचन पक्ष्यांचें ॥ ६१ ॥
दुःखें फुटों पाहे अवनी । दुःखे द्रव आला पाषाणीं ।
दुःख न समाये गगनीं । ऋषिजनीं आकांत ॥ ६२ ॥
सीतेचा धावा ऐकून रावण घाबरला व तो आकाशमार्गाने जाऊ लागला :
ऐकोनि सीतेचें रुदन । रावण झाला कंपायमान ।
वेगें आलिया रघुनंदन । माझा प्राण घेईल ॥ ६३ ॥
जेणें मारिले खर दूषण । मारीच मारीला विंधोनि बाण ।
विराध मारिला संपूर्ण । अर्धक्षण लागेना ॥ ६४ ॥
ताटका सुबाहु मारिला जांण । विराध मारिला संपूर्ण ।
तो श्रीराम माझा घेईल प्राण । ऐसी रावणा धुकधुकी ॥ ६५ ॥
सीता करील दीर्घ रुदन । तिसीं देवोनि आलिंगन ।
रथीं बैसोनि रावण । लंघी गगन अति धाकें ॥ ६६ ॥
रावणाची शक्ति केसी । सीता धरोनि पोटासीं ।
रथ चालवी आकाशीं । येरी आक्रोशीं आक्रंदें ॥ ६७ ॥
ऐकोनि आक्रंदतां सीता । तंव जटायु आला सकोपता ।
माझिया स्वामीची हे कांता । तिये गांजिता तूं कोण ॥ ६८ ॥
ततः पर्वतकूताभस्तीक्ष्णतुंडः खगोत्तमः ।
वनस्पतिगतः श्रीरामान्व्याजहार शुभां गिरम् ॥ ९ ॥
दशग्रीवः स्थितो धर्मे पुराणे सत्यसंश्रवः ।
भ्रातस्त्वं निदितं कर्म कर्तुं नार्हसि सांप्रतम् ॥ १० ॥
राजा सर्वस्य लोकस्य रामो दशरथात्मजः ।
तस्यैषा लोकनाथस्ये धर्मपत्नी यशस्विनी ॥ ११ ॥
सीता नाम वरारोहा यां त्वं हर्तुमिहेच्छसि ।
कथं राजा स्थितो धर्मे परदारान्परामृशेत् ॥ १२ ॥
मार्गांत जटायूचे आगमन :
रावणें सीता हरितां । तंव जतायु वनक्रीडे गेला होता ।
ऐकोनि जानकी आक्रंदतां । सवेगता तो आला ॥ ६९ ॥
त्रैलोक्यराजा श्रीरघुनाथ । मी जटायु श्रीरामभक्त ।
तूं रावणा अति उन्मत्त । सीतेसी हात लाविता॥ ७० ॥
पर्वतप्राय महाबळी । मी असतां ये वनस्थळीं ।
केवी नेसील जनकबाळी । रणरांगोळी मी करीन ॥ ७१ ॥
पंचवटीं आश्रमानिकट । बैसलें असतां माझें मेट ।
तुज कैसेनि फुसेनि फुटेल वाट । महानष्ट तूं परद्वारी ॥ ७२ ॥
श्रीरामारायाची अंतुरी । नेऊं पाहसी करोनि चोरी ।
चोरासी मी जीवें मारीं । तुझी उरी उरों नेदीं ॥ ७३ ॥
चोरापासीं वस्तुजात । सोडवोनि करीं घात ।
तेंवी सीता सोडवोनि येथ । तुझा निःपात करीन मी ॥ ७४ ॥
चौदा चौकड्यांचें राज्य शिरीं । शेखीं करों धांवसी चोरी ।
जळो रावणा तुझी थोरी । पापी परद्वारी महानष्ट ॥ ७५ ॥
यस्य त्वं लोकनाथस्य हत्वा भार्यां गमिष्यसि ।
वृंतादिव फलं त्वां तु पातयेयं रथोत्तमात् ॥ १३ ॥
त्रैलोक्यस्वामी श्रीरघुनाथ । त्याची चोरोनि नेतां कांता ।
तुझ्या करीन निःपाता । जेंवी सदेंठ वृंताक ॥ ७६ ॥
जैसीं कां परिपक्क फळें । सदेंठ झडती वायुबळें ।
तैसीं तुझीं कंठनाळें । दाही शिरकमळे छेदीन ॥ ७७ ॥
जटायूने आपल्या पंखांच्या तडाख्याने रावणाचा रथ थांबवून त्याला युद्धाचे आव्हान :
जटायुपक्षवात दुर्धर । न चले रावणाचा रहंवर ।
मागें ओसरले रथाचे खर । तंव दशशिर क्षोभला ॥ ७८ ॥
धनुष्या वाहोनियां गुण । जटायु लक्षोनियां पूर्ण ।
नाळीकनाराचांचे वर्षे बाण । युद्ध दारुण मांडिलें ॥ ७९ ॥
तुझ्या शस्त्रांचा कडकडाट । नखीं पाखीं करीन पीठ ।
माझी चंचु अति तिखट । दाही कंठ छेदीन ॥ ८० ॥
अरे मी जटायु न भेटतां । रावणा तुझी प्रतापता ।
हिरोनि नेतां श्रीरामकांता । तुज मी आतां मारीन ॥ ८१ ॥
रावण कायसें बापुडें । दाहा तोंडांचें जड किडें ।
हाणोनियां चंचुवाडें । सवक्त्र हाडे फोडीन ॥ ८२ ॥
चोरितां श्रीरामाची कांता । किर्ति पळाली अपकिर्तिता ।
पापें शक्ति गेली लंकानाथा । तुज मारितां क्षण न लागे ॥ ८३ ॥
पापें जालासी निर्वीर्य । तुज युद्धीं कैंचें धैर्य ।
मारोनियां राक्षस सर्व । श्रीरामकार्य साधीन ॥ ८४ ॥
रावण-जटायू युद्ध :
रावण वर्षे दुर्धर बाण । जटायु पांखीं उडवी पूर्ण ।
बाणप्रताप जाला क्षीण । रागें रावण क्षोभला ॥ ८५ ॥
जटायुपांखांच्या झडाडीं । विसां हातां वळें वेंगडी ।
दाही शिरें कांपती गढीं । धनुष्य ओढी न ओढवे ॥ ८६ ॥
जटायुपक्षांच्या आवर्ता । आवर्ती पाडीले लंकानाथा ।
पुढें ढळों नेदी रथा । अति विघाता पेटला ॥ ८७ ॥
युद्धामुळे मार्गात विलंब होऊअ लागल्यामुळे रावणाला राम येण्याची भीती :
रावण पावला आकांता । जटायु ढळों नेदी रथा ।
मागोनि आलिया श्रीरघुनाथा । माझ्या घाता तो करील ॥ ८८ ॥
मारीच बोलला सत्य वचन । करुं जाता सीताहरण ।
आम्ही दोघे पावों मरण । तें प्रमाण दिसताहे ॥ ८९ ॥
नाहीं इंद्रजित कुंभकर्ण । नाहीं साह्य सैन्य प्रधान ।
मज मारितां राखेल कोण । अति उद्विग्न लंकानाथ ॥ ९० ॥
अति प्रायासें सीता आली हाता । हे पावल्या लंकेआंतौता ।
तेथें येवों न शके रघुनाथा । दुर्घट पंथा क्रमेना ॥ ९१ ॥
लंकादुर्ग आणि गूढ । भोवता समुद्राचा अगड ।
श्रीराम मानवी अति जड । मार्ग अवघड कंठेना ॥ ९२ ॥
परी प्रस्तुत जटायु दारुण । दृढ ओढवलें विघ्न ।
हें शंकरें करावें निवारण । लंकाभुवन तो पाववो ॥ ९३ ॥
पुढें जटायु मार्गरोधन । मागोनि आलिया श्रीरघुनंदन ।
माझा घेईल तो प्राण । धाकें रावण धुकधुकी ॥ ९४ ॥
एकेचि वेळें शतबाण । जटायूतें विंधी रावण ।
येरें चुकविलें तळपोन । आला कोपोन झडपित ॥ ९५ ॥
ततोऽस्य सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम् ।
पक्षाभ्यां स महातेजा बभंज पतगेश्वरः ॥ १४ ॥
सारथिं सस्थोपस्थं स जघान नखांकुरैः ।
कांचनोरश्छदान्दिव्यान्पिशाचवदनान्खरान् ॥ १५ ॥
पुर्णचंद्रप्रतीकाशं छत्रं च व्यंजनैः सह ।
पातयामास वेगेन ग्राहिभी राक्षसैः सह ॥ १६ ॥
रावणबाणाविषयी जतायू निर्भय, रावणाचे धनुष्य मोडून, मुकुट पाडून शरीरावर हल्ला :
रावणाच्या धनुष्यावरी । मुक्ताफळांच्या झालरी ।
सुवर्णबद्ध मणिमय मंजरी । घेवोनि करीं विंधित ॥ ९६ ॥
जटायूने सवेग पांखीं । रावण झडपिला दाही मुखीं ।
चाप छेदोनि सांडिलें नखीं । मुकुट मस्तकींचा पाडिला ॥ ९७ ॥
सवेंचि ध्वज छेदिला चांग । शशांकछत्राचा केला भंग ।
रावणाचें अंगप्रत्यंग । नखीं सवेग विदारी ॥ ९८ ॥
जटायुपक्षवातावर्त । रावण चळचळां कापत ।
चंचूनें धरोनियां रथ । गगनाआंत उचलिया ॥ ९९ ॥
मग सीता धरोनि पोटासीं । रावण उडी टाकी वेगेंसीं ।
पिशाचवदन खर रथासीं । नखाग्रेंसीं मारिले ॥ १०० ॥
रावणाचा रथ, घोडे, सारथी यांचा विध्वंस :
तेथोनि टाकिता रहंवर । सारथी वारुवेसीं शतचूर ।
दणकां दुमदुमलें अंबर । दशशिर चळीं कांपे ॥ १ ॥
मुहूर्ती केला छत्रपात । भंगिले चाप भंगिला रथ ।
रावण केला हताहत । धन्य पुरुषार्थ जटायूचा ॥ २ ॥
देखोनि जटायु साटोप । स्वर्गी देव वानिती प्रताप ।
धन्य धन्य जटायूचें तप । केला प्रताप रामकाजीं ॥ ३ ॥
रावण विचारी निजचित्ता । जटायु आलिया न जिरे सीता ।
इसी सांडोनियां जातां । आली कघुता तिहीं लोकीं ॥ ४ ॥
सहित पार्वतीमहेश । म्यां आंदोळिला गिरि कैलास ।
आणी जिंकोनि कुबेरास । विमानास हरितलें ॥ ५ ॥
देवांचिया अमित कोडी । अद्यापि माझे बांदवडीं ।
त्याहीं माझी गर्वझाडी । केलीं रोकडी येणें पक्षें ॥ ६ ॥
जटायुचंचु अति तिखट । शस्त्रसमुदाय केला सपाट ।
यापोसोनि न फुटे वाट । परम कष्ट रावणा ॥ ७ ॥
स भग्नधन्वा विरथो हताश्वो हातसारथिः ।
अंकेनादाय वैदेहीं पपात भुवि रावणः ॥ १७ ॥
भंगिलें धनुष्य भंगिला रथ । सारथि वारुवां केला घात ।
विरथी पदाती लंकानाथ । मग कपटार्थ मांडिला ॥ ८ ॥
रावण गुप्तरुपाने आकाशमार्गाने जातो :
राक्षसाची गुप्तस्थिती । कडिये घेवोनि सीता सती ।
रावण निघे खेचरगती । गगनपंथीं अति गुप्त ॥ ९ ॥
परी जटायूसी अरुणभेटी । त्यास सहज दिव्यदृष्टी ।
तेणें सीता नेतां देखोनि दृष्टीं । रावणापाठीं लागला ॥ ११० ॥
स विदार्य नखैस्तीक्ष्णैस्तस्य पृष्ठं समंतः ।
केशांश्चोत्पाटयामास नखपक्षमुखायुधः ॥ १८ ॥
स तदा गृध्रराजेन किश्यमानो मुहुर्मुहुः ।
ततः क्रोढाद्दशग्रीवः सीतामुत्सृज्य वीर्यवान् ॥ १९ ॥
तरीही जटायूने त्याला मार्गात गाठून घायाळ केले :
जटायु धांवला सरोखीं । सबळ बळें निजपांखीं ।
रावण झडपिला दाही मुखी । विदारी नखीं सर्वांग ॥ ११ ॥
तिखत नखें दशशिरा । सर्वांगीं लागल्या रुधिरधारा ।
देहांत मांडला दशशिरा । साह्य दुसरा नाहीं कोणी ॥ १२ ॥
नखें पाखें चंचु तीक्ष्ण । घायीं घायवटला रावण ।
आतां माझे न वांचिती प्राण । योद्धा दारुण जटायु ॥ १३ ॥
जटायु तळपोनि आकाशीं । केंस उत्पाटी दाढी मिशी ।
भेणें रावण कासाविसी । जीविता शेंसी सांडिले ॥ १४ ॥
सीतेला सोडून रावण पळाला :
मारिचवाक्य सत्यभाषण । करितां जानकीचें हरण ।
अवश्य पावसील मरण । तें प्रमाण दिसताहे ॥ १५ ॥
रावण म्हणे जानकी नेतां । जटायु करील माझ्या घाता ।
भेणें सांडोनियां सीता । होय पळतां लंकानाथ ॥ १६ ॥
जटायूनें गांजिलें वनी । वेगीं धांवा पावा कोणी ।
ऐसा रावण आक्रंदोनी । सीता सांडोनि पळाला ॥ १७ ॥
सीता मुक्त झाल्यावर जटायूचे तिला अभयवचन :
तंव जटायु म्हणे लंकानाथा । जरी तुवां सांडिली सीता ।
तरी तुज न मारीं सर्वथा । जिवदान तुज दिधलें ॥ १८ ॥
रावणापासोनि जानकी । सुटोनि जाली अति सुखी ।
जटायु दाटुगा तिहीं लोकीं । केवळ पक्षी म्हणों नये ॥ १९ ॥
सीताहरण महापाप्यासी । उपडोनि दाढ्या मिशांसी ।
प्रायश्चित दिधलें रावणासी । जटाय ऋषि धर्मात्मा ॥ २० ॥
स्वर्गस्थ देवांना चिंता :
जटायु सोडवितां सीतेसी । तंव स्वर्गी हडबड देवांसी ।
बंधनिर्मुक्त नव्हे आम्हांसी । सीता लंकेसी न वचतां ॥ २१ ॥
रावणाने परत येऊन जटायूला द्वंद्वंयुद्धाचे आव्हान दिले, पुन्हा रावणाचा पराजयः
ऐसें देवांचें मनोगत । तंव रावण जाला सावचित्त ।
मग होवोनियां निजयुद्धार्थ । पाचारित जटायूसी ॥ २२ ॥
सीता होती मजपासीं । तेणें त्वां केलें कासाविसी ।
आतां युद्ध सावकासीं । पुरुषार्थेसीं करुं दोघे ॥ २३ ॥
गुंफेसीं नसतां श्रीरामलक्ष्मण । शून्य मंदिरीं रिघे श्वान ।
तेंवी तुंवा सीता चोरुन । पलायमान भयभीत ॥ २४ ॥
तुज कैचे दांदुलेपण । वेगीं पळसी रामाभेण ।
मजसीं करुं पाहसी रण । तरी आंगवण पाहों तुझी ॥ २५ ॥
तर्योर्महति संग्रामें बभूवातुलविक्रमः ।
राक्ष्सांना च मुख्यस्य पक्षिणां प्रवरस्य च ॥२०॥
दहा शिरें वीस भूजा । राक्षसांचा मुख्य राजा ।
पक्षी पावला युद्धा पैजा । बळसमाजां वरिष्ठ ॥ २६ ॥
रावणाचें शस्त्र शर । पूर्वी जटायूनें केलें चूर ।
आतां निजांगें दशशिर । मुष्टिप्रहार हाणों धांवे ॥ २७ ॥
ऐसा अति क्रोधें दशशिर । बळें हाणिता करप्रहार ।
तंव नखें विदारिला कर । वेगें दुर्धर जटायु ॥ २८ ॥
रागें हाणितां दृढ लात । तंव चंचुघातें करोति घात ।
रावण केला अस्ताव्यस्त । मग लंकानाथ गजबजिला ॥ २९ ॥
तळपोनियां गगनीं भरे । झडपा हाणोनी दाही शिरें ।
मस्तक भेदी चंचुचक्रें । मुखें नखाग्रें विदारी ॥ ३० ॥
नखीं पांखी चंचुधारें । रावणा लागलें घायवारें ।
धाकें धाकें जिकडे सरे । तिकडे नखाग्रें मारिजे ॥ ३१ ॥
जटायुपक्षांचा आघात । रावण उडविला नभाआंत ।
गगनीं भोवंडोनि आवर्त । पाडिला मूर्च्छित अधोमुख ॥ ३२ ॥
येथोनि पुरे पुरे रण । रावण दांतीं धरी तृण ।
अकाली ओढवलें मरण । जटायु प्राणघातक ॥ ३३ ॥
मी म्हणें हें पाखरुं । परी हा धीर वीर महाशूरु ।
विसां बुजांचा केला चूरु । अति दुर्धरु जटायु ॥ ३४ ॥
जटायुनें लाविली सीक । दाही मुखेसीं विमुख ।
रावण पाडिला अधोमुख । जीवा संकट मांडलें ॥ ३५ ॥
न चलेबळाची आंगवण । परम दुःखी जाला रावण ।
मग करावया जटायुछळण । कपट पूर्ण मांडिलें ॥ ३६ ॥
मग रावण म्हणे लवला हीं । दोघे झुंजों उसिणाघायीं ।
तंव जटायु म्हणे तुज शक्तीच नाहीं । उसिणें कैं फेडशील ॥ ३७ ॥
घाय आणितां ( हाणिता ) सवर्म । न पळे न ढळे तो योद्धा परम ।
तूं नेणसी युद्धधर्म । व्यर्थ आक्रम बळाचा ॥ ३८ ॥
रावणाचे कपटी वर्तन. परस्परांचे मरण कशात आहे ते सांगावे, जटायूला रामांची शपथ :
घालोनि श्रीरामाची आण । जटायूसी पुसे रावण ।
तुझें कोणें ठायी मरण । सत्य संपूर्ण मज सांगें ॥ ३९ ॥
पडलिया अति आकांती । ओढवल्याही अंतगती ।
हरिभक्त असत्य न बोलती । जाण निश्चिती पक्षिनाथ ॥ ४० ॥
भावार्थ दावोनि उदंड । मधुर शब्दीं असत्य लंड ।
त्याचें मुख नरकुंड ( नरककुंड ) । काळें तोड तयाचें ॥ ४१ ॥
जटायु म्हणे रावणासी । जरी तूं निजमृत्यु सांगसी ।
तरी मी सांगेन तुजपासीं । येरयेरांसी नेम जाला ॥ ४२ ॥
त्याप्रमाणे जटायू खरे व रावण खोटे सांगतो :
घातली श्रीरामाची आण । तरी असत्य न बोलें गेलिया प्राण ।
दोहीं पाखीं माझें मरण । सत्य संपूर्ण वदे पक्षी ॥ ४३ ॥
रावण छळवादी पातकी । मृत्यु सांगे ।
वामांगुष्ठनखीं । जटायु सांगे दोही पाखीं । युद्धसात्विकी सत्यवादी ॥ ४४ ॥
जटायूच्या मर्मावर रावणाचा आघात, अवंढापट्टा येथे रावणाचा अंगठा पडतोः
जटायु तळपोनियां देख । छेदिलें वामागुष्ठनख ।
तव हातातहीं आले पांख । येरें निःशंक उपडिले ॥४५ ॥
रावणाचा छदिला आगोठा । तेथे जाला अवंढापट्टा ।
त्रिंबकीच्या निकट घाटा । अवंढापट्टा प्रसिद्ध ॥ ४६ ॥
जटायूस येतां मरण । पडल्या करीत श्रीरामस्मरण ।
नष्ट रावणें केलें छळण । कुळ निर्दळण देखसी ॥ ४७ ॥
छळवादी अति दुष्ट । परम पापी क्रियानष्ट ।
परदारी अति पापिष्ट । भोगिसी कष्ट छळणाचें ॥ ४८ ॥
छळणाच्या कपटनिष्ठीं । जटायु मूर्च्छित पडला सृष्टीं ।
श्रीरामाच्या निजभेटीं । आत्मा कंठीं धरिलासे ॥ ४९ ॥
मुखीं श्रीरामनामस्मरण । चित्तीं श्रीरामचिंतन ।
नयनीं श्रीरामावलोकन । हृदयीं ध्यान श्रीरामाचें ॥ १५० ॥
जटायू श्रीरामदर्शनाची वाट पाहात नमस्कार करीत राहातो :
श्रीरामरुप देखे पाषाण । श्रीरामरुप देखे तृण ।
वृक्ष वल्ली वन उपवन । देखें संपूर्ण श्रीराम ॥ ५१ ॥
श्रीरामकाजीं वेंचितां प्राण । श्रीराम कृपाळु आपण ।
सर्वरुपें स्वयें संपूर्ण । आला वोरसोन भेटीसी ॥ ५२ ॥
जटायूचें निजपोटीं । अंतीं श्रीराम देखावा दृष्टीं ।
देह पडतां स्वयें सृष्टीं । आला भेटी निजभक्ता ॥ ५३ ॥
रावण नव्हे माझा वैरी । तो तंव परमार्था साह्यकारी ।
श्रीराम भेटविला चराचरीं । सुखसागरीं सुखी केलें ॥ ५४ ॥
निजभक्तांचें मनोगत । पुरवूं जाणे श्रीरघुनाथ ।
जटायु जन्ममरणातीत । आनंदभरित सुखी केला ॥ ५५ ॥
एकाजनार्दना शरण । जटायु छळणें वधी रावण ।
पुनरपि तो सीताहरण । करील आपण तें ऐका ॥ १५६ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे अरण्यकांडे एकाकारटीकायां
जटायुच्छनवधो नाम सप्तदशोध्यायः ॥ १७ ॥
॥ ओव्या १५६ ॥ श्लोक २० ॥ एवं १७६ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा भावार्थरामायण अरण्यकाण्ड अध्याय सतरावा
