भावार्थरामायण बालकाण्ड अध्याय चवथा
॥ श्रीसद्गुरु रामचंद्राय नमः ॥
कौसल्येचे डोहाळे :
ऐकोनियां कथाश्रवण । ज्ञाते म्हणती अप्रमाण ।
नव्हे हें मूळीचें निरूपण । तिहीं शिवरामायण पहावें ॥ १ ॥
स्कंड पुसे अगस्तीप्रती । शिवभवानी राम जपती ।
राम कोण तो त्रिजगतीं । यथास्थिती मज सांगा ॥ २ ॥
तो म्हणे श्रीराममहिमान । सांगावया मी अति दीन ।
जेथें वेदां पडे मौन । तें वदावया वदन मज नाहीं ॥ ३ ॥
तुझ्याचिं ऐसा प्रश्न । सदाशिवाप्रति जाण ।
पार्वती पुसे आपण । श्रीराम कवण मज सांगा ॥ ४ ॥
श्रीरामाची कोण स्थिती । कोण श्रीरामाची कीर्ती ।
समूळ सांगा मजप्रती । पुसे अति प्रीती जगदंबा ॥ ५ ॥
कोण श्रीरामाची ख्याती । श्रीरामाची कोण गती ।
श्रीरामाची कोण उत्पत्ती । कोण त्रिजगीं श्रीराम ॥ ६ ॥
जेथें सदाशिव स्वयें वक्ता । मुख्य पार्वती स्वयें श्रोता ।
ते ही शिवरामायणीं कथा । संदेहार्था पहावी ॥ ७ ॥
श्रीरामांची श्रीएकनाथांना भावार्थरामायणाची प्रेरणा :
तूं कैसा झालासी वक्ता । पुसाल माझी योग्यता ।
तेही मी सांगेन तत्वता । सावध श्रोतां परिसावी ॥ ८ ॥
मी नेणें मूळींच्या संस्कृतासी । मूर्खपण माझा मिरासी ।
त्या मूर्खाच्या मुखासी । श्रीराम ऐसी कथा वदवी ॥ ९ ॥
माझे अंगी मूर्खपण । माझें मी जाणे संपूर्ण ।
न करीं म्हणतां रामायण । श्रीराम आपण प्रथा पेरी ॥ १० ॥
प्रेरिताही मी न करीं जाण । तंव स्वप्नामाजी रामायण ।
श्रीराम विस्तारी संपूर्ण । ऊण खूण ग्रंथांची ॥ ११ ॥
जागृतीमाजी वर्ततां । पुढे प्रकाशे रामकथा ।
दुश्चितपणें ठेवों जातां । राम तत्वता रामायण दावी ॥ १२ ॥
करूं जातां फुकट गोष्टी । त्यांमाजी रामकथा उठी ।
रामें पुरविली पाठी । खिळिली दृष्टी रामायणीं ॥ १३ ॥
ऐसियांत न करीं म्हणता । राम चढे मीपणाचे माथां ।
मग तो आपुलिया निज सत्ता । वदवी कथा बलात्कारें ॥ १४ ॥
मज निजलों असता जाण । राम थापटी आपण ।
म्हणे उठी करीं रामायण । तेथे मी कोण न करायवा ॥ १५ ॥
यालागीं कथादूषण भूषण । माझें अंगीं न लागे जाण ।
कर्ता श्रीराम आपण । माझे मीपण तो जाला ॥ १६ ॥
ग्रंथ निंदिती अथवा वंदिती । ते दोघें आम्हां ब्रह्ममूर्ती ।
हे श्रीजनार्दनाची युक्ती । उपदेश एकांतीं निजगुह्यार्थ ॥ १७ ॥
असो अबद्धही रामकथा । पवित्र करी गातां ऐकता ।
हें न माने ज्यासी विकल्पता । त्यासी तत्वता लोटांगण ॥ १८ ॥
यद्वाग्विसर्गो जनताघविप्लवो
यस्मिन् प्रतिश्लोकबद्धवल्यापि ।
नामान्यनंतस्य यशोंकितानि
यच्छृण्वति गायंति गृणांति साधवः ॥ १ ॥
अबद्ध रामकथा श्रवणीं । वक्ता पावन तत्क्षणीं ।
श्रोत्यांच्या पापा होय धुणी । अबद्ध वाणी पढतांही ॥ १९ ॥
अबद्धही रामचरित्र । महापातकियां करी पवित्र ।
तो राम गातां माझें वक्त्र । केवीं अपवित्र ज्ञाते म्हणती ॥ २० ॥
कथा नंदिती वंदिती जनीं । ते माउली माझे दोनी ।
निंदक ते सखी जननी । मजलागूनी कृपाळु ॥ २१ ॥
जैस्से जननीचे करतळ । वरीवरी क्षाळिती बाह्य मळ ।
निंदक सबाह्य कलिमळ । करी निर्मळ निजवदनें ॥ २२ ॥
यालागीं निंदकचि तत्त्वता । साह्य सखा परमार्था ।
त्या निंदकातें निंदितां । दोषी सर्वथा स्वयें होय ॥ २३ ॥
निंदा म्हणिजे परमामृत । निंदा निर्द्वंद्व सुखस्वार्थ ।
निंदक न पाहे निजस्वार्थ । अति समर्थ परोपकारी ॥ २४ ॥
जेथें निंदा सुखरूप समाय । त्याचे मस्तकीं वंदूं पाय ।
धन्य धन्य त्याची माय । जो निंदा साहे निर्द्वंद्व ॥ २५ ॥
आतां किती सुचवूं परिहार । परिहार तोचि अहंकार ।
मी होऊं पाहें कवीश्वर । हा अपराध थोर मजमाजी ॥ २६ ॥
आतां रामकथा रामायणीं । तो मी अपराध न गणीं ।
झणीं निवाराल तुम्ही कोणी । घेऊं द्या धणी कथामृताची ॥ २७ ॥
रामत्कथा पुढे सुरू करण्याविषयी श्रीनाथांना श्रोत्यांची विनवणी :
तंव श्रोते म्हणती नवलाहो । ग्रंथी साधला शुद्धान्वयो ।
परिहार्मिषें पहाहो । केला निःसंदेहो ग्रंथार्थ ॥ २८ ॥
याचे मराठी बोल । परी अमृतातें करिती फोल ।
क्षीराब्धीहूनि अति सखोल । नित्य नवी बोली स्वानंदसुखाची ॥ २९ ॥
श्रवणीं ऐकतांचि कथा । सुख उपजतसे चित्ता ।
धन्य धन्य तूं रसाळ वक्ता । कथा परमार्थ निजपूज्य ॥ ३० ॥
तुझेनि मुखें रामायण । श्रीराम वदविताहे आपण ।
परिहारें जालें ब्रह्म पूर्ण । कथा निरूपण चालवीं ॥ ३१ ॥
हें ऐकोनि संतवचन । निवाला एका जनार्दन ।
मस्तकीं वंदोनियां चरण । ग्रंथनिरूपण अवधारा ॥ ३२ ॥
पुढील कथेचे अनुसंधान । केलिया पिंडप्राशन ।
तिघी जणी सुखसंपन्न । गर्भसमाधान तिघींसी ॥ ३३ ॥
कैकयीचे डोहाळे विचारणासाठी दशरथांचे आगमन :
वसिष्ठ म्हणे रायासी । धर्ममर्यादा आहे ऐसी ।
डोहाळे पुसावे स्त्रियांसी । मागती त्यांसी तें द्यावें ॥ ३४ ॥
शिरी वंदोनि ब्रह्मवाक्यासी । राजा निघाला वेगेंसी ।
आला कैकेयी भुवनासीं । अति उल्लासीं पुत्रार्थीं ॥ ३५ ॥
राजाचें विपरीत स्वागत :
कैकेयी गर्भविलासी । बैसली होती मंचकासीं ।
येतां देखोनि रायासी । निजसेजेसी पहुडली ॥ ३६ ॥
जेथें भ्रतारा स्त्रियेसी वर्चस्वपण । तेथें मर्यादा राखे कोण ।
बरवेपणाचा गर्व पूर्ण । त्याहीवरी जाण् गर्भिणी ते ॥ ३७ ॥
अमावस्ये अंधारी रात्री पाहीं । त्याहीवरी दाटे धुई ।
गडदपणें न दिसे कांही । ते दशा पाहीं कैकेयीसी ॥ ३८ ॥
राजा पुसे डोहळे तिसी । ते हांसोनि म्हणे रायासी ।
जरी पुरवालनिश्चयेंसी । तरी मी तुम्हांसी सांगेन ॥ ३९ ॥
राजा बोले अति प्रीती । तुझी नुल्लंगितां वचनोक्ती ।
तुज म्यां नेले स्वर्गाप्रती । इंद्रादिकां हातीं गौरविलें ॥ ४० ॥
ऐसें मागे तुझें वचन । नाहीं उल्लंघिलें आपण ।
आजुइचा प्राप्त काळ पूर्ण । डोहळे संपूर्ण करीन तुझे ॥ ४१ ॥
येरी म्हणे रायासी । डोहळे माझ्या निजमानसीं ।
राज्य द्यावें कनिष्ठासी । ज्येष्ठा वनवसीं धाडावें ॥ ४२ ॥
दवडावे दूरी दुरंतरता । जेथें नायके अयोध्येची वार्ता ।
आणि या ज्येष्ठाची कथा । न ये सर्वथा अयोध्येसी ॥ ४३ ॥
ऐसें विपरीत करितां । तुम्ही म्हणाल हे अधर्मता ।
तो अधर्म ठेवा माझिये माथां । जो वेदशास्त्रार्था अनि निंद्य ॥ ४४ ॥
अति निंदेची निंद्य टाळी । तो वाजो माझिये कपाळीं ।
मज निंदिजे लोकीं सकळीं । ही आवडी नव्हाळी डोहळियां ॥ ४५ ॥
ऐकोनि तिचे डोहळे । राजा सर्वांगें कंटाळे ।
अश्रुपूर्ण जाले डोळे । होय तत्काळ कंपायमान ॥ ४६ ॥
मन बुद्धि चित्त चांचरे । निश्चयासी आले शहारे ।
बैसलीं इंद्रियांचीं द्वारें । प्रळयमहापूरें धैर्य गेलें ॥ ४७ ॥
इचे डोहळे पुरवितां । होईल स्वार्थ परमार्था ।
शेखीं नुरे उरी जीविता । सर्वीं सर्वथा अति घात ॥ ४८ ॥
ऐसी रायासी जाली व्यथा । मग तिसी न बोलेचि मागुता ।
अत्यंत वचकोनि चित्ता । हाये निघता कंटाळोनी ॥ ४९ ॥
राजाचे सुमित्रेकडून आनंदपूर्ण स्वागत :
सवेंचि निघे सुमित्रेमंदिरी । तंव ते आली सामोरी ।
मस्तक ठेविला चरणांवरी । आरती करी निंबलोण ॥ ५० ॥
आले देखोनि प्राणनाथ । जीवीं उल्हास अति अद्भुत ।
आनंदें पूर्ण भरित । प्रेमाचा अत्यंत पूर आला ॥ ५१ ॥
घालोनियां वरासन । भक्तिभावें चरणक्षाळण ।
करी चरणतीर्थप्राशन । सुमनादि चंदन यथोक्त पूजा ॥ ५२ ॥
सुगंध सुवास सुमनमाळा । घाली निजनाथाचिया गळां ।
जोडल्या करीं त्या काळा । उभी वेल्हाळा निकट ना दूरी ॥ ५३ ॥
गर्भें टवटवीत मुखकमळ । शोभे सर्वांग सोज्ज्वळ ।
गर्भतेजें निजनिर्मळ । मिरवे वेल्हाळ भक्तिभावें ॥ ५४ ॥
जोचि भावो निजनाथेंसी । तोचि भावोसमस्तेंसी ।
तेणेंचि भावे नृपनाथासी । पूजी उल्लासीं समसाम्ये ॥ ५५ ॥
भक्तिभावो तिचा वांटा । त्याच्या उदरीं केला सांठा ।
तैशाच रीतिच्या बाह्य चेष्टा । देखे द्रष्टा होवोनि रावो ॥ ५६ ॥
देखोनि सुमेत्रेचा भावों । अत्यंत सुखावला रावो ।
तिचे गर्भाचा निर्वाहो । देवाधिदेवो प्रतिपाळो ॥ ५७ ॥
कैकेयी डोहळियांचे दुःख । राजा विसरला निःशेष ।
तिचें चुंबोनियां मुख । पुसे कौतुक डोहळियांचे ॥ ५८ ॥
कोण आवडी तुझ्या पोटीं । ते सांगावी जीवींची गोष्टी ।
येरी सलज्ज अधोदृष्टी । न करी चावटी बहुबोल ॥ ५९ ॥
ज्येष्ठाची जे ज्येष्ठ सेवा । ते मज द्यावी नरदेवा ।
हेची आवडी माझिया जीवा । सत्यस्वभावा प्रीत्यर्थ ॥ ६० ॥
ज्येष्ठ सेवेच निजसुख । मज आहे आत्यंतिक ।
तुम्हीं द्यावें हेंचि एक । नावडे आणिक विषय मज ॥ ६१ ॥
नावडे वस्त्र दिव्यान्न । न आवडे राज्य त्रिभुवन ।
नावडे स्वर्ग ब्रह्मसदन । ज्येष्ठसेवेवाचूनी ॥ ६२ ॥
ऐसे स्वामी प्राणपती । तुझे पाय सेव्य असती ।
ज्येष्ठसेवेची अति प्रीती । डोहळे निश्चिती हे माझे ॥ ६३ ॥
ऐकोनि ऐसें वचन । रायाचें विस्मित मन ।
इचे डोहळे विलक्षण । दिसे सुलक्षण सर्वार्थीं ॥ ६४ ॥
एक पायसाचें ताट । वसिष्ठें भाग केलेचोखट ।
तिचे डोहाळे कां बिकट । इचे अति श्रेष्ठ परमार्थीं ॥ ६५ ॥
तिचे भाग नव्हती स्वतंत्र । पोटींचा गर्भ तो सावत्र ।
यालागीं ते अपवित्र । डोहाळे होती कैकेयीसी ॥ ६६ ॥
सावत्र छळिती मातेसीं । शनि लाता हाणीं छायेसीं ।
ठावके पडलें सूर्यासी । तूं माता नव्हेसी सर्वथा ॥ ६७ ॥
तैसे सावत्र गर्भ नियेसी । यालागीं अधम डोहळे इयेसी ।
निंद्य व्हावें मी जगासी । वदे गर्भवासी सावत्र ॥ ६८ ॥
सुमित्राभाग स्वतंत्र । यालागीं डोहळे अति पवित्र ।
रायाचें निवालें जिव्हार । हर्षें निर्भर तो जाला ॥ ६९ ॥
मग उठोनि उल्लासेंसीं । सुमित्रा आलिंगी हृदयेण्सी ।
जे जे डोहळे निजमानसीं । ते ते पावसीं मद्अनुग्रहें ॥ ७० ॥
नाना अलंकारभूषण । राजा त्यागी ओवाळून ।
तिसी करवी निंबलोण । द्विजां दे दान नाना वस्त्रें ॥ ७१ ॥
हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती
तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या
ref:satsangdhara
भावार्थरामायण बालकाण्ड अध्याय चवथा भावार्थरामायण बालकाण्ड अध्याय चवथा भावार्थरामायण बालकाण्ड अध्याय चवथा
View Comments
बालकांडाच्या चवथ्या आध्यायचा ७१व्याओवीच्या पुढचा भाग उपलब्ध नाही.
पूर्ण अध्याय आला नाहीं.
पूर्ण अध्याय आला नाहीं.