संत एकनाथ अभंग १ते२०१ – संत एकनाथ गाथा
१
ॐ नमो सदगुरुनिर्गुणा । पार नाहीं तंव गुणा । बसोनि माझिया रसना । हरिगुणा वर्णवीं ॥१॥
हरिगुण विशाळ पावन । वदवीं तूं कृपा करुन । मी मूढमती दीन । म्हणोनि कींव भाकितसें ॥२॥
तुमचा प्रसाद जाहलिया पूर्ण । हरिगुण वर्णीन मी जाण । एका वंदितसें चरण । सदगुरुचें आदरें ॥३॥
अर्थ:-
नाथ महाराजांचे सद्‌गुरु जे जनार्दन स्वामी ते स्वरुपदृष्टीने निर्गुण असले तरी ॐ म्हणण्यानें त्यांच्या ठिकाणी सगुणता आलेली असून ते गुण अपरिमित आहेत म्हणून माझ्या जिव्हेवर बसून आपण माझ्याकडून श्रीहरीच्या गुणांचे वर्णन करवावे, असे नाथ महाराज आपल्या सद्गुरुना नमस्कार करुन विनंती करीत आहेत १. कारण श्रीहरीचें गुण अनंत असून ते पतिताला पावन करणारे आहेत म्हणून ते कृपा करुन माझ्याकडून वदवून घ्यावे वास्तविक मी मतिहीन आहे म्हणून तुम्हाला करुणा भाकित आहे २ तुमचा माझ्यावर पूर्णप्रसाद झाला असतांना श्रीहरीच्या गुणांचे वर्णन करील, असे म्हणून नाथ महाराज आदरपूर्वक सद्‌गुरु जे जनार्दनस्वामी त्यांच्या चरणाला नमस्कार करीत आहेत. ३ भावपराग : यद्यपि भगवंताचे अनंत गुण असले तरी सद्‌गुरुकृपेने त्याचे वर्णन करता येणे शक्य आहे शंका सद्‌गुरुला निर्गुण म्हणून त्यांचे अगणित गुण आहेत, असे म्हटले आहे. या म्हणण्यांत विरोध दिसतो कारण निर्गुणाचे ठिकाणी गुण नसतात व गुणवानाला निर्गुण म्हणता येत नसते म्हणजे शास्त्रीय भाषेत ‘गुणनिष्ठाधेयता निरुपित अधिकरणताश्रयत्व, हे निर्गुणाच्या ठिकाणी नसते उत्तरः या अभंगात जो विरोध दिसतो तो विरोध नसून विरोधाभास आहे कारण सद्गुरुचें स्वरुप लक्षणाने निर्गुणता सिध्द होते व तटस्थ लक्षणाने सगुणता सिध्द होते तसेच स्वरुपलक्षणाचे कथन अभगातील निर्गुण पदाने केलेले आहे व तटस्थ लक्षणाचे कथन ॐ या पदाने केलेले आहे कारण शास्त्रात ॐ काराच्या अउम या मात्रांचा स्थूल, सूक्ष्म व कारण या देहाशी अभेट दाखविला आहे व हे सद्‌गुरु कृपेवांचून कळत नाहीं म्हणून जीवाला सद्‌गुरु अवश्य पाहिजे, असे नाथ महाराज म्हणतात
२
नमो व्यासादिक कवी हे पावन । जे परिपूर्ण धन भांडाराचें ॥१॥
करुनी उपदेश तारिलें बहुतां । उपदेश तत्त्वतां चालतसे ॥२॥
एका जनार्दनीं तुमचा मी दास । येवढी ही आस पुरवावी ॥३॥
अर्थ:-
व्यासादिक कवींना माझा नमस्कार असी कारण हे जगतास पावन करणारे असून ते ब्रहाविद्यारुपी भांडाराचे परिपूर्ण धन आहे १ त्यांना उपदेश करुन अनेकाचा उध्दार केलेला असून त्यांचा उपदेश खरोखर फलनु होत अ २. नाथ महाराज जनार्दन स्वामींना म्हणतात, भी तुमचा दक्ष असून माझी एवढी (कविता करण्याविषयीची) इच्छा पूर्ण करा
३
परा पश्यंती मध्यमा वैखरी । नमियेली खरी आदिमाया ॥१॥
वसोनिया जिव्हे वदावेम कवित्व । हरिनामीं चित्त निरंतर ॥२
आणिक संकल्प नाहीं माझे मनीं । एका जर्नादनीं वंदितसें ॥३॥
अर्थ:-
तात्विक सद्रुप असलेली जी आदि भगवती माया तिला मी चारी वाणीने नमस्कार केला आहे १ म्हणून तिने माझे जिव्हेवर बसून माझेकडून कवित्व वदवावे आणि माझे चित्त हरि नामस्मरणात रंगून जावे २ यावाचून माझे ठिकाणी दुसरा संकल्प नाही, असे म्हणून नाथ महाराज जनार्दन स्वामीच्या चरणाला नमस्कार करतात.
४
श्रीगुरुराया पार नाहीं तव गुणी । म्हणोनि विनवयी करितसों ॥१॥
मांडिला व्यवहार हरिनामीं आदर । सादरा सादरा वदवावें ॥२॥
न कळेचि महिमा ऊंच नीचपणे । कृपेंचे पोसणें तुमचे जाहलों ॥३॥
एका जनार्दनी करुनी स्तवन । घातिलें दुकान मोलेंविण ॥४॥
अर्थ:-
हे श्रीगुरुराया तुमचे अपरिमित गुण आहेत म्हणून मी तुम्हाला विनती करीत आहेत १ कारण मी हरिनामाविषयी व्यापार मांडला आहे त्यामुळे तो माझ्याकडून आस्थापूर्वक वदवून घ्यावा २ माझ्या नीचपणामुळे म्हणजे लहानपणामुळे आपला श्रेष्ठपणा मला कळत नाही परतु मी तुमचें कृपेचें पोसणे मात्र झालो आहे. ३ नाथ महाराज म्हणतात, मी सद्गुरुचें स्तवन करुन मोलावाचून मिळणारे हरिनामाचें दुकान घातले आहे
५
असतां बंदिशाळें । देवकी डोहळे । गर्भ घननिळे । आथियला ॥१॥
गुज पुसे भ्रतारा । आनु नेणें दुसरा । आवडी अवधारा । जिवा होय ॥२॥
मेळवुनि लेंकुरी । खेळ खेळावा साकार । गोकुळीं अवतार । गौळीया घरीं ॥३॥
वर्षतां शिळाधारीं । उचलवा माहागिरी । वेणु पावे करीं । वाजवीत ॥४॥
जळीं रिघ करावा । भवसर्प नाथावा । वरि बैसो बरवा । भाव माझा ॥५॥
कंसादिक वीर । त्यांचा कारावा संहार । ईजे राज्यधर । उग्रसेना ॥६॥
एक यश द्यावें त्रैलोक्य जिंकावें । कनकपूर बसवावें । सिंधुमाजीं ॥७॥
एका जनार्दनीं । डोहाळे संपूर्ण । पुरवी नारायणा । वासनेचे ॥८॥
अर्थ:-
वसुदेव देवकी कारागृहात असताना देवकीमातेला डोहळे झाले ते असे की मेधाप्रमाणे निळसर असलेला श्रीकृष्ण माझ्या गभांस आले आहे. १ असे गुह्यरुपाने आपल्या पतीला विचारा म्हणाली गर्भाला आलेला दुसरा तिसरा नसून साक्षात् भगवान श्रीकृष्णच आहे अशी आवड माङ जीवाला होत आहे हे तुम्ही ऐकावे २ यानें गोकुळांत गवळ्यांच्या घरीं अवतार धारण करुन लेंकुरें मेळवून परिपूर्ण खेळ खेळावा. ३. इंद्राला आहुति न दिल्यामुळे (इंद्राय स्वहाः) इंद्र कोपून शीळाधारीने पर्जन्यवृष्टि करील त्यावेळी सर्वांचे रक्षणाकरिता महापर्वताला (गोवर्धनाला) उचलून धरुन, हातांत वेणू घेऊन तो वाजवीत उभा असावा. ४. कालिंदीच्या डोहांत प्रवेश करुन भवसर्प म्हणजे कालिया सर्पास नाथून त्याचे डोक्यावर बसलेले सुंदर शोभायमान दिसावे अशी माझी इच्छा आहे म्हणजे डोहळे आहेत. ५. कंसादिक जे वीर आहेत त्यांचा नाश करावा आणि उग्रसेनाकडे राज्यकारभार सोपवावा. ६ त्रैलोक्याला जिंकून एकाला यश द्यावे व समुद्राचें मध्यभागी सुवर्णाची द्वारका वसवावी. ७.जनार्दन स्वामीचे शिष्य असलेले एकनाथ महाराज म्हणतात, देवकीच्या वासनेचें हे सर्व डोहळे नारायण पूर्ण करतो
६
देवकी निज उदरीं । गर्भाजी पाहे थोरी । तंव सबाह्म अभ्यंतरीं । व्यापक श्रीकृष्ण ॥१॥
अगे हा स्वतः सिद्ध हरी । स्वयंप्रकाश करीं । मीपणा माझारी । गर्भु वाढे ॥२॥
आतां नवल कैसे परी । आठवा गर्भु धरी । त्याहि गर्भा माझारीं मज मी देखे ॥३॥
दाहीं इंद्रियां माझारीं । गर्भांची वाढे थोरी । कर्म तदाकारीं । इंद्रिय वृत्ति ॥४॥
चितप्रकाशासी डोहळे । सद्रूप सोहळे । आनंद कल्लोळे गर्भू वाढे ॥५॥
तेथें स्वस्वरुपस्थिती सुखरुप प्रसुती । आनंद त्रिजगतीं परिपूर्ण ॥६॥
एका जनार्दनी । ज्ञानगर्भु सार । चिद्रुप चराचर । निखळ नांदे ॥७॥
अर्थ:-
देवकी माता स्वतःच्या उदरांत असलेल्या गर्भाचे मोठेपण पाहू लागली. त्यावेळी ती आंतबाहेर व्यापक असलेल्या श्रीकृष्णालाच पहाती झाली. १. आणि म्हणाली अग बाई! हा गर्भ म्हणजे स्वतःसिध्द स्पष्ट अग्लेला स्वयंप्रकाश श्रीहरि भगवान कृष्णच आहे व तो माझ्ग मीपणामध्ये गर्भ वाढत आहे. २. आता त्याचें आश्चर्य काय सांगावे? श्रेष्ठ असलेला आठव्या गर्भात प्रवेश करणाऱ्या त्यास माझ्या गर्भामध्ये मी पाहात आहे. ३. माझ्या दहा इंद्रियांच्यामध्ये गर्भाचे महत्त्व वाढत आहे आणि देवकीमातेच्या क्रिया व इंद्रियांच्या वृत्ति ‘तदाकारी, म्हणजे भगवंताकार’ झाल्या आहेत. ४. सत्स्वरुप, ज्ञानस्वरुप असलेल्या श्रीकृष्णविषयक डोहळ्याविषयी मनांत सोहळे होत असून देवकीच्या आनंदरुप कल्लोळांत गर्भ वाढत आहे. ५. तिन्ही लोकांत परिपूर्ण आनंदरुप असलेल्या परमात्म्याच्या स्वरुपाची स्थिति व सुखरुपतेची निर्मित्ती देवकीच्या ठिकाणी होत आहे. ६. जनार्दन स्वामींचे शिष्य नाथ महाराज म्हणतात, देवकीचा हा ज्ञानरुप गर्भ सर्वातील सार असून संपूर्ण चिद्रूपाने चराचरांत नांदत आहे.
७
देवकी करी चिंता । केवीं आठवा वांचे आतां । ऐसी भावाना भावितां । जिवीं तळमळ ॥१॥
तंव न दुखतांचि पोट । वेण न लगतां उद्धट । कृष्ण झाला प्रगट । स्वयें अयोनिया ॥२॥
हरि सुनीळ सांवळें । बाळ निजतेजे तेजाळें । देखोनि वेल्हाळे । स्वयं विस्मीत ॥३॥
ऐसें देखोनि श्रीकृष्णासी । मोहे आच्छादुं जाय त्यासी । तंव प्रकाशु तियेंसीं । कैसा आंवरेना ॥४॥
वेगीं वसुदेवातें म्हणे । तुम्हीं गोकुळांसी न्या तान्हें । एका जनार्दनें कृपा केलीं ॥५॥
अर्थ:-
देवकी मनांत चिता करु लागली कीं हा आठवा जो श्रीकृष्ण आता कसा वाचेल अशा कल्पनेने तिला तळमळ लागलेली आहे १ अशी तळमळ लागल्याबरोबर देवकीचे पोट न दुखताच व मोठी कळ न येता अयोनिने स्वत श्रीकृष्ण प्रगट झाले २ स्वतेजाने तेजस्वी असलेल्या निळसर सांवळ्या वेध लावणाऱ्या श्रीहरि बाळाला पाहून देवकी स्वत आश्चर्यचकित झाली अशा श्रीकृष्णाला पाहुन मोहाने अच्छादन करु लागली परंतु श्रीकृष्णाचा प्रकाश तिला कोणत्याही रितीने आवरत नव्हता ४ नाथ महाराज म्हणतात, जनार्दन स्वामींनी माझ्यावर कृपा केली, त्याप्रमाणे भगवंताने रुपाला येऊन देवकीवर कृपा केली म्हणून ती वसुदेवास म्हणाली, माझ्या या तान्ह्याला म्हणजे लाङक्याला तुम्ही गोकुळांत लवकर न्या.
८
देवकी म्हणे वसुदेवासी । वेगीं बाळके न्यावें गोकुळासी । घवघवीत तेजोराशी । देखे श्रीकृष्ण ॥१॥
पूर्ण प्रकाश निजतेजें । पाहतां न दिसें दुजें । तेथें कैंचे माझें तुझें । लपणें छपणें ॥२॥
सरसर अरजे दुरी । परब्रह्मा आम्हां छरीं । अहं कंसाचे भय भारी । बाधी कवणा ॥३॥
सवेचि पाहे लीळा ।मुगुट कुंडले वनमाळा । कंठीं कौस्तुभ तेजाळा । कळी तटी सुत्र ॥४॥
क्षुद्र घंटिका किंकणी । बाहु भूषणें भुषणीं । चिद्रेत्नें महामणी । वीर कंकणें ॥५॥
कमलवदन हरी । कमले नेत्रधारी । लीला कमळे करी । झेलीतसे ॥६॥
करकमळीं कमळा । सेवी चरणकमळा । ऐशी वसुदेव देखे डोळां । दिव्य मूर्ति ॥७॥
लक्ष्मी डवल उनियां जाण । हृदयीं श्रीवत्सलांछन । द्विजापदांचे महिमान । देखे दक्षिणाभागीं ॥८॥
शंख चक्रादि आयुधें चारी । पीतांबर धारी । सगुण निर्गुण हरि । समसाम्य ॥९॥
ऐसे सगुण निर्गुण भाका । पहात पहात देखा । भिन्न भेदाचि न रिघे रेखा । कृष्णापणीं ॥१०॥
एका जनार्दनीं खरें । निजरुप निर्धारें । अहं कंसाचे वावरे । मिथ्या भय ॥११॥
अर्थ:-
स्वच्छ तेजाची रास असलेल्या श्रीकृष्णास पाहून देवकी वसुदेवास म्हणाली, तुम्ही माझ्या बाळाला गोकुळाला लवकर न्याहो १ स्वतेजानें पूर्ण प्रकाशमान असलेल्या श्रीकृष्णाला पाहिल्याबरोबर वसुदेवास दुसरे काही दिसत नव्हते मग त्याठिकाणी माझें तुझे लपणे छपणे वगैरे कोठून असणार? २ वसुदेव देवकीस म्हणाले, अग वेडे ! दूर बाजूला सर, आमचे हातांत परब्रह्म आहे त्यामुळे अभिमान कंसाचें भय यद्यपि कठीण असले तरी ते कोणाला बाधणार? ३ असे म्हटल्याबरोबर सहज लीलेने (कौतुकाने) वसुदेवाने भगवंताकडे पाहिले तो डोक्यावर मुगुट, कानांत कुंडले, गळ्यांत तुळशीमाळा व तेजस्वी कौस्तुभमणी व कमरेला करदोडा ४ पायांत सुस्वर आवाज करणाऱ्या लहान घागऱ्या, बाहुभूषणे त्यांत तेजस्वी महामणी व वीरकंकण ५ कमळाप्रमाणे शोभायमान मुख असलेला, श्रीहरि आहे तसेच कमळाप्रमाणे शोभायमान नेत्र धारण करणारा, सहज लीलेने हातांत कमळे झेलत असणारा ६ हातांत कमळ आहे ज्याच्या अशा श्रीहरीच्या चरणकमलाची कमळा म्हणजे लक्ष्मी सेवा करीत आहे, अशी भगवंताची दिव्य मूर्ति वसुदेव डोळ्यांनी पाहू लागले. ७ भगवंताने लक्ष्मीला बाजूला सारुन हृदयांच्या ठिकाणी श्रीवत्सलांच्छन आणि डाव्या बाजूला भृगु ऋर्षीच्या लाथेच्या चिन्हाचे महत्त्व वसुदेव पाहू लागले ८ चारी हातांत शंख चक्रादि आयुधे असून पितांबर धारण केलेल्या, सगुण निर्गुण असलेल्या, सर्वांत समरुपाने असलेल्या श्रीहरीस पाहता झाला ९ अशा कृष्णरुप सगुण निर्गुण वस्तुस पाहत असतांना वसुदेवाच्या ठिकाणी वेगळ्या भेदाची भावना होत नव्हती. १०. नाथ महाराज म्हणतात, जनार्दन जो परमात्मा त्याचे स्वतःचे जे तात्विक स्वरुप त्याचा निश्चय केला असता अहंपणाने फुगलेल्या कंसाचें जे भय बाळगतात. ते भय खरे नसून मिथ्या आहे.
९
देवकी वसूदेवाकडे पाहे । तंव तो स्वानंदे गर्जताहे । येरी धावोनि धरी पाये । उगे रहा ॥१॥
जळो जळो हे तुमची बुद्धी । सरली संसारशुद्धी । कृष्ण लपवा त्रिशुद्धी । जग प्रगट न करावा ॥२॥
आतां मी करुं कैसें । भ्रतारा लागलें पिंसे । मज मायेच्या ऐसें । पुरुष ममता न धरी ॥३॥
मज मायेची बुद्धी ऐसी । म्यां आच्छादिलें श्रीकृष्णांसी । वेगें होईन तुमची दासी । अति वेगेंशीं बाळ न्यावें ॥४॥
येरु म्हणे नवल जालें । तुज कृष्णें प्रकाशिलें । त्वां केवीं अच्छादिलें । कृषरुप ॥५॥
सरसर अरजे मूढें । बोलसी तितुकें कुडें । कृष्णरुप वाडें कोडें । माया कैंची ॥६॥
येरी म्हणे सांडा चावटी । कोरड्या काय सांगू गोष्टी । गोकुळासी उठाउठी । बाळ न्यावें माझें ॥७॥
अवो कृष्णीं चिंतीसी जन्ममरण । हेंचि तुझें मूर्खपणा । कृष्णानामें जन्ममरण । समूळ निर्दळिलें ॥८॥
सरो बहु बोलाचा बडीवारु । परि निर्धारु न धरवे धीरु । या लगीं लेकरुं । गोकुळा न्यावें ॥९॥
तुम्हीं न माना माझिया बोला । वेणेंवीण उपजला । नाहीं योनिद्वारां आला । कृषाणानाथु ॥१०॥
आतां मी काय करुं वो । वसुदेव म्हणे नवलाओ । तुझ्या बोलाचा अभिप्रावो । तुझा तुमची न कळे ॥११॥
चोज कैसेवीण । ज्या नाहीं जन्ममरण । त्यासी मारील कवण । समुळ वावो ॥१२॥
जेणें मीपण आभासे । तेणें माझें मूर्खपणें तुम्हां दिसें । हें अंगींचे निजरुप पिसें । न कळें तुम्हां ॥१३॥
कृष्ण निजबोधु सुंदरा । यासी जीवें जतन करा । जाणिवेच्या अहंकारा । गुंता झणीं ॥१४॥
आतां काय मीं बोलुं शब्दू । ऐसा करितां अनुवादू । बोले खुंटला शब्दू । प्रगटला कृष्ण ॥१५॥
प्रकृति पुरुष दोन्हीं । मीनली एकपणीं । एका जनार्दनीं । बंदी मोक्ष ॥१६॥
अर्थ:-
देवकी वसुदेवाकडे पाहते तोच स्वानंदाविषयी गर्जना करीत असता देवकी धांवून त्याचें पाय धरुन उगे राहा म्हणाली. १. तुमचे हे ज्ञान राहू द्या. संसारऋण संपले असून खरोखर कृष्णाला लपवा. जगाला दाखवू नका. २. गर्जना केल्यामुळे वसुदेवाला पिसे लागले आहे. आता मी कसे काय करावे? कारण पुरुष (वसुदेव) माझ्याप्रमाणे ममता धरत नाही. ३. माझ्या मोहाच्या ज्ञानाने मी कृष्णाला आच्छादिले आहे. म्हणून तुम्ही तात्काळ कृष्णाला गोकुळाला घेऊन जावे. कारण मी तुमची दासीसुध्दा होण्यास तयार आहे. ४. देवकीनें असे म्हटले असता तुझ्या बोलण्याचे आश्चर्य वाट्ते, कारण तुला कृष्णाने प्रकाशित केले आहे, तेव्हा तू कृष्णाला केव्हा आच्छादिले आहे सांग बरे ! ५. अगदी गोंधळलेली तू बाजूला सर. तू जे बोलते ते खोटे असून कारण कृष्णरुपाविषयी माया तेथे कौतुकाने तरी कशी राहणार? ६. तेव्हा देवकी म्हणाली, हे बडबड करणे सोडून द्या. नुसत्या कोरड्या गोष्टी सांगू नका, तर माझे बाळ लवकर गोकुळाला घेऊन जावे. ७. अगं, तू कृष्णाला जन्ममरण चिंतित आहेस हेच तुझे मूर्खपण आहे. कारण कृष्णनामस्मरणानेच जन्ममरण निःशेष नाहीसे केलेले आहे. ८. तेव्हा देवकी म्हणाली, तुमच्या या बोलण्याचे मोठेपण राहू द्या. कारण निश्चयाने माझ्याकडून धीर धरवत नाही. याकरिता तुम्ही कृष्णाला गोकुळाला न्यावे. ९. तुम्ही माझे बोलणे मानत नाहीत. परंतु हा कळ न येतां निर्माण झालेला असून योनीद्वारा आलेला नाही. १०. असे बोलून आतां मी काय करु असा शोक करीत असता वसुदेव म्हणाले, तुझ्या बोलण्याचे आश्चर्य वाटते कारण तुझ्या बोलण्याचा अभिप्राय तुझा तुलाच कळत नाही ११. कळ न येता जन्माला आला आहे असे म्हणणे हे आश्चर्यकारक आहे, कारण ज्याला जन्म नाही म्हणून मरणही नाही त्याला कोण मारणार? म्हणून तुझे हे सर्व म्हणणे खोटे आहे. १२ ज्याच्या योगाने मीपणा प्रतितीला येतो, त्याच योगाने माझा मूर्खपणाही तुम्हाला दिसतो. परंतु हे मूळचे स्वरुपाचे वेड आहे. (ब्रह्म कैसे वेडावले) हे तुम्हाला कळत नाही १३ देवकी म्हणाली, कृष्ण ज्ञानस्वरुप असून यास जीवाभावाने जतन करा. बरं जाणिवेच्या अहंकारात कदाचित गुंतू नका १४ यापेक्षा मी जास्त काय शब्द बोलावे? असा अनुवाद करीत असता शब्द मावळला व भगवान श्रीकृष्ण प्रगट झाले. १५ असा संवाद करीत असता वसुदेव देवकी हे दोघे ही ‘एकपणीं’ म्हणजे कृष्णस्वरुपाला प्राप्त झाले म्हणून बंधनातून मुक्त झाले, असे जनार्दनस्वामीचें शिष्य नाथ महाराज म्हणतात.
१०
श्रीकृष्ण न्यावा गोकुळा । पायीं स्नेहाच्या शृंखळा । कायाकपटीं अर्गळा । मोहममतेच्या ॥१॥
कृष्णीं धरितां आवडी । स्वयें विराली स्नेहाची बेडी । मुक्तद्वारा परवडी । नाहीं अर्गळा शृखंळा ॥२॥
कृष्ण जंव नये होतां । तंवचि बंधनकथा । पावलीया कृष्णानाथा । बंदी मोक्ष ॥३॥
ते संधि रक्षणाईते । विसरली रक्षणातें । टकमकीत पहाते । स्वयें कृष्ण नेतां ॥४॥
श्रीकृष्ण अंगशोभा । नभत्व लोपलें नभा । दिशेची मोडली प्रभा । राखते कवण ॥५॥
अंधारामाजी सूर्य जातु । श्रीकृष्णासी असे नेतु । सत्व स्वभावें असे सांगतु । कृष्णाकडिये पडियेला ॥६॥
अंध ते बंधन नेलें । राखतो राखणे ठेलें । एका जनार्दनी केलें । नित्य मुक्त ॥७॥
अर्थ:-
वसुदेव मनांत म्हणाले, कृष्णाला गोकुळांत न्यावे तर पायामध्ये स्नेहाची बेडी असून शरीरामध्ये मोह व ममतारुपी कपटी अर्गळा म्हणजे अडथळे आहेत. १. परंतु कृष्णाला आवडीने धरल्याबरोबर स्नेहाची बेडी स्वतः नाहीशी होऊन अर्गळा शृंखळा वगैरेचा प्रकार नसून द्वार मुक्त झालेले आहे. २. जोपर्यंत भगवान श्रीकृष्ण हाताला येत नाही तोपर्यंतच बंधनाची गोष्ट आहे. भगवान श्रीकृष्णाला प्राप्त झाल्यानंतर जीव बंधातून मुक्त होतो. ३. भगवान श्रीकृष्णाला वसुदेव नेत असतांना रक्षण करणारे, रक्षण करण्यास विसरुन एकमेक एकमेकाला नजरेने पाहत होते. ४. श्रीकृष्णाच्या निळसर अंगकांतीने आकाशाचा निळसरपणा लोपून दिशेची प्रभादेखील नाहीशी झाली. इतके ते तेज असल्यामुळे त्यास कोण राखणार? ५. अंधारांत सूर्यजात असतांना ज्याप्रमाणे तेथें सर्व प्रकाशच होतो, त्याप्रमाणे स्वरुपतः पूर्ण प्रकाशरुप असलेल्या कृष्णास नेत असतांना स्वप्रकाश रुपाने आपले अस्तित्व प्रगट करीत कृष्ण वसुदेवाचें कडेवर चढले आहेत. ६. त्यामुळे अज्ञानजन्य बंधन तुटले असून, रक्षण करणारे रक्षण करण्यास विसरले. याप्रमाणे भगवंताने वसुदेवास नित्यमुक्त केले, असे नाथ महाराज म्हणतात.
११
तीरा आणिला श्रीकृष्ण । हरिखे यमुना झाली पुर्ण । चढ़े स्वानंदजीवन । चरण वंदनार्थ ॥१॥
वसुदेव म्हणे कटकटा । यमुना रोधिली वाटा । कृष्ण असतां निकटा । मोहं मार्ग न दिसे ॥२॥
कृष्ण असतां हातीं । मोहें पडली भ्रांति । मोहाचिये जाती । देव नाठवे बा ॥३॥
मैळ मुकी वेताळ । मारको मेसको वेताळ । आजी कृष्ण राखा सकळ । तुम्हीं कुळदेवतांनी ॥४॥
अगा वनींच्या वाघोबा । पावटेकीच्या नागोबा । तुम्ही माझिया कान्होंबा । जीवें जतन करा ॥५॥
हातींचा कृष्ण विसरुन । देव देवता होतों दीन । मोहममतेचें महिमान । देवा ऐसें आहें ॥६॥
मोहें कृष्णांची आवडी । तेथें न पडे शोक सांकडीं । एका जनार्दनीं पावलें परथडी । यमुनेच्या ॥७॥
अर्थ:-
वसुदेव भगवान श्रीकृष्णाला गोकुळाला नेत असतांना श्रीकृष्णाला यमुनेच्या तीराला आणले असता यमुना नदीने ते बघितल्याबरोबर पूर्ण आनंदित्त झालेली असून भगवंताच्या चरणाला नमस्कार करण्याकरिता तिचे स्वानंदजीवन वाढले. १. ते वाढलेले जीवन पाहून यमुना नदीने वाट निरोधिली आहे, असे म्हणून वसुदेव हाय हाय! करु लागले. कारण कृष्ण जवळ असतांना देखील मोहाने मार्ग दिसत नव्हता. २. मोहाची जातीच अशी विलक्षण आहे कीं कृष्ण हातांत असतांना देखील मोहाने भ्रांति पडलेली असून वसुदेवास देव आठवत नव्हता. ३. कृष्ण न आठवल्यामुळे मलीन, मुकी, भूतांचा राजा, मारक शूद्र कूळदेवतांनो तुम्ही आज माझ्या कृष्णाचे सर्व रितीने रक्षण करा. ४. अहो! वनातील हिंस्त्र पशु असलेल्या वाघोबा आणि शेपूट खाली जमिनीवर टेकवून कृष्णाच्या डोक्यावर फणा काढून चालणाऱ्या नागोबा तुम्ही भाझ्या कान्होबाचे जीवाभावाने जतन करा. ५. हे देवा, मोहाचे आणि ममतेचे महत्त्व असे काही विलक्षण आहे कीं वसुदेव हातातील कृष्णाला विसरुन कृष्णरक्षणाविषयी देव- देवतांना दीन होत आहे. ६. परंतु तोच मोह किंवा तेच प्रेम भगवान श्रीकृष्णाविषयी असेल तर शोकरुपी संकट कधीही पडणार नाही. अशा रितीने वसुदेव यमुनेच्या पैलतीराला प्राप्त झाले असे नाथ महाराज म्हणतात.
१२
गोकुळीं ठेवितां श्रीकृष्णनाथ । वसुदेवास माया प्राप्त । तेणें पावला त्वरित । देह बंदिशाळे ॥१॥
तंव तुटली जडली बेडी । कपाटा पडली कडी । भव भयाच्या कडाडी । अहं कंस पावे ॥२॥
श्रीकृष्ण सांडिला मागें । पंचमहाभूत पाठी लागे । मिथ्या बंधन वाउगें । उठी मरण भये ॥३॥
कंस पुसे लवलाह्या । काय प्रसाली तुझी जाया । म्हणोनी आणिली योगमाया । वसुदेवें ॥४॥
वेगें देवकी म्हणे । कंस पुसेल जेव्हां तान्हें । तेव्हा तुवां देणें । हे तया हातीं ॥५॥
ते तें देतां देवकी जवळी । गर्जे ब्रह्मांड किंकाळी । टाहो फुटली आरोळी । दैत्या निधीची ॥६॥
तेणें दचकलें दुर्धर । कामक्रोधादि असुर । कंस पावला सत्वर । धरावयासी ॥७॥
वेंगीं आठवा आणवी । तंव हातां आली आठवीं । कंस दचकला दुर्धर जीवीं । नोहें जालेंचि विपरित ॥८॥
आठवा न दिसे डोळां । आठवी पडली गळां । कर्म न सोडी कपाळा । आलें मरण मज ॥९॥
परासि मारितां जाण । मारिल्या मारी मरण । कंस भीतसे आपण । कृष्ण भय करी ॥१०॥
आठवीं उपडितां तांतडीं । तंव तें ब्रह्मांड कडाडी । हातांतुन निष्टली हडबडी । कंस भयाभीतु ॥११॥
तंव ते गर्जलीं अंबरीं । पैले गोकुळीं वाढे हरी । तुज सगट बोहरी । करील दैत्याकुळाची ॥१२॥
वधिता देवकीचीं बाळें । माझें पाप मज फळलें । माझें निजकर्म बळें । आलें मरण मज ॥१३॥
भय संचलें गाढें । तेणें पाऊल न चले पुढें । पाहतां गोकुळाकडे । मूर्च्छित कंस बा ॥१४॥
आसनीं भोजनीं शयनीं । भये क्रृष्ण देखे नयनीं । थोर भेदरा मनीं । जनीं वनीं हरी देखे ॥१५॥
कृष्ण भयाचें मथित । कंसपणा विसरे चित्त । एकाजनार्दनी भक्त । भयें जीवन्मुक्त ॥१६॥
अर्थ:-
वसुदेवाने श्रीकृष्णनाथाला गोकुळांत ठेवले असता त्यास माया प्राप्त झाली व त्यायोगानें वसुदेव कंसाच्या बंदिशाळेमध्ये ताबडतोब प्राप्त झाले. १. तोच तुटलेली बेडी पुन्हा जुळवून कपाटाला कडी लागली आणि मरणभयामुळे कडाडून आवाज करणारा अभिमानी कंस तेथें प्राप्त झाला. २. भगवान श्रीकृष्णाला मागे सोडल्यामुळे पंचमहाभूतें पाठीला लागून खोटे मरणाच्या भयाचें बंधन निष्कारण निर्माण झाले. तेव्हा तातडीने कंस विचारु लागला, तुझी बायको काय प्रसवली? म्हणून वसुदेवानें योगमाया आणिली. ४. तेव्हा देवकी वसुदेवास तातडीने म्हणाली, ज्यावेळी कंस तुम्हाला बाळाविषयी विचारेल तेव्हां ही माया त्याच्या हाती द्यावी. ५. वसुदेव ती माया देवकीजवळ देतांना दैत्यनिधी जो कंस त्याच्या आरोळीच्या किंकाळीनें ब्रह्मांडगर्जना करुन टाहो फुटला आहे. ६. त्या आरोळीने कठीण असे काम क्रोधादि असूर दचकले आहे म्हणजे आश्चर्यचकित झाले आहे आणि कंस त्या मायेला धरण्याकरता ताबडतोब प्राप्त झाला आहे. ७. आणि म्हणाला आठवा लवकर आण. तोच त्याच्या हातामध्ये आठवी म्हणजे माया आली असून कंस अत्यंत आश्चर्यचकित होऊन मी आतां वांचत नाही, कारण सर्व विपरीत झाले आहे. ८. असे म्हणत असतां आठवा जो श्रीकृष्ण तो डोळ्याला न दिसता आठवी जी माया तीच गळ्यांत पडली आहे. त्यामुळे माझ्या कपाळाला कर्म सोडीत नाही. चला मरण आलेले आहे.९. पर असलेला श्रीकृष्ण त्याला मारण्याची इच्छा केली असतांना मारणाऱ्यालाच मरण मारीत असते. कृष्णाच्या भयाच्या भीतीने कंस आपणांस भीत असे. १०. आठवी जी माया तिला दगडापर तातडीने आदळीत असता तिने ब्रह्मांडांत कडाडून गर्जना करुन बडबड करणारी हातांतून निसटली. त्यामुळे कंस भयभीत झाला. ११. हातांतून निसटलेली ती माया आकाशांत गर्जना करु लागली व म्हणाली, भगवान श्रीहरि गोकुळांमध्ये वाढत आहे. तो तुझ्यासह सर्व दैत्यकुळाचा नाश करील. १२. असे ऐकल्याबरोबर कंस मनाशी म्हणाला, मी देवकीची मुले मारल्यामुळे माझे पाप मला फळाले असून माझ्या कर्माच्या सामर्थ्याने मला मरण आले आहे. १३. असे म्हटल्याबरोबर कंस अत्यंत भयभीत होऊन एक पाऊलदेखील पुढे टाकता येईना म्हणून गोकुळाकडे पाहतो तोच तो मूर्च्छित झाला. १४. कंसाचे ठिकाणी कृष्णाचे भय निर्माण झाल्यामुळे तो बसला असतांना, भोजन करीत असतांना, झोपला असतांना त्याला डोळ्यांनी कृष्णच दिसत होता. नव्हे, नव्हे जनामनामध्ये देखील श्रीहरिकृष्णच दिसत होता. एवढी त्याच्या मनापध्ये कृष्णाविषयी भीति निर्माण झाली होती. १५. कृष्णभीतिचे तात्पर्य विरोधी भक्ति घडल्यामुळे कंसाचे चित्त कंसापणादेखील विसरुन तो जीवन्मुक्त झाला असे नाथ महाराज म्हणतात.
१३
गोकुळीं आनंद जाहला । रामकृष्ण घरा आला । नंदाच्या दैवाला । दैव आलें अकस्मात ॥१॥
श्रावण वद्य अष्टमीसीं । रोहिणी नक्षत्र ते दिवशी । बुधवार परियेसी । कृष्णमूर्ति प्रगटलीं ॥२॥
आनंद ब समाये त्रिभुवनी । धांवताती त्या गौळणी । वाण भरुनी नंदराणी । सदनाप्रती ॥३॥
एका जनार्दनी अकळ । न कळे ज्याचें लाघव सकळ तया म्हणती बाळ जो म्हणती बाळ । हालविती ॥४॥
अर्थ:-
नंदबाबाचे नशीब एकाएकी अनुकूल झाले आहे. कारण त्याच्या घरात रामकृष्ण अवतीर्ण झाले आहे. त्यामुळे गोकुळात चहूकडे आनंद झालेला आहे. १. भगवान अवतीर्ण झाले तो काल ऐका. श्रावण महिना वद्य अष्टमी, रोहिणी नक्षत्र आणि बुधवार या दिवशी कृष्णाचा अवतार झालेला आहे. २. त्यामुळे त्रिभुवनांत आनंद मावत नव्हता. गौळणी तर इकडे तिकडे धांवाधांव करुन ताटामध्ये वाण भरुन यशोदेच्या घराला आल्या आहेत. ३. नाथ महाराज म्हणतात, वेदादिकालाही विधिमुखाने न कळणारे असे त्यांचें सर्व मायावी प्रकार कळत नाहीत. असा त्यास गौळणी जो जो बाळ म्हणून हलवितात.
१४
एक धांवुनी सांगिती । अहो नंदराया म्हणती । पुत्रसुख प्राप्ति । मुख पहा चला ॥१॥
सर्वें घेऊनि ब्राह्माण । पहावया पुत्रवदन । धावूंनियां सर्वजण । पहावया येती ॥२॥
बाळ सुंदर राजीवनयन । सुहास्यवदन घनः श्यामवर्ण । पाहूनियां धालें मन । सकळिकांचे तटस्थ ॥३॥
पाहूनि परब्रह्मा सांवळा । वेधलें मान तमालनीळा । एका जनार्दनी पाहतां डोळा । वेधें वेधिलें सकळ ॥४॥
अर्थ:-
काही एक गोपाळ इकडे तिकडे धांवाधांवी करुन सांगू लागले, अहो! नंदरायाला पुत्रसुखाची प्राप्ती झाली आहे, म्हणून आपण त्या श्रीहरीचे मुख पाहण्याकरिता नंदबाबाच्या घराला चला असे म्हणू लागले. १. आणि लगेच ब्राह्मणाला बरोबर घेऊन नंदबाबाचे पुत्रमुख पाहण्याकरिता सर्वजण धांवून आले आहेत. २. भगवान श्रीकृष्ण सुंदर अशा कमलनयनांनी युक्त, हास्यवदन असलेला, मेघाप्रमाणे नीलवर्ण असलेला, त्याला पाहून सर्वांचे मन स्तब्ध झाले आहे. ३. तमालनीळसर सांवळ्या परब्रह्माला डोळ्यांनी पाहून त्याचा मनाला छंद लागून त्याच्या छंदाने सर्व मोहित झाले, असे नाथ महाराज म्हणतात.
१५
वेधल्या गोपिका सकळ । गोवळ आणि गोपाळ । गायी म्हशी सकळ । तया कृष्णाचें ध्यान ॥१॥
नाठवें दुजें मनीं कांही । कृष्णावांचुनीं आन नाहीं । पदार्थमात्र सर्वही । कृष्णाते देखती ॥२॥
करितां संसाराचा धंदा । आठविती त्या गोविंदा । वेधें वेधल्या कृष्णाछंदा । रात्रंदिवस समजेना ॥३॥
एका जनार्दनी छंद । ह्रुदयीं तया गोविंद । नाहीं विधि आणि निषेध । कृष्णावांचुनी दुसरा ॥४॥
अर्थ:-
त्या भगवान श्रीकृष्णाला पाहिल्याबरोबर गोपाळ गोपीका गोपाळा सर्व गायी आणि म्हशी त्यांना कृष्णाचे ध्यान लागले आहे. १. त्यामुळे कृष्णावांचून दुसरे काही । आठवत नसून सर्व पदार्थमात्रांत कृष्णालाच पाहत होते. २. त्या संसाराचा धंदा करीत असतांना गोविंदाला आठवल्यामुळे कृष्णछंदाच्या वेधाने मोहित झालेल्या त्यांना रात्र किंवा दिवस कळत नव्हता. ३. नाथ महाराज म्हणतात, त्यांना श्रीकृष्ण परमात्म्याचा इतका छंद लागला होता कीं त्यांच्या हृदयामध्ये श्रीकृष्ण गोविंदावांचून दुसरा विधीनिषेध काहीच कळत नव्हता.
१६
गोकुळीच्या जना ध्यान । वाचे म्हणती कृष्ण कृष्ण । जेवितां बैसतां ध्यान । कृष्णमय सर्व ॥१॥
ध्यानी ध्यती कृष्णा । आणिक नाहीं दुजी तृष्णा । विसरल्या विषयध्याना । सर्व देखती कृष्ण ॥२॥
घेतां देतां वदनीं कृष्ण । आनं नाहीं कांही मन । वाचा वाच्य वाचक कृष्ण । जीवेंभावें सर्वदा ॥३॥
कृष्णारुपीं वेधली वृत्तीं । नाहीं देहाची पालट स्थितीं । एका जनार्दनी देखती । जागृती स्वप्नी कृष्णांतें ॥४॥
अर्थ:-
भगवंताला पाहिल्याबरोबर गोकुळवाशी लोकांना भगवंताचे इतके ध्यान लागले होते. की ते जेवतांना, बसतांना, वाणीने कृष्ण कृष्ण म्हणून ध्यानानें सर्व कृष्णमयच झाले होते. १. ते कृष्णाचेच ध्यान करत होते. दुसरी कशाचीही त्यांना इच्छा नव्हती. म्हणून ते सर्व विषयांना विसरुन, सर्वगत कृष्णालाच पाहात होते. २. ते देतांना घेतांना कृष्णच म्हणत होते. त्यांचे मन कृष्णावांचून दुसरे काही जाणत नव्हते. फार काय! जीवाने भावाने सतत वाच्य वाचक वाचा कृष्ण कृष्ण रुपच झाले होते. ३. त्यांची वृत्ति कृष्णरुपाविषयीमोहित झाल्यामुळे ते देहस्थितीवर येत नव्हते. उलट जागृती आणि स्वप्नामध्यें कृष्णस्वरुपालाच पहात होते. असे नाथ महाराज म्हणतात.
१७
व्रजात कोणे एक वेळेशी । आले गर्गाचार्य ऋषी । त्यासी दाखवितां कृष्नासी । चिन्हें बोलतां झाला ॥१॥
यशोदेबाई ऐक पुत्राची । लक्षणे ॥धृ ॥
मध्ये मुख्य यशोदा बाळा । सन्मुख रोहिणी वेल्हाळा । भोवंता गोपिकांचा पाळा । त्या गोपाळा दाखविती ॥२॥
करील दह्मा दुधाची चोरी । भोगिल गौळियांच्या पोरी । सकळ सिंदळांत चौधरी । निवडेल निलाजरा ॥३॥
चोरुनी नेईल त्यांची लुगडीं । त्यांचे संगे घेईल फुगडी । मेळवुनी गोवळ गडी । सुगडी फोडी शिंकींची ॥४॥
पांडव राजियाचे वेळीं । काढील उष्टया पात्रावळी । ढोरें तुमच्या घरची वेळीं । निवडेल निलाजरा ॥५॥
यावरी कलवंडतील झाडें । लत्ता खळाळ हाणील घोडे । महा हत्ती धरील सोंडे । परी ती विघ्रे मावळतीं ॥६॥
यावरी गाडा एक पडावा । अथवा डोहामाजीं बुडावा । वावटुळीनें उडुनी जावा । सांपडावा वैरियाला ॥७॥
कारण सच्चिदानंदाचें । बीज नोहे हें नंदाचें । जन्मांतर गोविंदाचें । नव्हें कथिल्य मथिल्यांचे ॥८॥
हृदयीं श्रीवत्सलांछन । ब्राह्मणलत्तेचें भूषण । हा होईल ब्राह्मणा जन । एका जनार्दनीं घरींचा ॥९॥
अर्थ:-
कोणे एके दिवशी गर्गाचार्य ऋषी गोकुळांत आले असता भविष्य पहाण्याकरिता यशोदामाता श्रीकृष्णास दाखवित असतांना गगाचार्य ऋषि भगवंताची लक्षणें सांगंतां झाला. १. यशोदाबाई तू आपल्या पुत्राची लक्षणें ऐक. धृ. मध्यभागी मुख्य यशोदेच्या बाळाला म्हणजे कृष्णाला ठेवून समोर सुंदर असलेली रोहिणी आणि भोवती गोपिकांचा वेढा असून त्या गोपाळाला दाखवितात. २. तेव्हा गगाचार्य ऋषि म्हणाले हा गोपाळ म्हणजे श्रीकृष्णा दह्या दूधाची चोरी करील. गवळ्यांच्या पोरीचा उपभोग घेईल. सर्व सिंदळामध्ये अधिकारी निर्लज्ज असा निवडेल. ३. गोपिकांची लुगडें चोरुन नेईल. त्यांच्याबरोबर फुगडी खेळेल. गोपाळ मित्र मिळवून शिंक्यावरची लहान मडके फोडील. ४. पांडव राज्याच्या वेळी त्यांच्या पंक्तीच्या उष्ट्‌या पत्रावळी काढली. तुमची घरची गुरें राखील. इतका निर्लज्ज निवडेल. म्हणजे होईल. ५. यानंतर झाडे कलवडंतील घोडे मोठा आवाज करणाऱ्या लाता हाणतील. भोठे हत्ती भगवंताला सोंडेंमध्ये धरतील अशी अनेक विघ्ने नाहीसे होतील. ६. यानंतर मोठी गाडी अंगावर पडावी किंवा डोहामध्ये बुडावें. वाहुटुळीने उडून जावा. आणि शत्रूच्या हातांत सापडावा. ७. हे गोविंदाचें सांगितलेल्या किंवा मानलेल्या गोष्टीचे स्वरुप नसून तसेच नंदाच्या जन्मांतराच्या पुण्याईचे फळ नसून केवळ सच्चिदानंदाचा गाभाच आहे. ८. नाथ महाराज म्हणतात हा परमात्मा हृदयावर श्रीवत्सलांच्छन धारण करणारा, छातीच्या डाव्या बाजूला भृगु ऋषीचे लातेचे भूषण धारण करणारा, असा हा ब्राह्मण कुंटुबातील होईल म्हणजे नाथ महाराजांच्या घरी श्रीखंड्याचे रुप धारण करुन सेवा करणारा होईल.
१८
निळी कांच भूमीं खेळे वनमाळी । पाहिलें प्रतिबिंब कृष्णं तया न्याहाळीं ॥१॥
रडूं घेतलें रडूं घेतलें । समजावी यशोदा परी रडूं घेतलें ॥२॥
दे मज खेळावया भानु । आन नको कांही दुजा छंद मनु ॥३॥
एका जनार्दनीं देव छंद धरी गा । समजावी यशोदा परी न राहे उगा ॥४॥
अर्थ:-
भगवान वनमाळी जमीनीवर खेळत असतांना तेथे पडलेली जी निळी काच त्यामध्ये पडलेले प्रतिबिंब त्यास श्रीकृष्णांनी पाहिले. १. आणि रडावयास सुरवात केली आहे. यशोदामाता समजावीत असताना भगवंताने रडणे सुरु केलेले आहे. २. आणि म्हणाले मला खेळण्याकरिता सूर्य दे मला दूसरे काहीही नको. हाच माझ्या मनातील छंद आहे. ३. नाथ महाराज म्हणतात देवाने अशा रितीने हट्ट धरलेला असून यशोदा माता समाजावीत असतांना भगवान गप्प बसले नाही.
१९
शुद्ध स्फटिके आपुलें रुप देखे । कृष्ण तेणें हारिखें डोलतसे ॥१॥
देहाविदेहा आलिंगन स्वानंदें चुंबन । तये संधीं मन हारपत ॥२
स्वस्वरुपीं भेटीं थोर उल्हास पोटीं । उन्मळींत दाष्टी निजरुप पाहें ॥३॥
हें जाणोनि माया धावे लावलाह्मा । उचलोनि कान्हाया दृश्य दावी ॥४॥
माझें रुप मज देई घालितो लोळणी । जननी नानागुणी बुझावीत ॥५॥
माया मोहं गुणाचे खेळणें । येथें कृष्ण म्हणे जीवेभावें ॥६॥
देह घटाबाहेरी न वचें मी मुरारी । श्रद्धा उष्ण भरी तावितसे ॥७॥
विषय पंचधारा देइन बा साकर । नाथिली करकर कां करिसी ॥८॥
घेई स्तनपान वोरसु इंद्रियां गोरसु । मायेसी उदासू रुसूं नको ॥९॥
इच्छा माउलीची साय सावकाश खाय । गोगोरसाची माय मज चाड नाहीं ॥१०॥
तो तंव ठाईच्या ठाई म्यां तव काहीं नेले नाहीं । निजरुप पाही जैंसे तैसें ॥११॥
तुझी पडलीया पडसाई असतांचि जालें नाहीं । नास्तिक तेचि डोई सबळ जाले ॥१२॥
तुझिया सांगातें करणें आणि भुतें । अहंकारें थिते चोरुनि नेलीं ॥१३॥
दुजेपणें पाहतां धरितां नये हातां । निजरुपा तत्त्वतां काढोनि देई ॥१४
होसी चक्रचाळ घाइसी आळ । बाळलीळा खेळ निर्वाणीचा ॥१५॥
मज मायावेगळा नवचे बा गोपाळा । आपरुपीं खेळा खेळू नको ॥१६॥
नेणों कैशी आवडी माया म्हणसी कुडी । भूली नव्हें खोडी तान्हुलिया ॥१७॥
हें नायके उत्तर म्हणे परती सर । निजरुपी साचार दावीं मज ॥१८॥
यापरी कान्हया स्वरुपीं थाया । बुझावितां माया वेढोनि गेली ॥१९॥
आपुलैया स्वप्रभा आपण पावे शोभा । सबाह्म कृष्ण उभा एकपणें ॥२०॥
माया मोहकता गुणाची वार्ता । कृष्णापणीं एकत्वेंची ॥२१॥
एक जनार्दनी निजीं निज मिळणी । सगुणी निर्गुणीं कृष्ण एक ॥२२॥
अर्थ:-
आपले पडलेले प्रतिबिंब पाहून अत्यंत आनंदित होऊन डोलू लागले १. देहभान विवर्जित होऊन विदेह स्थितीला प्राप्त होऊन स्वानंदाविषयी उपभोग घेत असतांना त्यावेळी मन पनपणाला विसरुन गेले. २. कारण स्वतःचे सच्चिदानंद स्वरुपाशी ऐक्य झाल्यामुळे मनांत अत्यंत आनंद होऊन राहिला. व अशा स्थितीत अधोन्मिलीत दृष्टीने स्वस्वरुप पाहु लागले. ३. हे यशोदा मातेने पाहिल्याबरोबर तेथे धांवत जाऊन भगवान श्रीकृष्णाला उचलून घेऊन इतर दृश्य पदार्थ दाखवू लागली. ४. तेव्हां भगवान म्हणाले, माझे रूप मला दे. म्हणून गडगडा लोळायला लागले. तेव्हा यशोदा भगवंतास अनेक प्रकाराने समजाऊ लागली. ५. श्रीकृष्ण म्हणाले, स्वस्वरूपाव्यतिरिक्त असलेले हे अविद्येच्या त्रिगुणाचे पदार्थ असून त्यांच्या मोहाचे हे खेळणे आहे. परंतु मला चैतन्य विषयक अंत:करणस्थितीचे खेळणे पाहिजे. ६. मी मुरारी शरीररुपी घराचे बाहेर न जाता आतंच स्वानंदाचा भोग घेत असतांना हा तुझा भाव जणू काय तापवण्याच्या क्रियेने मला ‘गरम’ म्हणजे चिडवत आहे. ७. आता यशोदा म्हणते पंच विषयाच्या प्रवाहांत असणारी साखर तुला देते. नसलेली करकर तूं का करतोस. ८. मुखाने, पान्हा आलेले स्तनपान घेऊन लोणी घे. परंतु आईवर उदास होऊन रुसू नको. ९. आईची इच्छा अशी आहे. की तूं साय सावकाश खा. परंतु भगवान म्हणाले आई मला गाईच्या दही, दूध, तूप, लोण्याची इच्छा नाही. १०. त्यावेळी यशोदा म्हणाली. ते तर इथल्या येथे असून मी काहीं तुझे स्वरुप नेलेले नसून ते जसेच्या तसे आहे. ११. तूझीच पडसावली (अविद्या) पडल्यामुळे ते तुझे स्वरुप असून नसल्यासारखे झाले व (परमात्मा) असून नाही म्हणणारे ते प्रमुख बलवान नास्तिक झाले. १२. तुझ्या संगतीने प्राण्यांच्या म्हणजे शरीराच्या ठिकाणी असलेला जो अहंभाव व ‘करणे’ म्हणजे इंद्रियांचें ठिकाणी असणारा ममाभिमान हा चोरुन नेला. म्हणजे नाहीसा झाला. १३. तुला द्वैतभावाने पहात असतांना तू त्यांच्या हाताला येत नाही. परंतु अभेदाने तुला पाहिले असता तूं त्याना खरोखर स्वस्वरुप देतो. १४ तू बाळलीला करुन गोपींच्यावर आरोप करुन पराकाष्टेचा खेळ खेळून भीष्माचार्यावर सुदर्शन चक्र चालवणाराही होतोस. १५. यशोदा कृष्णाला म्हणाली. तू माझ्याहून वेगळा होऊं नको (मायातींत होऊ नको) आणि आपल्या स्वस्वरुपाविषयी खेळ खेळू नको. १६. यशोदा आई म्हणेल. कीं याला स्वानंदविषयी कशी आवड झाली हे काही कळत नाही. परंतु तान्हुलिया कृष्णाला स्वस्वरुपाचा विसर कधीही नसून त्यास स्वरुपाविषयीची नित्य सवय (ओळख) आहे. १७. असे म्हणेल तर भगवान हे तिचे बोलणे ऐकण्यास तयार नसून तिला बाजूला सर म्हणून स्वस्वरुपाचे ठिकाणी चराचर विश्व मला दाखव. १८. यारितीने कृष्णाने स्वस्वरुपाविषयी छंद घेतला असतांना यशोदा अनेक प्रकाराने कृष्णास समजावीत असतांना ती चक्रात पडली म्हणजे तिला काही कळेनासे झाले. १९. आपल्या स्वतःचे तेजाने सौंदर्याला प्राप्त होऊन श्रीकृष्ण आंत बाहेर एकरुपाने भरला आहे. २०. यशोदा मातेने खेळण्याकरता दाखवलेले पदार्थ त्रिगुणात्मक अविद्येचे मोह निर्माण करणारे असल्यामुळे भगवान त्यांत न रमतांना एकरस असलेले स्वस्वरुप आहे. २१. नाथ महाराज म्हणतात या खेळण्यांत स्वस्वरुपाचे एकत्व असून सगुण निर्गुण एक भगवान श्रीकृष्णच आहे.
२०
एके दिनी नवल जालें । ऐकवें भावें वहिलें ॥१॥
घरीं असतां श्रीकृष्ण । योगीयाचें निजध्यान ॥२॥
नंद पूजेसी बैसला । देव जवळी बोलाविला ॥३॥
शाळीग्राम देखोनि । मुखांत घाली चक्रापाणी ॥४॥
नंद पाहे भोवतालें । एका जनार्दनी बोले ॥५॥
अर्थ:-
एके दिवसी फार मोठे आश्वर्य झाले. ते आपण तात्काळ अंतःकरण पूर्वक श्रवण करा. १. योग्यांचे निजध्यान असलेले भगवान श्रीकृष्ण आपले घरी असतांना २. नंदराजे पूजेला बसले असतांना, नंदराजांनी कृष्णाला जवळ बोलविले. ३. भगवंताने पूजेत शालीग्राम पाहिला व लगेच मुखामध्ये घातला. ४. नाथ महाराज म्हणतात कीं नंदराजा चहूंकडे शालीग्राम पाहून म्हणाला.
२१
म्हणे कृष्णराया शाळीग्राम देई । येरू लवलाही वदन पसरी ॥१॥
चवदा भुवनें सप्त तीं पाताळें । देखियलीं तात्काळें मुखमाजीं ॥२॥
स्वर्गीचे देव मुखामाजी दिसती । भुलली चित्तवृत्ति नंदराव ॥३॥
एका जनार्दनी नाठवें भावना । नंद आपणा विसरला ॥४॥
२२
घालुनी माया म्हणे नंदराया । भजे यादव राया कायावाचा ॥१॥
संसारसुख भोगाल चिरकाळ । परब्रह्मा निर्मळ तया भजे ॥२॥
नंद म्हणे देव दूर आहे बापा । आम्हांसी तो सोपा कैसा होये ॥३॥
ऐकातांचि वचन काय करी नारायण । प्रगटरुप जाण दाखविलें ॥४॥
शंख चक्र गदा पद्म तें हस्तकीं । मुगुट मस्तकीं शोभायमान ॥५॥
ऐसा पाहतां हरी आनंद पैं झाला । एका जनार्दनी भेटला जीवेंभावें ॥६॥
२३
सांवळें सानुलें म्हणती तान्हुलें । खेळें तें वहिलें वृंदावनीं ॥१॥
नागर गोमटें शोभे गोपवेषें । नाचत सौरसे गोपाळासीं ॥२॥
एका जनार्दनीं रुपासी वेगळें । अहं सोहमा न कळें रुप गुण ॥३॥
२४
वेदादिक श्रमले न कळे जया पार । शस्त्रांसी निर्धार न कळेची ॥१॥
तो हा श्रीहरी नंदाचिया घरीं । क्रीडे नानापरी गोपिकांसी ॥२॥
चोरावया निघे गोपिकांचें लोणी । सौगडें मिळोनी एकसरें ॥३॥
एका जनार्दनी खेळतसे खेळा । न कळे अकळ आगमनिगमां ॥४॥
२५
मेळेवानि मुलें करावी हे चोरी । पूर्ण अवतारी रामकृष्न ॥१॥
पाळती पाहती एका जाणविती । सर्वे जाऊनी खाती दहींदूधा ॥२॥
सांडिती फोडिती भाजन ताकाचें । कवळ नवनीताचे झेलिताती ॥३॥
एका जनार्दनीं नाटकी तो खेळ । न कळे अकळ वेदशास्त्रां ॥४॥
२६
पाळतोनि जाती घरासी तात्काळ । खेळ तो अकळ सर्व त्याचा ॥१॥
गोपाळ संवगडे मेळावोनि मेळा । मध्ये तो सावळा लोणी खाये ॥२॥
निजलियाच्या मुखा माखिती नवनीत । नवल विपरित खेळताती ॥३॥
न कळे लाघव करी ऐशीं चोरी । एका जनार्दनी हरीं गोकुळांत ॥४॥
२७
मेळवोनि मेळा गोपाळांचा हरी । निघे करावया चोरी गोरसाची ॥१॥
धाकुल सवंगडी घेऊनि आपण । चालती रामकृष्ण चोरावया ॥२॥
ठेवियलें लोणी काढितो बाहेरी । खाती निरंतरी संवगडी ॥३॥
एका जनार्दनीं तयाचें कौतुक । न पडे ठाऊके ब्रह्मादिकां ॥४॥
२८
मिळती गौळणी दारवटीं बैसती । धरुं आतां निश्चिती घरामध्यें ॥१॥
येतो जातो हें न कळे त्यांची माव । वाउगीच हांव धरिताती ॥२॥
पांच सात बारा होऊनियां गोळा । बैसती सकळां टकमक ॥३॥
एका जनार्दनी न सांपडेचि तयां । योगी ध्याती जया अहर्निशीं ॥४॥
२९
आहर्निशी योगी साधिती साधन । तयासी महिमान न कळेची ॥१॥
तो हा श्रीहरी बाळवेषें गोकुळीं । खेळे वनमाळी गोवाळीयांसीं ॥२॥
एका जनर्दनीं न कळे महिमान । तटस्थ तें ध्यान मुनीजनीं ॥३॥
३०
न सांपडे हाती वाउगी तळमळ । म्हणोनि विव्हळ गोपी होती ॥१॥
बैसती समस्ता धरु म्हणोनि धावे । तंव तो नेणवें हातालागीं ॥२॥
समस्ता मिळोनी बैसती त्या द्वारें । नेणेवेचि खरे येतो जातो ॥३॥
एका जनार्दनी न सांपडेचि तयां । बोभाट तो वायां वाउगाची ॥४॥
३१
वाउगे ते बोल बोलती अबळा । कवण ते गोपाळा धरुं शके ॥१॥
प्रेमावीण कोण्हा न सांपडे हरी । वाउगी वेरझारी घरामध्यें ॥२॥
एका जनार्दनीं गोपीकांसीं शीण । म्हणोनि विंदान करीतसे ॥३॥
३२
नवल ती कळा दावी गोपिकांसी । लोणी चोरायासी जातो घरा ॥१॥
धाकुले संवगडे ठेवुनि बाहेरी । प्रवेशी भीतरीं आपणची ॥२॥
द्वारा झाकानियां बैसती गोपिका । देखियला सखा गोपाळांचा ॥३॥
एका जनार्दनीं धावुनि धरति । नवल ते रिती करितसे ॥४॥
३३
गोपी धावुनियां धरिती तयातं । उगा पाहे बहतें न बोले कांहीं ॥१॥
करिती गलबला मिळती सकळां । बोलती अबला वाईट तें ॥२॥
कां रें चोरा आतां कैसा सांपडलासी । म्हणोनि हातासी धरियलें ॥३॥
वोढोनियां नेती यशोदे जवळी । आहे वनमाळी कडेवरी ॥४॥
एका जनार्दनी यशोदेचे करीं । उभा श्रीहरी लोणी मागें ॥५॥
३४
घरोघरी कृष्ण धरिला बोभाटा । घेऊनि येती धीटा राजद्वारी ॥१॥
पाहती तो उभा यशोदे जवळी । वाउगी ती कळी दिसताती ॥२
गोपिका धांवती घेऊनियां कृष्ण । न कळे विंदान कांहीं केल्या ॥३॥
घेऊनियां येती तटस्थ पाहती । विस्मित त्या होती आपुले मनीं ॥४॥
एका जनार्दनींदावीत लाघव । न कळेंचि माव ब्रह्मादिकां ॥५॥
३५
मिळल्या गिपिका यशोदा जवळा । तटस्थ सकळां पाहताती ॥१॥
यशोमाती म्हणे आलेती कासया । वाउगें तें वायां बोलताती ॥२॥
एका जनार्दनीं बोलण्याची मात । खुंटली निवांत राहिल्या त्या ॥३॥
३६
आपुलिया घरा जाती मुकवत । नाहीं दुजा हेत चित्तीं कांहीं ॥१॥
परस्परें बोल बोलती अबळा । कैशीं नवल कळा देखियली ॥२॥
धरुनिया करीं जाती तेथवरी । उभा असे हरी जवळींच ॥३॥
एका जनार्दनीं न कळें लाघव । तटस्थ गोपी सर्व मनामाजीं ॥४॥
३७
आपुल्या मनासीं करिती विचार । न धरवे साचार कृष्ण करीं ॥१॥
योगीयांचे ध्यानीं न सांपडे कांहीं । तया गोपिकाही धरुं म्हणतीं ॥२॥
धारितां न धरवे तळमळ । वाउगा कोल्हाळ करिती वायां ॥३॥
एका जनार्दनीं शुद्ध भक्तिविण । पवे नारायण कवणा हातीं ॥४॥
३८
आभाविकांसी तो जवळीचा दुरीं । दुरीचा जवली हरी भाविकांसीं ॥१॥
म्हणोनि आभावें ठाकतीं गोपिका । त्या यदुनायका न धरती ॥२॥
वावुगे ते कष्ट मनींचा तो सोस । सायासें सायास शिणताती ॥३॥
एका जनार्दनींशीण गोपीकांसी । तेणें हृषीकेशी हांसतांसे ॥४॥
३९
न कळती भावेवीण रामकृष्ण । गोपिकांसी शीण बहुतची ॥१॥
बहुत मिळती बहुतांच्या मतां । तैशां गोपी तत्त्वतां शिणताती ॥२॥
एका जानार्दनीं प्रेमावीण देव । नकळे लाघव श्रीहरींचे ॥३॥
४०
भाविका त्या गोपी येतो काकुळती । तुमचेनि विश्रांती मजलागीं ॥१॥
मज निराकारा आकारासी येणें । तुमचें तें ऋण फेडावया ॥२॥
दावितो लाघव भोळ्या भाविकांसी । शाहणे तयासी न सांपडे ॥३॥
एका जनार्दनीं भाविकांवांचूनी । प्राप्त नोहे जाण देव तया ॥४॥
४१
भोळे ते साबडे गोपिका ते भावें । चुंबन बरवें देती तया ॥१॥
यज्ञमुखीं तोंड करी जो वाकुंडें । तो गोपिकांचे रोकडें लोणी खाये ॥२॥
घरां नेऊनियां घालिती भोजन । पंचामृत जाण जेवाविती ॥३॥
एका जनार्दनीं व्यापक तो हरी । गोकुळा माझारीं खेळ खेळे ॥४॥
४२
खेळतसे खेळ सवंगडियांसहित । गोपिकांचे हेत पुरवितसे ॥१॥
जयाचिये चित्तीं जे कांही वासना । तेचि नारायण पुरविणें ॥२॥
जया जैसा हेत पुरवीं तयांचा । विकला काया वाचा भाविकांचा ॥३॥
एका जनार्दनी भाविकांच्या पाठीं । धावें जगजेठी वनोवनीं ॥४॥
४३
गोकुळामाजी कृष्णें नवल केलें । स्त्री आनि भ्रतारा विंदान दाविलें ॥१॥
खेळ मांडिला हो खेळ मांडिला । न कळे ब्रह्मादिकां अगम्य त्याची लीळां वो ॥२॥
एके दिनीं गृहा गेले चक्रपाणी । बैसोनी ओसरी पाहे पाळतोनी लोनी ॥३॥
गौळणी आली घरां म्हणे शारंगपाणी । चोरीचे विंदान पाळती पाहसी मनीं ॥४॥
चोरी करावया जरी येसी सदनीं । कृष्णा धरुनी तुझी शेंडी बांधीन खांबालागुनी ॥५॥
एका जनार्दनीं ऐसे बोले व्रजबाळी । दाविलेंअ लाघव ब्रह्मादिकां न कळे ते काळीं ॥६॥
४४
उठोणि मध्यरात्रीं तेथें आला सांवळा । सुखसेजे पहुडली देखे गोपी बाळा ॥१॥
पती आणि गौळणी एके सेजे पहुडली । बैसोनियां सेजे विपरीत करणी केली ॥२॥
धरुनी गोपी वेणी दाढी पतीची बांधिली । न सुटे ब्रह्मादिकी ऐशी गांठ दिधली ॥३॥
करुनी कारण आले आपुले मंदिरा । यशोदे म्हणे कृष्णा काय केलें सुंदरा ॥४॥
जाहला प्राप्तःकाळ लगबग उठे कामिनी । वोढातसे दाढी जागा झाला तो क्षणीं ॥५॥
कां गे मातलीस दिली दाढी वेणी गांठी । एका जनार्दनीं आण वाहे गोरटी ॥६॥
४५
उभयतां बैसोनि क्रोधें बोलती । कैशीं जाहलीं करणी एकमेक रडतीं ॥१॥
गोदोहन राहिलें दिवस आला दुपारी । धाउनी शेजारी येती पहाती नवलपरी ॥२॥
शस्त्रें घेउनियां ग्रंथीं बळे कपिती । कपितांचि शस्त्रें आन कापें कल्पांतीं ॥३॥
घेऊनियां अग्नि लाविताती दाढी वेणी । न जळेचि वन्ही ऐशी केली कृष्णें करणी ॥४॥
ऐसा समुदाव लक्षावधि मिळाला । बोल बोलती बोला भलतेंचि बरळा ॥५॥
धावूंनिया नंदनारायतें सांगती । एका जनार्दनीं नवल विपरित गती ॥६॥
४६
नंदे आणिविलें उभयंता राजबिंदी । गोवळे आणि गोवळी भोवंतीं जनांची मांदी ॥१॥
येवोनि चावडीये उभयंता रडती । म्हणे नंदराव कैशी कर्मांची गती ॥२॥
अकावरी बैसोनी सांवळा गदगदां हांसें । विंदान दाविले तुज बांधिलें असे ॥३॥
आमुची तूं शेडीं काल बांधीन म्हणसी । न कळे देवाची माव देवें बांधिलें तुजसी ॥४॥
आतां माझी गती कैशीं हरी ते सांगा । करुणाभरीत देखोनि गेलें लागह वेगा ॥५॥
एका जनार्दनी करूणाकर मोक्षदानी । सहज दृष्टी पाहतां सुटली ग्रंथी दोनी ॥६॥
४७
आल्हादयुक्त गोपिका आली आपुलें सदनीं । नंदासहित मोक्षदानी प्रवेशलें भुवनीं ॥१॥
म्हणे यशोदा बा कृष्णा न करी तूं खोडी । बोलती गोपिका वाईट त्या जगझोडी ॥२॥
एका जनार्दनीं माझा अपराध नाहीं । जया जैसा भाव तया तोचि देहीं ॥३॥
