संत एकनाथ अभंग

संत एकनाथ अभंग १ते२०१

संत एकनाथ अभंग १ते२०१

संत एकनाथ अभंग १ते२०१ – संत एकनाथ गाथा

मंगलाचरण

ॐ नमो सदगुरुनिर्गुणा । पार नाहीं तंव गुणा । बसोनि माझिया रसना । हरिगुणा वर्णवीं ॥१॥

हरिगुण विशाळ पावन । वदवीं तूं कृपा करुन । मी मूढमती दीन । म्हणोनि कींव भाकितसें ॥२॥

तुमचा प्रसाद जाहलिया पूर्ण । हरिगुण वर्णीन मी जाण । एका वंदितसें चरण । सदगुरुचें आदरें ॥३॥

अर्थ:-

नाथ महाराजांचे सद्‌गुरु जे जनार्दन स्वामी ते स्वरुपदृष्टीने निर्गुण असले तरी ॐ म्हणण्यानें त्यांच्या ठिकाणी सगुणता आलेली असून ते गुण अपरिमित आहेत म्हणून माझ्या जिव्हेवर बसून आपण माझ्याकडून श्रीहरीच्या गुणांचे वर्णन करवावे, असे नाथ महाराज आपल्या सद्गुरुना नमस्कार करुन विनंती करीत आहेत १. कारण श्रीहरीचें गुण अनंत असून ते पतिताला पावन करणारे आहेत म्हणून ते कृपा करुन माझ्याकडून वदवून घ्यावे वास्तविक मी मतिहीन आहे म्हणून तुम्हाला करुणा भाकित आहे २ तुमचा माझ्यावर पूर्णप्रसाद झाला असतांना श्रीहरीच्या गुणांचे वर्णन करील, असे म्हणून नाथ महाराज आदरपूर्वक सद्‌गुरु जे जनार्दनस्वामी त्यांच्या चरणाला नमस्कार करीत आहेत. ३ भावपराग : यद्यपि भगवंताचे अनंत गुण असले तरी सद्‌गुरुकृपेने त्याचे वर्णन करता येणे शक्य आहे शंका सद्‌गुरुला निर्गुण म्हणून त्यांचे अगणित गुण आहेत, असे म्हटले आहे. या म्हणण्यांत विरोध दिसतो कारण निर्गुणाचे ठिकाणी गुण नसतात व गुणवानाला निर्गुण म्हणता येत नसते म्हणजे शास्त्रीय भाषेत ‘गुणनिष्ठाधेयता निरुपित अधिकरणताश्रयत्व, हे निर्गुणाच्या ठिकाणी नसते उत्तरः या अभंगात जो विरोध दिसतो तो विरोध नसून विरोधाभास आहे कारण सद्‌गुरुचें स्वरुप लक्षणाने निर्गुणता सिध्द होते व तटस्थ लक्षणाने सगुणता सिध्द होते तसेच स्वरुपलक्षणाचे कथन अभगातील निर्गुण पदाने केलेले आहे व तटस्थ लक्षणाचे कथन ॐ या पदाने केलेले आहे कारण शास्त्रात ॐ काराच्या अउम या मात्रांचा स्थूल, सूक्ष्म व कारण या देहाशी अभेट दाखविला आहे व हे सद्‌गुरु कृपेवांचून कळत नाहीं म्हणून जीवाला सद्‌गुरु अवश्य पाहिजे, असे नाथ महाराज म्हणतात


नमो व्यासादिक कवी हे पावन । जे परिपूर्ण धन भांडाराचें ॥१॥

करुनी उपदेश तारिलें बहुतां । उपदेश तत्त्वतां चालतसे ॥२॥

एका जनार्दनीं तुमचा मी दास । येवढी ही आस पुरवावी ॥३॥

अर्थ:-

व्यासादिक कवींना माझा नमस्कार असी कारण हे जगतास पावन करणारे असून ते ब्रहाविद्यारुपी भांडाराचे परिपूर्ण धन आहे १ त्यांना उपदेश करुन अनेकाचा उध्दार केलेला असून त्यांचा उपदेश खरोखर फलनु होत अ २. नाथ महाराज जनार्दन स्वामींना म्हणतात, भी तुमचा दक्ष असून माझी एवढी (कविता करण्याविषयीची) इच्छा पूर्ण करा


परा पश्यंती मध्यमा वैखरी । नमियेली खरी आदिमाया ॥१॥

वसोनिया जिव्हे वदावेम कवित्व । हरिनामीं चित्त निरंतर ॥२

आणिक संकल्प नाहीं माझे मनीं । एका जर्नादनीं वंदितसें ॥३॥

अर्थ:-

तात्विक सद्रुप असलेली जी आदि भगवती माया तिला मी चारी वाणीने नमस्कार केला आहे १ म्हणून तिने माझे जिव्हेवर बसून माझेकडून कवित्व वदवावे आणि माझे चित्त हरि नामस्मरणात रंगून जावे २ यावाचून माझे ठिकाणी दुसरा संकल्प नाही, असे म्हणून नाथ महाराज जनार्दन स्वामीच्या चरणाला नमस्कार करतात.


श्रीगुरुराया पार नाहीं तव गुणी । म्हणोनि विनवयी करितसों ॥१॥

मांडिला व्यवहार हरिनामीं आदर । सादरा सादरा वदवावें ॥२॥

न कळेचि महिमा ऊंच नीचपणे । कृपेंचे पोसणें तुमचे जाहलों ॥३॥

एका जनार्दनी करुनी स्तवन । घातिलें दुकान मोलेंविण ॥४॥

अर्थ:-

हे श्रीगुरुराया तुमचे अपरिमित गुण आहेत म्हणून मी तुम्हाला विनती करीत आहेत १ कारण मी हरिनामाविषयी व्यापार मांडला आहे त्यामुळे तो माझ्याकडून आस्थापूर्वक वदवून घ्यावा २ माझ्या नीचपणामुळे म्हणजे लहानपणामुळे आपला श्रेष्ठपणा मला कळत नाही परतु मी तुमचें कृपेचें पोसणे मात्र झालो आहे. ३ नाथ महाराज म्हणतात, मी सद्गुरुचें स्तवन करुन मोलावाचून मिळणारे हरिनामाचें दुकान घातले आहे


बालक्रीडा 

असतां बंदिशाळें । देवकी डोहळे । गर्भ घननिळे । आथियला ॥१॥

गुज पुसे भ्रतारा । आनु नेणें दुसरा । आवडी अवधारा । जिवा होय ॥२॥

मेळवुनि लेंकुरी । खेळ खेळावा साकार । गोकुळीं अवतार । गौळीया घरीं ॥३॥

वर्षतां शिळाधारीं । उचलवा माहागिरी । वेणु पावे करीं । वाजवीत ॥४॥

जळीं रिघ करावा । भवसर्प नाथावा । वरि बैसो बरवा । भाव माझा ॥५॥

कंसादिक वीर । त्यांचा कारावा संहार । ईजे राज्यधर । उग्रसेना ॥६॥

एक यश द्यावें त्रैलोक्य जिंकावें । कनकपूर बसवावें । सिंधुमाजीं ॥७॥

एका जनार्दनीं । डोहाळे संपूर्ण । पुरवी नारायणा । वासनेचे ॥८॥

अर्थ:-

वसुदेव देवकी कारागृहात असताना देवकीमातेला डोहळे झाले ते असे की मेधाप्रमाणे निळसर असलेला श्रीकृष्ण माझ्या गभांस आले आहे. १ असे गुह्यरुपाने आपल्या पतीला विचारा म्हणाली गर्भाला आलेला दुसरा तिसरा नसून साक्षात् भगवान श्रीकृष्णच आहे अशी आवड माङ जीवाला होत आहे हे तुम्ही ऐकावे २ यानें गोकुळांत गवळ्यांच्या घरीं अवतार धारण करुन लेंकुरें मेळवून परिपूर्ण खेळ खेळावा. ३. इंद्राला आहुति न दिल्यामुळे (इंद्राय स्वहाः) इंद्र कोपून शीळाधारीने पर्जन्यवृष्टि करील त्यावेळी सर्वांचे रक्षणाकरिता महापर्वताला (गोवर्धनाला) उचलून धरुन, हातांत वेणू घेऊन तो वाजवीत उभा असावा. ४. कालिंदीच्या डोहांत प्रवेश करुन भवसर्प म्हणजे कालिया सर्पास नाथून त्याचे डोक्यावर बसलेले सुंदर शोभायमान दिसावे अशी माझी इच्छा आहे म्हणजे डोहळे आहेत. ५. कंसादिक जे वीर आहेत त्यांचा नाश करावा आणि उग्रसेनाकडे राज्यकारभार सोपवावा. ६ त्रैलोक्याला जिंकून एकाला यश द्यावे व समुद्राचें मध्यभागी सुवर्णाची द्वारका वसवावी. ७.जनार्दन स्वामीचे शिष्य असलेले एकनाथ महाराज म्हणतात, देवकीच्या वासनेचें हे सर्व डोहळे नारायण पूर्ण करतो


देवकी निज उदरीं । गर्भाजी पाहे थोरी । तंव सबाह्म अभ्यंतरीं । व्यापक श्रीकृष्ण ॥१॥

अगे हा स्वतः सिद्ध हरी । स्वयंप्रकाश करीं । मीपणा माझारी । गर्भु वाढे ॥२॥

आतां नवल कैसे परी । आठवा गर्भु धरी । त्याहि गर्भा माझारीं मज मी देखे ॥३॥

दाहीं इंद्रियां माझारीं । गर्भांची वाढे थोरी । कर्म तदाकारीं । इंद्रिय वृत्ति ॥४॥

चितप्रकाशासी डोहळे । सद्रूप सोहळे । आनंद कल्लोळे गर्भू वाढे ॥५॥

तेथें स्वस्वरुपस्थिती सुखरुप प्रसुती । आनंद त्रिजगतीं परिपूर्ण ॥६॥

एका जनार्दनी । ज्ञानगर्भु सार । चिद्रुप चराचर । निखळ नांदे ॥७॥

अर्थ:-

देवकी माता स्वतःच्या उदरांत असलेल्या गर्भाचे मोठेपण पाहू लागली. त्यावेळी ती आंतबाहेर व्यापक असलेल्या श्रीकृष्णालाच पहाती झाली. १. आणि म्हणाली अग बाई! हा गर्भ म्हणजे स्वतःसिध्द स्पष्ट अग्लेला स्वयंप्रकाश श्रीहरि भगवान कृष्णच आहे व तो माझ्ग मीपणामध्ये गर्भ वाढत आहे. २. आता त्याचें आश्चर्य काय सांगावे? श्रेष्ठ असलेला आठव्या गर्भात प्रवेश करणाऱ्या त्यास माझ्या गर्भामध्ये मी पाहात आहे. ३. माझ्या दहा इंद्रियांच्यामध्ये गर्भाचे महत्त्व वाढत आहे आणि देवकीमातेच्या क्रिया व इंद्रियांच्या वृत्ति ‘तदाकारी, म्हणजे भगवंताकार’ झाल्या आहेत. ४. सत्स्वरुप, ज्ञानस्वरुप असलेल्या श्रीकृष्णविषयक डोहळ्याविषयी मनांत सोहळे होत असून देवकीच्या आनंदरुप कल्लोळांत गर्भ वाढत आहे. ५. तिन्ही लोकांत परिपूर्ण आनंदरुप असलेल्या परमात्म्याच्या स्वरुपाची स्थिति व सुखरुपतेची निर्मित्ती देवकीच्या ठिकाणी होत आहे. ६. जनार्दन स्वामींचे शिष्य नाथ महाराज म्हणतात, देवकीचा हा ज्ञानरुप गर्भ सर्वातील सार असून संपूर्ण चिद्रूपाने चराचरांत नांदत आहे.


देवकी करी चिंता । केवीं आठवा वांचे आतां । ऐसी भावाना भावितां । जिवीं तळमळ ॥१॥

तंव न दुखतांचि पोट । वेण न लगतां उद्धट । कृष्ण झाला प्रगट । स्वयें अयोनिया ॥२॥

हरि सुनीळ सांवळें । बाळ निजतेजे तेजाळें । देखोनि वेल्हाळे । स्वयं विस्मीत ॥३॥

ऐसें देखोनि श्रीकृष्णासी । मोहे आच्छादुं जाय त्यासी । तंव प्रकाशु तियेंसीं । कैसा आंवरेना ॥४॥

वेगीं वसुदेवातें म्हणे । तुम्हीं गोकुळांसी न्या तान्हें । एका जनार्दनें कृपा केलीं ॥५॥

अर्थ:-

देवकी मनांत चिता करु लागली कीं हा आठवा जो श्रीकृष्ण आता कसा वाचेल अशा कल्पनेने तिला तळमळ लागलेली आहे १ अशी तळमळ लागल्याबरोबर देवकीचे पोट न दुखताच व मोठी कळ न येता अयोनिने स्वत श्रीकृष्ण प्रगट झाले २ स्वतेजाने तेजस्वी असलेल्या निळसर सांवळ्या वेध लावणाऱ्या श्रीहरि बाळाला पाहून देवकी स्वत आश्चर्यचकित झाली अशा श्रीकृष्णाला पाहुन मोहाने अच्छादन करु लागली परंतु श्रीकृष्णाचा प्रकाश तिला कोणत्याही रितीने आवरत नव्हता ४ नाथ महाराज म्हणतात, जनार्दन स्वामींनी माझ्यावर कृपा केली, त्याप्रमाणे भगवंताने रुपाला येऊन देवकीवर कृपा केली म्हणून ती वसुदेवास म्हणाली, माझ्या या तान्ह्याला म्हणजे लाङक्याला तुम्ही गोकुळांत लवकर न्या.


देवकी म्हणे वसुदेवासी । वेगीं बाळके न्यावें गोकुळासी । घवघवीत तेजोराशी । देखे श्रीकृष्ण ॥१॥

पूर्ण प्रकाश निजतेजें । पाहतां न दिसें दुजें । तेथें कैंचे माझें तुझें । लपणें छपणें ॥२॥

सरसर अरजे दुरी । परब्रह्मा आम्हां छरीं । अहं कंसाचे भय भारी । बाधी कवणा ॥३॥

सवेचि पाहे लीळा ।मुगुट कुंडले वनमाळा । कंठीं कौस्तुभ तेजाळा । कळी तटी सुत्र ॥४॥

क्षुद्र घंटिका किंकणी । बाहु भूषणें भुषणीं । चिद्रेत्नें महामणी । वीर कंकणें ॥५॥

कमलवदन हरी । कमले नेत्रधारी । लीला कमळे करी । झेलीतसे ॥६॥

करकमळीं कमळा । सेवी चरणकमळा । ऐशी वसुदेव देखे डोळां । दिव्य मूर्ति ॥७॥

लक्ष्मी डवल उनियां जाण । हृदयीं श्रीवत्सलांछन । द्विजापदांचे महिमान । देखे दक्षिणाभागीं ॥८॥

शंख चक्रादि आयुधें चारी । पीतांबर धारी । सगुण निर्गुण हरि । समसाम्य ॥९॥

ऐसे सगुण निर्गुण भाका । पहात पहात देखा । भिन्न भेदाचि न रिघे रेखा । कृष्णापणीं ॥१०॥

एका जनार्दनीं खरें । निजरुप निर्धारें । अहं कंसाचे वावरे । मिथ्या भय ॥११॥

अर्थ:-

स्वच्छ तेजाची रास असलेल्या श्रीकृष्णास पाहून देवकी वसुदेवास म्हणाली, तुम्ही माझ्या बाळाला गोकुळाला लवकर न्याहो १ स्वतेजानें पूर्ण प्रकाशमान असलेल्या श्रीकृष्णाला पाहिल्याबरोबर वसुदेवास दुसरे काही दिसत नव्हते मग त्याठिकाणी माझें तुझे लपणे छपणे वगैरे कोठून असणार? २ वसुदेव देवकीस म्हणाले, अग वेडे ! दूर बाजूला सर, आमचे हातांत परब्रह्म आहे त्यामुळे अभिमान कंसाचें भय यद्यपि कठीण असले तरी ते कोणाला बाधणार? ३ असे म्हटल्याबरोबर सहज लीलेने (कौतुकाने) वसुदेवाने भगवंताकडे पाहिले तो डोक्यावर मुगुट, कानांत कुंडले, गळ्यांत तुळशीमाळा व तेजस्वी कौस्तुभमणी व कमरेला करदोडा ४ पायांत सुस्वर आवाज करणाऱ्या लहान घागऱ्या, बाहुभूषणे त्यांत तेजस्वी महामणी व वीरकंकण ५ कमळाप्रमाणे शोभायमान मुख असलेला, श्रीहरि आहे तसेच कमळाप्रमाणे शोभायमान नेत्र धारण करणारा, सहज लीलेने हातांत कमळे झेलत असणारा ६ हातांत कमळ आहे ज्याच्या अशा श्रीहरीच्या चरणकमलाची कमळा म्हणजे लक्ष्मी सेवा करीत आहे, अशी भगवंताची दिव्य मूर्ति वसुदेव डोळ्यांनी पाहू लागले. ७ भगवंताने लक्ष्मीला बाजूला सारुन हृदयांच्या ठिकाणी श्रीवत्सलांच्छन आणि डाव्या बाजूला भृगु ऋर्षीच्या लाथेच्या चिन्हाचे महत्त्व वसुदेव पाहू लागले ८ चारी हातांत शंख चक्रादि आयुधे असून पितांबर धारण केलेल्या, सगुण निर्गुण असलेल्या, सर्वांत समरुपाने असलेल्या श्रीहरीस पाहता झाला ९ अशा कृष्णरुप सगुण निर्गुण वस्तुस पाहत असतांना वसुदेवाच्या ठिकाणी वेगळ्या भेदाची भावना होत नव्हती. १०. नाथ महाराज म्हणतात, जनार्दन जो परमात्मा त्याचे स्वतःचे जे तात्विक स्वरुप त्याचा निश्चय केला असता अहंपणाने फुगलेल्या कंसाचें जे भय बाळगतात. ते भय खरे नसून मिथ्या आहे.


देवकी वसूदेवाकडे पाहे । तंव तो स्वानंदे गर्जताहे । येरी धावोनि धरी पाये । उगे रहा ॥१॥

जळो जळो हे तुमची बुद्धी । सरली संसारशुद्धी । कृष्ण लपवा त्रिशुद्धी । जग प्रगट न करावा ॥२॥

आतां मी करुं कैसें । भ्रतारा लागलें पिंसे । मज मायेच्या ऐसें । पुरुष ममता न धरी ॥३॥

मज मायेची बुद्धी ऐसी । म्यां आच्छादिलें श्रीकृष्णांसी । वेगें होईन तुमची दासी । अति वेगेंशीं बाळ न्यावें ॥४॥

येरु म्हणे नवल जालें । तुज कृष्णें प्रकाशिलें । त्वां केवीं अच्छादिलें । कृषरुप ॥५॥

सरसर अरजे मूढें । बोलसी तितुकें कुडें । कृष्णरुप वाडें कोडें । माया कैंची ॥६॥

येरी म्हणे सांडा चावटी । कोरड्या काय सांगू गोष्टी । गोकुळासी उठाउठी । बाळ न्यावें माझें ॥७॥

अवो कृष्णीं चिंतीसी जन्ममरण । हेंचि तुझें मूर्खपणा । कृष्णानामें जन्ममरण । समूळ निर्दळिलें ॥८॥

सरो बहु बोलाचा बडीवारु । परि निर्धारु न धरवे धीरु । या लगीं लेकरुं । गोकुळा न्यावें ॥९॥

तुम्हीं न माना माझिया बोला । वेणेंवीण उपजला । नाहीं योनिद्वारां आला । कृषाणानाथु ॥१०॥

आतां मी काय करुं वो । वसुदेव म्हणे नवलाओ । तुझ्या बोलाचा अभिप्रावो । तुझा तुमची न कळे ॥११॥

चोज कैसेवीण । ज्या नाहीं जन्ममरण । त्यासी मारील कवण । समुळ वावो ॥१२॥

जेणें मीपण आभासे । तेणें माझें मूर्खपणें तुम्हां दिसें । हें अंगींचे निजरुप पिसें । न कळें तुम्हां ॥१३॥

कृष्ण निजबोधु सुंदरा । यासी जीवें जतन करा । जाणिवेच्या अहंकारा । गुंता झणीं ॥१४॥

आतां काय मीं बोलुं शब्दू । ऐसा करितां अनुवादू । बोले खुंटला शब्दू । प्रगटला कृष्ण ॥१५॥

प्रकृति पुरुष दोन्हीं । मीनली एकपणीं । एका जनार्दनीं । बंदी मोक्ष ॥१६॥

अर्थ:-

देवकी वसुदेवाकडे पाहते तोच स्वानंदाविषयी गर्जना करीत असता देवकी धांवून त्याचें पाय धरुन उगे राहा म्हणाली. १. तुमचे हे ज्ञान राहू द्या. संसारऋण संपले असून खरोखर कृष्णाला लपवा. जगाला दाखवू नका. २. गर्जना केल्यामुळे वसुदेवाला पिसे लागले आहे. आता मी कसे काय करावे? कारण पुरुष (वसुदेव) माझ्याप्रमाणे ममता धरत नाही. ३. माझ्या मोहाच्या ज्ञानाने मी कृष्णाला आच्छादिले आहे. म्हणून तुम्ही तात्काळ कृष्णाला गोकुळाला घेऊन जावे. कारण मी तुमची दासीसुध्दा होण्यास तयार आहे. ४. देवकीनें असे म्हटले असता तुझ्या बोलण्याचे आश्चर्य वाट्ते, कारण तुला कृष्णाने प्रकाशित केले आहे, तेव्हा तू कृष्णाला केव्हा आच्छादिले आहे सांग बरे ! ५. अगदी गोंधळलेली तू बाजूला सर. तू जे बोलते ते खोटे असून कारण कृष्णरुपाविषयी माया तेथे कौतुकाने तरी कशी राहणार? ६. तेव्हा देवकी म्हणाली, हे बडबड करणे सोडून द्या. नुसत्या कोरड्या गोष्टी सांगू नका, तर माझे बाळ लवकर गोकुळाला घेऊन जावे. ७. अगं, तू कृष्णाला जन्ममरण चिंतित आहेस हेच तुझे मूर्खपण आहे. कारण कृष्णनामस्मरणानेच जन्ममरण निःशेष नाहीसे केलेले आहे. ८. तेव्हा देवकी म्हणाली, तुमच्या या बोलण्याचे मोठेपण राहू द्या. कारण निश्चयाने माझ्याकडून धीर धरवत नाही. याकरिता तुम्ही कृष्णाला गोकुळाला न्यावे. ९. तुम्ही माझे बोलणे मानत नाहीत. परंतु हा कळ न येतां निर्माण झालेला असून योनीद्वारा आलेला नाही. १०. असे बोलून आतां मी काय करु असा शोक करीत असता वसुदेव म्हणाले, तुझ्या बोलण्याचे आश्चर्य वाटते कारण तुझ्या बोलण्याचा अभिप्राय तुझा तुलाच कळत नाही ११. कळ न येता जन्माला आला आहे असे म्हणणे हे आश्चर्यकारक आहे, कारण ज्याला जन्म नाही म्हणून मरणही नाही त्याला कोण मारणार? म्हणून तुझे हे सर्व म्हणणे खोटे आहे. १२ ज्याच्या योगाने मीपणा प्रतितीला येतो, त्याच योगाने माझा मूर्खपणाही तुम्हाला दिसतो. परंतु हे मूळचे स्वरुपाचे वेड आहे. (ब्रह्म कैसे वेडावले) हे तुम्हाला कळत नाही १३ देवकी म्हणाली, कृष्ण ज्ञानस्वरुप असून यास जीवाभावाने जतन करा. बरं जाणिवेच्या अहंकारात कदाचित गुंतू नका १४ यापेक्षा मी जास्त काय शब्द बोलावे? असा अनुवाद करीत असता शब्द मावळला व भगवान श्रीकृष्ण प्रगट झाले. १५ असा संवाद करीत असता वसुदेव देवकी हे दोघे ही ‘एकपणीं’ म्हणजे कृष्णस्वरुपाला प्राप्त झाले म्हणून बंधनातून मुक्त झाले, असे जनार्दनस्वामीचें शिष्य नाथ महाराज म्हणतात.


१०

श्रीकृष्ण न्यावा गोकुळा । पायीं स्नेहाच्या शृंखळा । कायाकपटीं अर्गळा । मोहममतेच्या ॥१॥

कृष्णीं धरितां आवडी । स्वयें विराली स्नेहाची बेडी । मुक्तद्वारा परवडी । नाहीं अर्गळा शृखंळा ॥२॥

कृष्ण जंव नये होतां । तंवचि बंधनकथा । पावलीया कृष्णानाथा । बंदी मोक्ष ॥३॥

ते संधि रक्षणाईते । विसरली रक्षणातें । टकमकीत पहाते । स्वयें कृष्ण नेतां ॥४॥

श्रीकृष्ण अंगशोभा । नभत्व लोपलें नभा । दिशेची मोडली प्रभा । राखते कवण ॥५॥

अंधारामाजी सूर्य जातु । श्रीकृष्णासी असे नेतु । सत्व स्वभावें असे सांगतु । कृष्णाकडिये पडियेला ॥६॥

अंध ते बंधन नेलें । राखतो राखणे ठेलें । एका जनार्दनी केलें । नित्य मुक्त ॥७॥

अर्थ:-

वसुदेव मनांत म्हणाले, कृष्णाला गोकुळांत न्यावे तर पायामध्ये स्नेहाची बेडी असून शरीरामध्ये मोह व ममतारुपी कपटी अर्गळा म्हणजे अडथळे आहेत. १. परंतु कृष्णाला आवडीने धरल्याबरोबर स्नेहाची बेडी स्वतः नाहीशी होऊन अर्गळा शृंखळा वगैरेचा प्रकार नसून द्वार मुक्त झालेले आहे. २. जोपर्यंत भगवान श्रीकृष्ण हाताला येत नाही तोपर्यंतच बंधनाची गोष्ट आहे. भगवान श्रीकृष्णाला प्राप्त झाल्यानंतर जीव बंधातून मुक्त होतो. ३. भगवान श्रीकृष्णाला वसुदेव नेत असतांना रक्षण करणारे, रक्षण करण्यास विसरुन एकमेक एकमेकाला नजरेने पाहत होते. ४. श्रीकृष्णाच्या निळसर अंगकांतीने आकाशाचा निळसरपणा लोपून दिशेची प्रभादेखील नाहीशी झाली. इतके ते तेज असल्यामुळे त्यास कोण राखणार? ५. अंधारांत सूर्यजात असतांना ज्याप्रमाणे तेथें सर्व प्रकाशच होतो, त्याप्रमाणे स्वरुपतः पूर्ण प्रकाशरुप असलेल्या कृष्णास नेत असतांना स्वप्रकाश रुपाने आपले अस्तित्व प्रगट करीत कृष्ण वसुदेवाचें कडेवर चढले आहेत. ६. त्यामुळे अज्ञानजन्य बंधन तुटले असून, रक्षण करणारे रक्षण करण्यास विसरले. याप्रमाणे भगवंताने वसुदेवास नित्यमुक्त केले, असे नाथ महाराज म्हणतात.


११

तीरा आणिला श्रीकृष्ण । हरिखे यमुना झाली पुर्ण । चढ़े स्वानंदजीवन । चरण वंदनार्थ ॥१॥

वसुदेव म्हणे कटकटा । यमुना रोधिली वाटा । कृष्ण असतां निकटा । मोहं मार्ग न दिसे ॥२॥

कृष्ण असतां हातीं । मोहें पडली भ्रांति । मोहाचिये जाती । देव नाठवे बा ॥३॥

मैळ मुकी वेताळ । मारको मेसको वेताळ । आजी कृष्ण राखा सकळ । तुम्हीं कुळदेवतांनी ॥४॥

अगा वनींच्या वाघोबा । पावटेकीच्या नागोबा । तुम्ही माझिया कान्होंबा । जीवें जतन करा ॥५॥

हातींचा कृष्ण विसरुन । देव देवता होतों दीन । मोहममतेचें महिमान । देवा ऐसें आहें ॥६॥

मोहें कृष्णांची आवडी । तेथें न पडे शोक सांकडीं । एका जनार्दनीं पावलें परथडी । यमुनेच्या ॥७॥

अर्थ:-

वसुदेव भगवान श्रीकृष्णाला गोकुळाला नेत असतांना श्रीकृष्णाला यमुनेच्या तीराला आणले असता यमुना नदीने ते बघितल्याबरोबर पूर्ण आनंदित्त झालेली असून भगवंताच्या चरणाला नमस्कार करण्याकरिता तिचे स्वानंदजीवन वाढले. १. ते वाढलेले जीवन पाहून यमुना नदीने वाट निरोधिली आहे, असे म्हणून वसुदेव हाय हाय! करु लागले. कारण कृष्ण जवळ असतांना देखील मोहाने मार्ग दिसत नव्हता. २. मोहाची जातीच अशी विलक्षण आहे कीं कृष्ण हातांत असतांना देखील मोहाने भ्रांति पडलेली असून वसुदेवास देव आठवत नव्हता. ३. कृष्ण न आठवल्यामुळे मलीन, मुकी, भूतांचा राजा, मारक शूद्र कूळदेवतांनो तुम्ही आज माझ्या कृष्णाचे सर्व रितीने रक्षण करा. ४. अहो! वनातील हिंस्त्र पशु असलेल्या वाघोबा आणि शेपूट खाली जमिनीवर टेकवून कृष्णाच्या डोक्यावर फणा काढून चालणाऱ्या नागोबा तुम्ही भाझ्या कान्होबाचे जीवाभावाने जतन करा. ५. हे देवा, मोहाचे आणि ममतेचे महत्त्व असे काही विलक्षण आहे कीं वसुदेव हातातील कृष्णाला विसरुन कृष्णरक्षणाविषयी देव- देवतांना दीन होत आहे. ६. परंतु तोच मोह किंवा तेच प्रेम भगवान श्रीकृष्णाविषयी असेल तर शोकरुपी संकट कधीही पडणार नाही. अशा रितीने वसुदेव यमुनेच्या पैलतीराला प्राप्त झाले असे नाथ महाराज म्हणतात.


१२

गोकुळीं ठेवितां श्रीकृष्णनाथ । वसुदेवास माया प्राप्त । तेणें पावला त्वरित । देह बंदिशाळे ॥१॥

तंव तुटली जडली बेडी । कपाटा पडली कडी । भव भयाच्या कडाडी । अहं कंस पावे ॥२॥

श्रीकृष्ण सांडिला मागें । पंचमहाभूत पाठी लागे । मिथ्या बंधन वाउगें । उठी मरण भये ॥३॥

कंस पुसे लवलाह्या । काय प्रसाली तुझी जाया । म्हणोनी आणिली योगमाया । वसुदेवें ॥४॥

वेगें देवकी म्हणे । कंस पुसेल जेव्हां तान्हें । तेव्हा तुवां देणें । हे तया हातीं ॥५॥

ते तें देतां देवकी जवळी । गर्जे ब्रह्मांड किंकाळी । टाहो फुटली आरोळी । दैत्या निधीची ॥६॥

तेणें दचकलें दुर्धर । कामक्रोधादि असुर । कंस पावला सत्वर । धरावयासी ॥७॥

वेंगीं आठवा आणवी । तंव हातां आली आठवीं । कंस दचकला दुर्धर जीवीं । नोहें जालेंचि विपरित ॥८॥

आठवा न दिसे डोळां । आठवी पडली गळां । कर्म न सोडी कपाळा । आलें मरण मज ॥९॥

परासि मारितां जाण । मारिल्या मारी मरण । कंस भीतसे आपण । कृष्ण भय करी ॥१०॥

आठवीं उपडितां तांतडीं । तंव तें ब्रह्मांड कडाडी । हातांतुन निष्टली हडबडी । कंस भयाभीतु ॥११॥

तंव ते गर्जलीं अंबरीं । पैले गोकुळीं वाढे हरी । तुज सगट बोहरी । करील दैत्याकुळाची ॥१२॥

वधिता देवकीचीं बाळें । माझें पाप मज फळलें । माझें निजकर्म बळें । आलें मरण मज ॥१३॥

भय संचलें गाढें । तेणें पाऊल न चले पुढें । पाहतां गोकुळाकडे । मूर्च्छित कंस बा ॥१४॥

आसनीं भोजनीं शयनीं । भये क्रृष्ण देखे नयनीं । थोर भेदरा मनीं । जनीं वनीं हरी देखे ॥१५॥

कृष्ण भयाचें मथित । कंसपणा विसरे चित्त । एकाजनार्दनी भक्त । भयें जीवन्मुक्त ॥१६॥

अर्थ:-

वसुदेवाने श्रीकृष्णनाथाला गोकुळांत ठेवले असता त्यास माया प्राप्त झाली व त्यायोगानें वसुदेव कंसाच्या बंदिशाळेमध्ये ताबडतोब प्राप्त झाले. १. तोच तुटलेली बेडी पुन्हा जुळवून कपाटाला कडी लागली आणि मरणभयामुळे कडाडून आवाज करणारा अभिमानी कंस तेथें प्राप्त झाला. २. भगवान श्रीकृष्णाला मागे सोडल्यामुळे पंचमहाभूतें पाठीला लागून खोटे मरणाच्या भयाचें बंधन निष्कारण निर्माण झाले. तेव्हा तातडीने कंस विचारु लागला, तुझी बायको काय प्रसवली? म्हणून वसुदेवानें योगमाया आणिली. ४. तेव्हा देवकी वसुदेवास तातडीने म्हणाली, ज्यावेळी कंस तुम्हाला बाळाविषयी विचारेल तेव्हां ही माया त्याच्या हाती द्यावी. ५. वसुदेव ती माया देवकीजवळ देतांना दैत्यनिधी जो कंस त्याच्या आरोळीच्या किंकाळीनें ब्रह्मांडगर्जना करुन टाहो फुटला आहे. ६. त्या आरोळीने कठीण असे काम क्रोधादि असूर दचकले आहे म्हणजे आश्चर्यचकित झाले आहे आणि कंस त्या मायेला धरण्याकरता ताबडतोब प्राप्त झाला आहे. ७. आणि म्हणाला आठवा लवकर आण. तोच त्याच्या हातामध्ये आठवी म्हणजे माया आली असून कंस अत्यंत आश्चर्यचकित होऊन मी आतां वांचत नाही, कारण सर्व विपरीत झाले आहे. ८. असे म्हणत असतां आठवा जो श्रीकृष्ण तो डोळ्याला न दिसता आठवी जी माया तीच गळ्यांत पडली आहे. त्यामुळे माझ्या कपाळाला कर्म सोडीत नाही. चला मरण आलेले आहे.९. पर असलेला श्रीकृष्ण त्याला मारण्याची इच्छा केली असतांना मारणाऱ्यालाच मरण मारीत असते. कृष्णाच्या भयाच्या भीतीने कंस आपणांस भीत असे. १०. आठवी जी माया तिला दगडापर तातडीने आदळीत असता तिने ब्रह्मांडांत कडाडून गर्जना करुन बडबड करणारी हातांतून निसटली. त्यामुळे कंस भयभीत झाला. ११. हातांतून निसटलेली ती माया आकाशांत गर्जना करु लागली व म्हणाली, भगवान श्रीहरि गोकुळांमध्ये वाढत आहे. तो तुझ्यासह सर्व दैत्यकुळाचा नाश करील. १२. असे ऐकल्याबरोबर कंस मनाशी म्हणाला, मी देवकीची मुले मारल्यामुळे माझे पाप मला फळाले असून माझ्या कर्माच्या सामर्थ्याने मला मरण आले आहे. १३. असे म्हटल्याबरोबर कंस अत्यंत भयभीत होऊन एक पाऊलदेखील पुढे टाकता येईना म्हणून गोकुळाकडे पाहतो तोच तो मूर्च्छित झाला. १४. कंसाचे ठिकाणी कृष्णाचे भय निर्माण झाल्यामुळे तो बसला असतांना, भोजन करीत असतांना, झोपला असतांना त्याला डोळ्यांनी कृष्णच दिसत होता. नव्हे, नव्हे जनामनामध्ये देखील श्रीहरिकृष्णच दिसत होता. एवढी त्याच्या मनापध्ये कृष्णाविषयी भीति निर्माण झाली होती. १५. कृष्णभीतिचे तात्पर्य विरोधी भक्ति घडल्यामुळे कंसाचे चित्त कंसापणादेखील विसरुन तो जीवन्मुक्त झाला असे नाथ महाराज म्हणतात.


श्रीकृष्ण प्रगटला

१३

गोकुळीं आनंद जाहला । रामकृष्ण घरा आला । नंदाच्या दैवाला । दैव आलें अकस्मात ॥१॥

श्रावण वद्य अष्टमीसीं । रोहिणी नक्षत्र ते दिवशी । बुधवार परियेसी । कृष्णमूर्ति प्रगटलीं ॥२॥

आनंद ब समाये त्रिभुवनी । धांवताती त्या गौळणी । वाण भरुनी नंदराणी । सदनाप्रती ॥३॥

एका जनार्दनी अकळ । न कळे ज्याचें लाघव सकळ तया म्हणती बाळ जो म्हणती बाळ । हालविती ॥४॥

अर्थ:-

नंदबाबाचे नशीब एकाएकी अनुकूल झाले आहे. कारण त्याच्या घरात रामकृष्ण अवतीर्ण झाले आहे. त्यामुळे गोकुळात चहूकडे आनंद झालेला आहे. १. भगवान अवतीर्ण झाले तो काल ऐका. श्रावण महिना वद्य अष्टमी, रोहिणी नक्षत्र आणि बुधवार या दिवशी कृष्णाचा अवतार झालेला आहे. २. त्यामुळे त्रिभुवनांत आनंद मावत नव्हता. गौळणी तर इकडे तिकडे धांवाधांव करुन ताटामध्ये वाण भरुन यशोदेच्या घराला आल्या आहेत. ३. नाथ महाराज म्हणतात, वेदादिकालाही विधिमुखाने न कळणारे असे त्यांचें सर्व मायावी प्रकार कळत नाहीत. असा त्यास गौळणी जो जो बाळ म्हणून हलवितात.


१४

एक धांवुनी सांगिती । अहो नंदराया म्हणती । पुत्रसुख प्राप्ति । मुख पहा चला ॥१॥

सर्वें घेऊनि ब्राह्माण । पहावया पुत्रवदन । धावूंनियां सर्वजण । पहावया येती ॥२॥

बाळ सुंदर राजीवनयन । सुहास्यवदन घनः श्यामवर्ण । पाहूनियां धालें मन । सकळिकांचे तटस्थ ॥३॥

पाहूनि परब्रह्मा सांवळा । वेधलें मान तमालनीळा । एका जनार्दनी पाहतां डोळा । वेधें वेधिलें सकळ ॥४॥

अर्थ:-

काही एक गोपाळ इकडे तिकडे धांवाधांवी करुन सांगू लागले, अहो! नंदरायाला पुत्रसुखाची प्राप्ती झाली आहे, म्हणून आपण त्या श्रीहरीचे मुख पाहण्याकरिता नंदबाबाच्या घराला चला असे म्हणू लागले. १. आणि लगेच ब्राह्मणाला बरोबर घेऊन नंदबाबाचे पुत्रमुख पाहण्याकरिता सर्वजण धांवून आले आहेत. २. भगवान श्रीकृष्ण सुंदर अशा कमलनयनांनी युक्त, हास्यवदन असलेला, मेघाप्रमाणे नीलवर्ण असलेला, त्याला पाहून सर्वांचे मन स्तब्ध झाले आहे. ३. तमालनीळसर सांवळ्या परब्रह्माला डोळ्यांनी पाहून त्याचा मनाला छंद लागून त्याच्या छंदाने सर्व मोहित झाले, असे नाथ महाराज म्हणतात.


१५

वेधल्या गोपिका सकळ । गोवळ आणि गोपाळ । गायी म्हशी सकळ । तया कृष्णाचें ध्यान ॥१॥

नाठवें दुजें मनीं कांही । कृष्णावांचुनीं आन नाहीं । पदार्थमात्र सर्वही । कृष्णाते देखती ॥२॥

करितां संसाराचा धंदा । आठविती त्या गोविंदा । वेधें वेधल्या कृष्णाछंदा । रात्रंदिवस समजेना ॥३॥

एका जनार्दनी छंद । ह्रुदयीं तया गोविंद । नाहीं विधि आणि निषेध । कृष्णावांचुनी दुसरा ॥४॥

अर्थ:-

त्या भगवान श्रीकृष्णाला पाहिल्याबरोबर गोपाळ गोपीका गोपाळा सर्व गायी आणि म्हशी त्यांना कृष्णाचे ध्यान लागले आहे. १. त्यामुळे कृष्णावांचून दुसरे काही । आठवत नसून सर्व पदार्थमात्रांत कृष्णालाच पाहत होते. २. त्या संसाराचा धंदा करीत असतांना गोविंदाला आठवल्यामुळे कृष्णछंदाच्या वेधाने मोहित झालेल्या त्यांना रात्र किंवा दिवस कळत नव्हता. ३. नाथ महाराज म्हणतात, त्यांना श्रीकृष्ण परमात्म्याचा इतका छंद लागला होता कीं त्यांच्या हृदयामध्ये श्रीकृष्ण गोविंदावांचून दुसरा विधीनिषेध काहीच कळत नव्हता.


१६

गोकुळीच्या जना ध्यान । वाचे म्हणती कृष्ण कृष्ण । जेवितां बैसतां ध्यान । कृष्णमय सर्व ॥१॥

ध्यानी ध्यती कृष्णा । आणिक नाहीं दुजी तृष्णा । विसरल्या विषयध्याना । सर्व देखती कृष्ण ॥२॥

घेतां देतां वदनीं कृष्ण । आनं नाहीं कांही मन । वाचा वाच्य वाचक कृष्ण । जीवेंभावें सर्वदा ॥३॥

कृष्णारुपीं वेधली वृत्तीं । नाहीं देहाची पालट स्थितीं । एका जनार्दनी देखती । जागृती स्वप्नी कृष्णांतें ॥४॥

अर्थ:-

भगवंताला पाहिल्याबरोबर गोकुळवाशी लोकांना भगवंताचे इतके ध्यान लागले होते. की ते जेवतांना, बसतांना, वाणीने कृष्ण कृष्ण म्हणून ध्यानानें सर्व कृष्णमयच झाले होते. १. ते कृष्णाचेच ध्यान करत होते. दुसरी कशाचीही त्यांना इच्छा नव्हती. म्हणून ते सर्व विषयांना विसरुन, सर्वगत कृष्णालाच पाहात होते. २. ते देतांना घेतांना कृष्णच म्हणत होते. त्यांचे मन कृष्णावांचून दुसरे काही जाणत नव्हते. फार काय! जीवाने भावाने सतत वाच्य वाचक वाचा कृष्ण कृष्ण रुपच झाले होते. ३. त्यांची वृत्ति कृष्णरुपाविषयीमोहित झाल्यामुळे ते देहस्थितीवर येत नव्हते. उलट जागृती आणि स्वप्नामध्यें कृष्णस्वरुपालाच पहात होते. असे नाथ महाराज म्हणतात.


गर्गाचार्य

१७

व्रजात कोणे एक वेळेशी । आले गर्गाचार्य ऋषी । त्यासी दाखवितां कृष्नासी । चिन्हें बोलतां झाला ॥१॥

यशोदेबाई ऐक पुत्राची । लक्षणे ॥धृ ॥

मध्ये मुख्य यशोदा बाळा । सन्मुख रोहिणी वेल्हाळा । भोवंता गोपिकांचा पाळा । त्या गोपाळा दाखविती ॥२॥

करील दह्मा दुधाची चोरी । भोगिल गौळियांच्या पोरी । सकळ सिंदळांत चौधरी । निवडेल निलाजरा ॥३॥

चोरुनी नेईल त्यांची लुगडीं । त्यांचे संगे घेईल फुगडी । मेळवुनी गोवळ गडी । सुगडी फोडी शिंकींची ॥४॥

पांडव राजियाचे वेळीं । काढील उष्टया पात्रावळी । ढोरें तुमच्या घरची वेळीं । निवडेल निलाजरा ॥५॥

यावरी कलवंडतील झाडें । लत्ता खळाळ हाणील घोडे । महा हत्ती धरील सोंडे । परी ती विघ्रे मावळतीं ॥६॥

यावरी गाडा एक पडावा । अथवा डोहामाजीं बुडावा । वावटुळीनें उडुनी जावा । सांपडावा वैरियाला ॥७॥

कारण सच्चिदानंदाचें । बीज नोहे हें नंदाचें । जन्मांतर गोविंदाचें । नव्हें कथिल्य मथिल्यांचे ॥८॥

हृदयीं श्रीवत्सलांछन । ब्राह्मणलत्तेचें भूषण । हा होईल ब्राह्मणा जन । एका जनार्दनीं घरींचा ॥९॥

अर्थ:-

कोणे एके दिवशी गर्गाचार्य ऋषी गोकुळांत आले असता भविष्य पहाण्याकरिता यशोदामाता श्रीकृष्णास दाखवित असतांना गगाचार्य ऋषि भगवंताची लक्षणें सांगंतां झाला. १. यशोदाबाई तू आपल्या पुत्राची लक्षणें ऐक. धृ. मध्यभागी मुख्य यशोदेच्या बाळाला म्हणजे कृष्णाला ठेवून समोर सुंदर असलेली रोहिणी आणि भोवती गोपिकांचा वेढा असून त्या गोपाळाला दाखवितात. २. तेव्हा गगाचार्य ऋषि म्हणाले हा गोपाळ म्हणजे श्रीकृष्णा दह्या दूधाची चोरी करील. गवळ्यांच्या पोरीचा उपभोग घेईल. सर्व सिंदळामध्ये अधिकारी निर्लज्ज असा निवडेल. ३. गोपिकांची लुगडें चोरुन नेईल. त्यांच्याबरोबर फुगडी खेळेल. गोपाळ मित्र मिळवून शिंक्यावरची लहान मडके फोडील. ४. पांडव राज्याच्या वेळी त्यांच्या पंक्तीच्या उष्ट्‌या पत्रावळी काढली. तुमची घरची गुरें राखील. इतका निर्लज्ज निवडेल. म्हणजे होईल. ५. यानंतर झाडे कलवडंतील घोडे मोठा आवाज करणाऱ्या लाता हाणतील. भोठे हत्ती भगवंताला सोंडेंमध्ये धरतील अशी अनेक विघ्ने नाहीसे होतील. ६. यानंतर मोठी गाडी अंगावर पडावी किंवा डोहामध्ये बुडावें. वाहुटुळीने उडून जावा. आणि शत्रूच्या हातांत सापडावा. ७. हे गोविंदाचें सांगितलेल्या किंवा मानलेल्या गोष्टीचे स्वरुप नसून तसेच नंदाच्या जन्मांतराच्या पुण्याईचे फळ नसून केवळ सच्चिदानंदाचा गाभाच आहे. ८. नाथ महाराज म्हणतात हा परमात्मा हृदयावर श्रीवत्सलांच्छन धारण करणारा, छातीच्या डाव्या बाजूला भृगु ऋषीचे लातेचे भूषण धारण करणारा, असा हा ब्राह्मण कुंटुबातील होईल म्हणजे नाथ महाराजांच्या घरी श्रीखंड्याचे रुप धारण करुन सेवा करणारा होईल.


श्रीकृष्ण आळ

१८

निळी कांच भूमीं खेळे वनमाळी । पाहिलें प्रतिबिंब कृष्णं तया न्याहाळीं ॥१॥

रडूं घेतलें रडूं घेतलें । समजावी यशोदा परी रडूं घेतलें ॥२॥

दे मज खेळावया भानु । आन नको कांही दुजा छंद मनु ॥३॥

एका जनार्दनीं देव छंद धरी गा । समजावी यशोदा परी न राहे उगा ॥४॥

अर्थ:-

भगवान वनमाळी जमीनीवर खेळत असतांना तेथे पडलेली जी निळी काच त्यामध्ये पडलेले प्रतिबिंब त्यास श्रीकृष्णांनी पाहिले. १. आणि रडावयास सुरवात केली आहे. यशोदामाता समजावीत असताना भगवंताने रडणे सुरु केलेले आहे. २. आणि म्हणाले मला खेळण्याकरिता सूर्य दे मला दूसरे काहीही नको. हाच माझ्या मनातील छंद आहे. ३. नाथ महाराज म्हणतात देवाने अशा रितीने हट्ट धरलेला असून यशोदा माता समाजावीत असतांना भगवान गप्प बसले नाही.


१९

शुद्ध स्फटिके आपुलें रुप देखे । कृष्ण तेणें हारिखें डोलतसे ॥१॥

देहाविदेहा आलिंगन स्वानंदें चुंबन । तये संधीं मन हारपत ॥२

स्वस्वरुपीं भेटीं थोर उल्हास पोटीं । उन्मळींत दाष्टी निजरुप पाहें ॥३॥

हें जाणोनि माया धावे लावलाह्मा । उचलोनि कान्हाया दृश्य दावी ॥४॥

माझें रुप मज देई घालितो लोळणी । जननी नानागुणी बुझावीत ॥५॥

माया मोहं गुणाचे खेळणें । येथें कृष्ण म्हणे जीवेभावें ॥६॥

देह घटाबाहेरी न वचें मी मुरारी । श्रद्धा उष्ण भरी तावितसे ॥७॥

विषय पंचधारा देइन बा साकर । नाथिली करकर कां करिसी ॥८॥

घेई स्तनपान वोरसु इंद्रियां गोरसु । मायेसी उदासू रुसूं नको ॥९॥

इच्छा माउलीची साय सावकाश खाय । गोगोरसाची माय मज चाड नाहीं ॥१०॥

तो तंव ठाईच्या ठाई म्यां तव काहीं नेले नाहीं । निजरुप पाही जैंसे तैसें ॥११॥

तुझी पडलीया पडसाई असतांचि जालें नाहीं । नास्तिक तेचि डोई सबळ जाले ॥१२॥

तुझिया सांगातें करणें आणि भुतें । अहंकारें थिते चोरुनि नेलीं ॥१३॥

दुजेपणें पाहतां धरितां नये हातां । निजरुपा तत्त्वतां काढोनि देई ॥१४

होसी चक्रचाळ घाइसी आळ । बाळलीळा खेळ निर्वाणीचा ॥१५॥

मज मायावेगळा नवचे बा गोपाळा । आपरुपीं खेळा खेळू नको ॥१६॥

नेणों कैशी आवडी माया म्हणसी कुडी । भूली नव्हें खोडी तान्हुलिया ॥१७॥

हें नायके उत्तर म्हणे परती सर । निजरुपी साचार दावीं मज ॥१८॥

यापरी कान्हया स्वरुपीं थाया । बुझावितां माया वेढोनि गेली ॥१९॥

आपुलैया स्वप्रभा आपण पावे शोभा । सबाह्म कृष्ण उभा एकपणें ॥२०॥

माया मोहकता गुणाची वार्ता । कृष्णापणीं एकत्वेंची ॥२१॥

एक जनार्दनी निजीं निज मिळणी । सगुणी निर्गुणीं कृष्ण एक ॥२२॥

अर्थ:-

आपले पडलेले प्रतिबिंब पाहून अत्यंत आनंदित होऊन डोलू लागले १. देहभान विवर्जित होऊन विदेह स्थितीला प्राप्त होऊन स्वानंदाविषयी उपभोग घेत असतांना त्यावेळी मन पनपणाला विसरुन गेले. २. कारण स्वतःचे सच्चिदानंद स्वरुपाशी ऐक्य झाल्यामुळे मनांत अत्यंत आनंद होऊन राहिला. व अशा स्थितीत अधोन्मिलीत दृष्टीने स्वस्वरुप पाहु लागले. ३. हे यशोदा मातेने पाहिल्याबरोबर तेथे धांवत जाऊन भगवान श्रीकृष्णाला उचलून घेऊन इतर दृश्य पदार्थ दाखवू लागली. ४. तेव्हां भगवान म्हणाले, माझे रूप मला दे. म्हणून गडगडा लोळायला लागले. तेव्हा यशोदा भगवंतास अनेक प्रकाराने समजाऊ लागली. ५. श्रीकृष्ण म्हणाले, स्वस्वरूपाव्यतिरिक्त असलेले हे अविद्येच्या त्रिगुणाचे पदार्थ असून त्यांच्या मोहाचे हे खेळणे आहे. परंतु मला चैतन्य विषयक अंत:करणस्थितीचे खेळणे पाहिजे. ६. मी मुरारी शरीररुपी घराचे बाहेर न जाता आतंच स्वानंदाचा भोग घेत असतांना हा तुझा भाव जणू काय तापवण्याच्या क्रियेने मला ‘गरम’ म्हणजे चिडवत आहे. ७. आता यशोदा म्हणते पंच विषयाच्या प्रवाहांत असणारी साखर तुला देते. नसलेली करकर तूं का करतोस. ८. मुखाने, पान्हा आलेले स्तनपान घेऊन लोणी घे. परंतु आईवर उदास होऊन रुसू नको. ९. आईची इच्छा अशी आहे. की तूं साय सावकाश खा. परंतु भगवान म्हणाले आई मला गाईच्या दही, दूध, तूप, लोण्याची इच्छा नाही. १०. त्यावेळी यशोदा म्हणाली. ते तर इथल्या येथे असून मी काहीं तुझे स्वरुप नेलेले नसून ते जसेच्या तसे आहे. ११. तूझीच पडसावली (अविद्या) पडल्यामुळे ते तुझे स्वरुप असून नसल्यासारखे झाले व (परमात्मा) असून नाही म्हणणारे ते प्रमुख बलवान नास्तिक झाले. १२. तुझ्या संगतीने प्राण्यांच्या म्हणजे शरीराच्या ठिकाणी असलेला जो अहंभाव व ‘करणे’ म्हणजे इंद्रियांचें ठिकाणी असणारा ममाभिमान हा चोरुन नेला. म्हणजे नाहीसा झाला. १३. तुला द्वैतभावाने पहात असतांना तू त्यांच्या हाताला येत नाही. परंतु अभेदाने तुला पाहिले असता तूं त्याना खरोखर स्वस्वरुप देतो. १४ तू बाळलीला करुन गोपींच्यावर आरोप करुन पराकाष्टेचा खेळ खेळून भीष्माचार्यावर सुदर्शन चक्र चालवणाराही होतोस. १५. यशोदा कृष्णाला म्हणाली. तू माझ्याहून वेगळा होऊं नको (मायातींत होऊ नको) आणि आपल्या स्वस्वरुपाविषयी खेळ खेळू नको. १६. यशोदा आई म्हणेल. कीं याला स्वानंदविषयी कशी आवड झाली हे काही कळत नाही. परंतु तान्हुलिया कृष्णाला स्वस्वरुपाचा विसर कधीही नसून त्यास स्वरुपाविषयीची नित्य सवय (ओळख) आहे. १७. असे म्हणेल तर भगवान हे तिचे बोलणे ऐकण्यास तयार नसून तिला बाजूला सर म्हणून स्वस्वरुपाचे ठिकाणी चराचर विश्व मला दाखव. १८. यारितीने कृष्णाने स्वस्वरुपाविषयी छंद घेतला असतांना यशोदा अनेक प्रकाराने कृष्णास समजावीत असतांना ती चक्रात पडली म्हणजे तिला काही कळेनासे झाले. १९. आपल्या स्वतःचे तेजाने सौंदर्याला प्राप्त होऊन श्रीकृष्ण आंत बाहेर एकरुपाने भरला आहे. २०. यशोदा मातेने खेळण्याकरता दाखवलेले पदार्थ त्रिगुणात्मक अविद्येचे मोह निर्माण करणारे असल्यामुळे भगवान त्यांत न रमतांना एकरस असलेले स्वस्वरुप आहे. २१. नाथ महाराज म्हणतात या खेळण्यांत स्वस्वरुपाचे एकत्व असून सगुण निर्गुण एक भगवान श्रीकृष्णच आहे.


विश्वरूप

२०

एके दिनी नवल जालें । ऐकवें भावें वहिलें ॥१॥

घरीं असतां श्रीकृष्ण । योगीयाचें निजध्यान ॥२॥

नंद पूजेसी बैसला । देव जवळी बोलाविला ॥३॥

शाळीग्राम देखोनि । मुखांत घाली चक्रापाणी ॥४॥

नंद पाहे भोवतालें । एका जनार्दनी बोले ॥५॥

अर्थ:-

एके दिवसी फार मोठे आश्वर्य झाले. ते आपण तात्काळ अंतःकरण पूर्वक श्रवण करा. १. योग्यांचे निजध्यान असलेले भगवान श्रीकृष्ण आपले घरी असतांना २. नंदराजे पूजेला बसले असतांना, नंदराजांनी कृष्णाला जवळ बोलविले. ३. भगवंताने पूजेत शालीग्राम पाहिला व लगेच मुखामध्ये घातला. ४. नाथ महाराज म्हणतात कीं नंदराजा चहूंकडे शालीग्राम पाहून म्हणाला.


२१

म्हणे कृष्णराया शाळीग्राम देई । येरू लवलाही वदन पसरी ॥१॥

चवदा भुवनें सप्त तीं पाताळें । देखियलीं तात्काळें मुखमाजीं ॥२॥

स्वर्गीचे देव मुखामाजी दिसती । भुलली चित्तवृत्ति नंदराव ॥३॥

एका जनार्दनी नाठवें भावना । नंद आपणा विसरला ॥४॥

अर्थ:- 

अरे, श्रीकृष्णा, शालीग्राम दे. असे म्हटल्याबरोबर कृष्णानें आपलें मुख पसरले. १. तोच कृष्णाचें मुखामध्यें चवदा भुवने, सप्त पाताळे नंदराजाने पाहिली. २. नव्हे स्वर्गातील देवसुध्दा मुखामध्ये दिसत आहे. असे नंदराजाने पाहून तोच चित्तवृत्तीने भूलून गेला आहे. ३ नाथ महाराज म्हणतात नंदराजा सर्व कल्पना विसरुन आपणासही विसरला आहे.


२२

घालुनी माया म्हणे नंदराया । भजे यादव राया कायावाचा ॥१॥

संसारसुख भोगाल चिरकाळ । परब्रह्मा निर्मळ तया भजे ॥२॥

नंद म्हणे देव दूर आहे बापा । आम्हांसी तो सोपा कैसा होये ॥३॥

ऐकातांचि वचन काय करी नारायण । प्रगटरुप जाण दाखविलें ॥४॥

शंख चक्र गदा पद्म तें हस्तकीं । मुगुट मस्तकीं शोभायमान ॥५॥

ऐसा पाहतां हरी आनंद पैं झाला । एका जनार्दनी भेटला जीवेंभावें ॥६॥

अर्थ:-

नंदराजा देहाला विसरल्याबरोबर कृष्णाने त्याचेवर मायेचे अच्छादन करुन नंदरायाला म्हणाले तुम्ही यादवांचा राणा जो भगवान त्याची काया, वाचा, मनाने सेवा करा. १ शुध्द अंतःकरणाने परब्रह्माची सेवा केली त्र तुम्ही अखंड सुख भोगालं. २ तेव्हां नंदराज म्हणाले, अरे बाबा देव अत्यंत दूर आहे. आम्हाला तो सोपा कसा होणार? ३ असे नंदराजाचें वचन ऐकल्याबरोबर भगवान नारायण स्वतःचे स्वरुप प्रगट दाखविते झाले. ४ हातांत शंख, चक्र, गदा, पद्म असून डोक्यावर शोभायमान मुगुट आहे. ५. याप्रमाणे नंदराजाने श्री हरिला पाहिल्याबरोबर अत्यंत आनंद झाला. आणि जीवाभावानें भगवंतास भेटला. म्हणजे आलिंगन दिले असे नाथ महाराज म्हणतात.


चार्यकर्म

२३

सांवळें सानुलें म्हणती तान्हुलें । खेळें तें वहिलें वृंदावनीं ॥१॥

नागर गोमटें शोभे गोपवेषें । नाचत सौरसे गोपाळासीं ॥२॥

एका जनार्दनीं रुपासी वेगळें । अहं सोहमा न कळें रुप गुण ॥३॥

अर्थ:-

भगवान कृष्णाला लहान अंगावर पिणारे असे शामल रंगाचें बाळ आहे असें म्हणतात. परंतु ते तत्काळ वृदावनांत खेळत आहे. १. सुंदर चांगले शोभायमान गुराख्याचें वेष धारण करुनं गोपाळा बरोबर आनंदाने नांचत होते. २. नाथमहाराज म्हणतात. हा दिसायला असा असला तरी स्वरुपाने वेगळाच आहे. तो मी ब्रह्म आहे अशा भावाने वागणाऱ्याऱ्यांना त्याचे स्वरुप व गुज कळत नाही


२४

वेदादिक श्रमले न कळे जया पार । शस्त्रांसी निर्धार न कळेची ॥१॥

तो हा श्रीहरी नंदाचिया घरीं । क्रीडे नानापरी गोपिकांसी ॥२॥

चोरावया निघे गोपिकांचें लोणी । सौगडें मिळोनी एकसरें ॥३॥

एका जनार्दनी खेळतसे खेळा । न कळे अकळ आगमनिगमां ॥४॥

अर्थ:-

वेदादिक ज्या परमात्म्याचा अंत शोधण्यांत थकले परंतु त्यांना त्याचा अंत कळाला नाही. म्हणजे परमात्मा केवढा आहे. असा शोध घेण्यांत वेदादिक श्रमून गेले. परंतू त्यांना त्याचां पत्ता लागला नाही. तसेच शास्त्रेही परमात्मा एवढा आहे, तेवढा आहे. असा निश्चय करु शकले नाहीत. १. असा वेदशास्त्र अगम्य असलेला हा सगुण वेषधारी श्रीहरि नंदरायाच्या घरी गोपिकांसी अनेक प्रकाराने क्रीडा करीत आहे. २ सोबती मिळवून एकाएकी गोपिकांची लोणी चोरण्यास निघत असे. ३. नाथमहाराज म्हणतात वेदशास्त्राला अगम्य असा असलेला असा श्रीहरि गोकुळामध्ये अनेक प्रकारचे खेळ खेळत असे.


२५

मेळेवानि मुलें करावी हे चोरी । पूर्ण अवतारी रामकृष्न ॥१॥

पाळती पाहती एका जाणविती । सर्वे जाऊनी खाती दहींदूधा ॥२॥

सांडिती फोडिती भाजन ताकाचें । कवळ नवनीताचे झेलिताती ॥३॥

एका जनार्दनीं नाटकी तो खेळ । न कळे अकळ वेदशास्त्रां ॥४॥

अर्थ:-

पूर्णावतार असलेला रामकृष्ण परमात्मा हा मुले जमवून चोरी करीत होता. १. टेहेळणी ठेवून एकमेकाला खूणवून बरोबर जाऊन दहीदूध खात असत. २ आणि ताकाचे माठ सांडुन देऊन ते फोडून लोण्यांचे गोळे झेलीत असता ३. नाथमहाराज म्हणतात. असा हा बहुरुपी श्रीहरि वेदाला न कळणारा अनेक खेळ खेळत असतांना कळत नव्हता.


२६

पाळतोनि जाती घरासी तात्काळ । खेळ तो अकळ सर्व त्याचा ॥१॥

गोपाळ संवगडे मेळावोनि मेळा । मध्ये तो सावळा लोणी खाये ॥२॥

निजलियाच्या मुखा माखिती नवनीत । नवल विपरित खेळताती ॥३॥

न कळे लाघव करी ऐशीं चोरी । एका जनार्दनी हरीं गोकुळांत ॥४॥

अर्थ:-

त्या श्रीहरिचा सर्व खेळ अगम्य पाहुन ताबडतोब सर्व परत घराला जातात. १. परंतू पुन्हा भगवान सर्व सवंगड्याचा मेळा जमवून आपण त्यांच्या मध्यभागी राहून लोणी खात असत. २ आणि जे गोपाळ गोपी झोपी गेले असतील त्यांच्या मुखाला लोणी लावीत असे. अशारितीचे आश्चर्य कारक विलक्षण खेळ खेळत होते. ३ नाथमहाराज म्हणतात श्रीहरिचा मायावी प्रकार कुणाला कळत नसून तो गोकुळांत अशारितीने चोरी करीत असे.


२७

मेळवोनि मेळा गोपाळांचा हरी । निघे करावया चोरी गोरसाची ॥१॥

धाकुल सवंगडी घेऊनि आपण । चालती रामकृष्ण चोरावया ॥२॥

ठेवियलें लोणी काढितो बाहेरी । खाती निरंतरी संवगडी ॥३॥

एका जनार्दनीं तयाचें कौतुक । न पडे ठाऊके ब्रह्मादिकां ॥४॥

अर्थ:-

भगवान श्रीहरि गोपाळांचा समुदाय जमवून दही, दूध लोण्याची चोरी करण्याकरिता निघत असे. १. भगवान रामकृष्ण हे आपलेबरोबर लहान सोबती घेऊन चोरी करण्याकरिता चाललेले आहेत २. गवळणींनी शिक्यावर ठेवलेले लोणी बाहेर काढून सवंगड्याना सतत खाण्यास देत असत. ३. नाथमहाराज म्हणतात त्या श्रीहरिचा आनंद ब्रह्मदेवा दिकांलाही कळत नव्हता.


गौळणी

२८

मिळती गौळणी दारवटीं बैसती । धरुं आतां निश्चिती घरामध्यें ॥१॥

येतो जातो हें न कळे त्यांची माव । वाउगीच हांव धरिताती ॥२॥

पांच सात बारा होऊनियां गोळा । बैसती सकळां टकमक ॥३॥

एका जनार्दनी न सांपडेचि तयां । योगी ध्याती जया अहर्निशीं ॥४॥

अर्थ:-

भगवान श्रीकृष्णाला निश्वयाने घरांत धरण्याकरिता गौळणी एकत्र होऊन घराचे दाखंट्यावर बसलेल्या आहेत १ भगवान त्यांचे घरांतून येत जात असतांना त्याचे येण्याजाण्याचे कपट न कळताच निष्कारण कृष्णास धरण्याची उत्कट इच्छा करतात. २. सात, पाच, बारा गौळणी गोळा होऊन एकसारखे लक्ष लावून चकित पणाने सर्व बसतात ३ नाथमहाराज म्हणतात. ज्या श्रीहरीचे योगी लोक रात्रंदिवस ध्यान करतात तो या गोपिकाना सापडत नाही.


२९

आहर्निशी योगी साधिती साधन । तयासी महिमान न कळेची ॥१॥

तो हा श्रीहरी बाळवेषें गोकुळीं । खेळे वनमाळी गोवाळीयांसीं ॥२॥

एका जनर्दनीं न कळे महिमान । तटस्थ तें ध्यान मुनीजनीं ॥३॥

अर्थ:-

योगी लोक रात्रंदिवस योगाभ्यासाचे अनुष्ठान करतात त्यांना भगवंताची थोरवी कळत नाही. १. असा तो श्रीहरि लहान मुलाचा वेष धारण करुन गोकुळांत गवळ्यांच्या बरोबर खेळत आहे २. नाथमहाराज म्हणतात मननशील लोकांचे जे ध्येय उदासीन असे स्वरुप आहे. त्यांची थोरवी त्यानाही कळत नाही.


३०

न सांपडे हाती वाउगी तळमळ । म्हणोनि विव्हळ गोपी होती ॥१॥

बैसती समस्ता धरु म्हणोनि धावे । तंव तो नेणवें हातालागीं ॥२॥

समस्ता मिळोनी बैसती त्या द्वारें । नेणेवेचि खरे येतो जातो ॥३॥

एका जनार्दनी न सांपडेचि तयां । बोभाट तो वायां वाउगाची ॥४॥

अर्थ:-

भगवान श्रीहरि गोपिकांच्या हातात न आल्यामुळे म्हणजे न सापडल्यामुळे त्या अस्वस्थ होऊन व्याकुळ होत होत्या. १ सर्व गोपिका त्या श्रीहरिला धरु म्हणून धावू लागल्या कीं त्यांच्या हाती लागत नसे आणि त्या सर्व निवांत बसल्या असतांना त्यांच्या हाती लागत असे. म्हणजे त्यांच्याजवळ येत असे. २. त्या श्रीहरिला धरण्याकरिता सर्व मिळून द्वारी बसल्या असताना देखील त्यांना श्रीहरि घरांत केव्हां येतो व केव्हां जातो हे कळत नसे. ३. नाथमहाराज म्हणतात त्या गोपिकांना श्रीहरि सांपडत नव्हता परंतु त्या विनाकारण श्रीहरिला धरण्याविषयीचा गलबला करीत होत्या.


श्रीकृष्ण विंदान

३१

वाउगे ते बोल बोलती अबळा । कवण ते गोपाळा धरुं शके ॥१॥

प्रेमावीण कोण्हा न सांपडे हरी । वाउगी वेरझारी घरामध्यें ॥२॥

एका जनार्दनीं गोपीकांसीं शीण । म्हणोनि विंदान करीतसे ॥३॥

अर्थ:-

गोकुळातील सर्व स्त्रीया आपण त्या श्रीहरिला धरुन यशोदेला दाखवू अशी उगीचच बडबड करीत होत्या. वास्तविक त्या श्रीहरिला कोण धरणार आहे. १ कारण श्रीहरि हा प्रेमावांचून सापडत नाही. मग त्याला धरु या अभिमानामुळे विनाकारण घरात येज़ार करीत आहे २ नाथमहाराज म्हणतात त्या गौळणी अभिमानामुळे भगवान श्रीहरिला धरण्याकरिता अभिमानाने प्रयत्न करीत होत्या म्हणून दमून जात होत्या. अशारितीचे चातुर्य भगवान करीत होते.


३२

नवल ती कळा दावी गोपिकांसी । लोणी चोरायासी जातो घरा ॥१॥

धाकुले संवगडे ठेवुनि बाहेरी । प्रवेशी भीतरीं आपणची ॥२॥

द्वारा झाकानियां बैसती गोपिका । देखियला सखा गोपाळांचा ॥३॥

एका जनार्दनीं धावुनि धरति । नवल ते रिती करितसे ॥४॥

अर्थ:-

भगवान श्रीहरि गोपिकांच्या घरीं लोण्याची चोरी करण्याकरिता त्यांच्या घराला जात असतांना त्यांना आश्चर्यकारक कौशल्य दाखवीत असत. १. लहान सोबती घराबाहेर ठेवून आपण स्वतः घरांत प्रवेश करीत असत. २. गौळणी दार लावून आंत बसल्या होत्या त्यांनी आंत आलेल्या गोपाळाच्या सोबत्याला पाहिले. ३. आणि त्यास धरण्याकरिता धांवून धरुं लागल्या तो भगवंताने आश्चर्यकारक पध्दत केली. असे नाथमहाराज म्हणतात.


३३

गोपी धावुनियां धरिती तयातं । उगा पाहे बहतें न बोले कांहीं ॥१॥

करिती गलबला मिळती सकळां । बोलती अबला वाईट तें ॥२॥

कां रें चोरा आतां कैसा सांपडलासी । म्हणोनि हातासी धरियलें ॥३॥

वोढोनियां नेती यशोदे जवळी । आहे वनमाळी कडेवरी ॥४॥

एका जनार्दनी यशोदेचे करीं । उभा श्रीहरी लोणी मागें ॥५॥

अर्थ:-

गौळणीनी धावत जाऊन कृष्णाला धरले त्यावेळी भगवान बध्याप्रमाणे उगीच पाहात होते परंतु काहीही एक शब्द बोलले नाही १ त्या सर्व गौळणी मिळून कल्लोळ करु लागल्या अ.णि त्या अयोग्य शब्द बोलू लागल्या. २. कां रे चोरा तू आतां कसा सापडला आहेस असे म्हणून त्याच्या हाताला धरले आहे. ३ आणि यशोदेजवळ वोढत वोंढत नेत असतांना भगवान यशोदेच्या कडेवर बसलेले आहे असे पाहिले. ४. भगवान यशोदेच्या हातांत उभा असून यशोदेस लोणी मागत आहे, असे नाथमहाराज म्हणतात.


३४

घरोघरी कृष्ण धरिला बोभाटा । घेऊनि येती धीटा राजद्वारी ॥१॥

पाहती तो उभा यशोदे जवळी । वाउगी ती कळी दिसताती ॥२

गोपिका धांवती घेऊनियां कृष्ण । न कळे विंदान कांहीं केल्या ॥३॥

घेऊनियां येती तटस्थ पाहती । विस्मित त्या होती आपुले मनीं ॥४॥

एका जनार्दनींदावीत लाघव । न कळेंचि माव ब्रह्मादिकां ॥५॥

अर्थ:-

कृष्ण चोरी करीत असताना त्यास धरले आहे असा घरोघर बोभाट झाला असतांना ज्या उध्दट गोपिका होत्या त्या नंदराजाच्या घराला धावून आल्या असतांना १ भगवान श्रीकृष्ण यशोदेजवळ उभा आहे, अशा रितीने पाहू लागल्या व कृष्णाला धरले ही कृती खोटीच आहे असे दिसते. २ काही गोपी कृष्णाला घेऊन धांवू लागल्या परंतु भगवंताचे हे चातुर्य कोणालाही कळत नसे. ३ भगवंताला घेऊन आल्यानंतर उदास वृत्तीने पाहून आपल्या मनांत आश्चर्य चकित होत होत्या. ४ नाथमहाराज म्हणतात भगवान आपले कौशल्य दाखवित असतांना त्याचे कपट ब्रह्मादिक देवानांसुध्दा कळत नाही.


३५

मिळल्या गिपिका यशोदा जवळा । तटस्थ सकळां पाहताती ॥१॥

यशोमाती म्हणे आलेती कासया । वाउगें तें वायां बोलताती ॥२॥

एका जनार्दनीं बोलण्याची मात । खुंटली निवांत राहिल्या त्या ॥३॥

अर्थ:-

सर्व गौळणी एकत्र होऊन यशोदेजवळ आल्या व उदास वृत्तीने सर्वजणी पाहु लागल्या. १ यशोदा माता म्हणाली अगं ! गोपिकांनो, तुम्ही कशा करता आलात? तेव्हां त्या म्हणाल्या, काही नाही उगीचच आलो. २. नाथ महाराज म्हणतात, त्या गोपिकांच्या बोलण्याची गोष्ट कुंठित झाली असून त्या निवांत राहिल्या.


३६

आपुलिया घरा जाती मुकवत । नाहीं दुजा हेत चित्तीं कांहीं ॥१॥

परस्परें बोल बोलती अबळा । कैशीं नवल कळा देखियली ॥२॥

धरुनिया करीं जाती तेथवरी । उभा असे हरी जवळींच ॥३॥

एका जनार्दनीं न कळें लाघव । तटस्थ गोपी सर्व मनामाजीं ॥४॥

अर्थ:-

त्या गौळणी मुक्याप्रमाणे आपल्या घराला जात असतांना त्यांचे चितांत दुसरी कोणतीही इच्छा नव्हती. १: त्या स्त्रिया म्हणजे गौळणी एकमेकीला बोलू लागल्या कीं भगवंताने आश्चर्यकारक आपले कौशल्य कसे काय दाखवले गं २. अगं त्या गौळणी कृष्णाला हातांत धरुन यशोदेजवळ जातात तोच श्रीहरि यशोदेच्या जवळच उभा आहे असे. दिसते ३. नाथ महाराज म्हणतात. सर्व गोपीना या परमात्म्याचे कौशल्य न कळल्यामुळे त्या मनामध्ये आश्चर्य करुन तटस्थ झाल्या आहेत.


३७

आपुल्या मनासीं करिती विचार । न धरवे साचार कृष्ण करीं ॥१॥

योगीयांचे ध्यानीं न सांपडे कांहीं । तया गोपिकाही धरुं म्हणतीं ॥२॥

धारितां न धरवे तळमळ । वाउगा कोल्हाळ करिती वायां ॥३॥

एका जनार्दनीं शुद्ध भक्तिविण । पवे नारायण कवणा हातीं ॥४॥

अर्थ:-

सर्व गोपिका मनांत विचार करतात कीं हा श्रीहरि कृष्ण परमात्मा खरोखर हातांत धरता येणे शक्य नाही. १. अगं हा परमात्मा योग्यांच्या ध्यानांत कधीही येत नाही. त्याला ह्या गोपिका आपण धरुं असे म्हणतात. २. त्या श्रीहरिला धरण्याकरिता प्रयत्न केले असतांना तो न धरल्यागेल्यामुळे अस्वस्थ होऊन विनाकारण उगीच कल्ळोळ करीत आहे. ३. नाथमहाराज म्हणतात हा श्रीहरि शुध्द भक्तीवाचून कोणाचेही हाताला येत नाही. म्हणजे त्याची प्राप्ती होत नाही.


३८

आभाविकांसी तो जवळीचा दुरीं । दुरीचा जवली हरी भाविकांसीं ॥१॥
म्हणोनि आभावें ठाकतीं गोपिका । त्या यदुनायका न धरती ॥२॥

वावुगे ते कष्ट मनींचा तो सोस । सायासें सायास शिणताती ॥३॥

एका जनार्दनींशीण गोपीकांसी । तेणें हृषीकेशी हांसतांसे ॥४॥

अर्थ:-

तो श्रीहरि परमात्मा जवळ असून देखील भाव भक्तिने रहित असलेल्यांना दूर होतो. म्हणजे त्याची प्राप्ती होत नाही व जे भाविक आहे त्यांना श्रीहरि परमात्मा मायेच्या पलिकडे असला तरी त्यांना त्याची प्राप्ती होते. १. म्हणूनच ज्या गोपिका अभाविक आहे त्या फसतात. म्हणूनच यादवांचा राणा जो कृष्ण परमात्मा त्यास त्या धरू शकत नाहीत. २. त्यांचा मनाचा जो परमात्मा धरण्याविषयीचा हव्यास व तत्जन्य जे कष्ट ते फुकट असून श्रीहरीला धरण्याविषयी केलेले सायास व त्या सायासामुळे दमून जातात. ३. नाथमहाराज म्हणतात, भगवंताला धरण्याविषयी गोपिका दमून गेल्यामुळे भगवंत हसत होते.


३९

न कळती भावेवीण रामकृष्ण । गोपिकांसी शीण बहुतची ॥१॥

बहुत मिळती बहुतांच्या मतां । तैशां गोपी तत्त्वतां शिणताती ॥२॥

एका जानार्दनीं प्रेमावीण देव । नकळे लाघव श्रीहरींचे ॥३॥

अर्थ:-

भगवान रामकृष्ण हा भावावांचून आकलन होत नाही. परंतु गौळणी भगवंताला भावावांचून धरण्याचा अट्टाहास करीत असल्यामुळे त्या दमून जात होत्या. १. अनेक शास्त्रकारांचे मताचा शोध अनेक लोक घेत असतात व शेवटी त्यांना तो सर्व शीण होतो. त्याप्रमाणे गोपिका देखील भाव नसल्यामुळे शीणवून जात होत्या. २. नाथ महाराज म्हणतात, या श्रीहरिचा असा काहीं मायावी प्रकार आहे कीं तो श्रीहरि प्रेमावांचून कळत नाही.


४०

भाविका त्या गोपी येतो काकुळती । तुमचेनि विश्रांती मजलागीं ॥१॥

मज निराकारा आकारासी येणें । तुमचें तें ऋण फेडावया ॥२॥

दावितो लाघव भोळ्या भाविकांसी । शाहणे तयासी न सांपडे ॥३॥

एका जनार्दनीं भाविकांवांचूनी । प्राप्त नोहे जाण देव तया ॥४॥

अर्थ:-

परंतु काही भाविक गोपी होत्या त्या भगवंताला काकुलती येऊन भगवंतास म्हणावयाच्या कीं हे देवा तुमच्या योगाने आम्हाला विश्रांती आहे. १. तेव्हां देव म्हणाले. मी निराकार असूनही तुमचे ऋण फेडण्याकरिता मी आकारला येतो. २. भगवान श्रीहरि आपल्या भोळ्या भाविक भक्तांना आपला मायावी प्रकार कसा आहे हे दाखवितो. परंतु जे शहाणे म्हणविणारे आहे. त्यांना श्रीहरि सांपडत नाही. म्हणजे त्याची प्राप्ती होत नाही. ३. नाथ महाराज म्हणतात हा देव भाविकाला प्राप्त होतो व भावावांचून जे अभाविक आहे त्यांना प्राप्त होत नाही..


४१

भोळे ते साबडे गोपिका ते भावें । चुंबन बरवें देती तया ॥१॥

यज्ञमुखीं तोंड करी जो वाकुंडें । तो गोपिकांचे रोकडें लोणी खाये ॥२॥

घरां नेऊनियां घालिती भोजन । पंचामृत जाण जेवाविती ॥३॥

एका जनार्दनीं व्यापक तो हरी । गोकुळा माझारीं खेळ खेळे ॥४॥

अर्थ:-

साध्या भोळ्या भाविक ज्या गोपिका होत्या त्या श्रीहरिला चांगल्यारितीने चुंबन देत असत. १. जो श्रीहरि यज्ञमुखाकडे तोंड वांकडे करतो म्हणजे त्यांचा पुरोडांश घेत नाही तो गोपिकांचे लोणी प्रत्यक्ष खातो. २. त्या गोपिका भगवंताला घरांत नेऊन पंचामृताचे भोजन घालीत होत्या. ३. नाथमहाराज म्हणतात असा हा श्रीहरी व्यापक असूनही गोकुळांत अनेक खेळ खेळत होता.


४२

खेळतसे खेळ सवंगडियांसहित । गोपिकांचे हेत पुरवितसे ॥१॥

जयाचिये चित्तीं जे कांही वासना । तेचि नारायण पुरविणें ॥२॥

जया जैसा हेत पुरवीं तयांचा । विकला काया वाचा भाविकांचा ॥३॥

एका जनार्दनी भाविकांच्या पाठीं । धावें जगजेठी वनोवनीं ॥४॥

अर्थ:-

भगवान श्रीहरी आपल्या सवंगड्याबरोबर खेळ खेळत असतांना गोपिकांचे उद्देश पुरवीत होता. १. भगवान श्रीहरी ज्यांच्या चित्तामध्यें जशी वासना असेल त्याप्रमाणे ती पूर्ण करीत होता. २. आणि ज्याचा जसा उद्देश्य असेल त्याप्रमाणे तो पूर्ण करुन भाविकांना तो काया, वाचेने विकल्याप्रमाणे वागत होता. ३. नाथमहाराज म्हणतात फार काय सांगावे! हा श्रीहरी परमात्मा भाविकांच्या पाठोपाठ रानावनांत धावत आहे.


वेणी

४३

गोकुळामाजी कृष्णें नवल केलें । स्त्री आनि भ्रतारा विंदान दाविलें ॥१॥

खेळ मांडिला हो खेळ मांडिला । न कळे ब्रह्मादिकां अगम्य त्याची लीळां वो ॥२॥

एके दिनीं गृहा गेले चक्रपाणी । बैसोनी ओसरी पाहे पाळतोनी लोनी ॥३॥

गौळणी आली घरां म्हणे शारंगपाणी । चोरीचे विंदान पाळती पाहसी मनीं ॥४॥

चोरी करावया जरी येसी सदनीं । कृष्णा धरुनी तुझी शेंडी बांधीन खांबालागुनी ॥५॥

एका जनार्दनीं ऐसे बोले व्रजबाळी । दाविलेंअ लाघव ब्रह्मादिकां न कळे ते काळीं ॥६॥

अर्थ:-

भगवान श्रीकृष्णा ने गोकुळांत मोठे आश्चर्य केले. ते असे की गोकुळातीला गौळणी आणि त्यांच्या पतीला आपले कौशल्य दाखविले. १. भगवंताने गोकुळांत क्रीडा करण्यास आरंभ केला आहे. परंतु त्या श्रीहरिचे दुर्बोध असे गुण वा खेळ ते ब्रह्मदेवालाही कळत नाही. २. एके दिवशी भगवान श्रीहरी एका गवळणीच्या घराला गेले व ओसरीवर बसून गुप्त शोधाने लोणी पाहु लागले. ३. तेवढ्यांत गवळण घरी आली व म्हणाली हे कृष्णा तू लोणी चोरण्याच्या कुशलतेने मनांत गुप्त शोध करुन पहात आहेस काय ? ४. परंतु हे कृष्णा तू जर माझ्या घराला चोरी करण्यास आला तर मी तुला धरुन तुझी शेंडी खांबाला बांधेन बरे. ५. नाथमहाराज म्हणतात याप्रमाणे ती गोपिका बोलत असतांना त्यावेळो भगवंताने आपला मायावी प्रकार तिला दाखविला. तो ब्रह्मदेवादिकालाही कळत नाही.


४४

उठोणि मध्यरात्रीं तेथें आला सांवळा । सुखसेजे पहुडली देखे गोपी बाळा ॥१॥

पती आणि गौळणी एके सेजे पहुडली । बैसोनियां सेजे विपरीत करणी केली ॥२॥

धरुनी गोपी वेणी दाढी पतीची बांधिली । न सुटे ब्रह्मादिकी ऐशी गांठ दिधली ॥३॥

करुनी कारण आले आपुले मंदिरा । यशोदे म्हणे कृष्णा काय केलें सुंदरा ॥४॥

जाहला प्राप्तःकाळ लगबग उठे कामिनी । वोढातसे दाढी जागा झाला तो क्षणीं ॥५॥

कां गे मातलीस दिली दाढी वेणी गांठी । एका जनार्दनीं आण वाहे गोरटी ॥६॥

अर्थ:-

भगवान, श्रीहरि मध्यरात्रीच उठले व तिच्या घरीं आले. तेव्हां ती गोपिका आपले पतीच्या शय्येवर जवळच झोपलेली पाहिली. १. गवळी व गवळण ज्या शय्येवर झोपले होते त्याच शय्येवर भगवान श्रीहरि बसून उलट करणी केली. २. ती अशी कीं गोपीची वेणी हातांत धरुन तिच्या पतीच्या दाढीला बांधली. ती अशी की ब्रह्मदेवालाही सुटणार नाही अशी ती गांठ दिली. ३. असे कारस्थान करुन कृष्ण आपले घरांस आला तेव्हां यशोदा म्हणाली अरे कृष्णा तूं गोपिकेस काय केले ?४. सकाळची वेळ झाली असतांना गडबडीने गवळण उठावयास गेलीतोच गवळ्याची दाढी ओढल्या गेली व लगेच गवळी जागा झाला. ५. व म्हणाला अगं तूं दाढीवेणीची गांठ कां बरे दिलीस. तूं उन्मत्त झाली आहेस. तेव्हां ती गोमटी असलेली गवळण आपल्या पतीची शपथ वाहु लागली असे नाथमहाराज म्हणतात.


४५

उभयतां बैसोनि क्रोधें बोलती । कैशीं जाहलीं करणी एकमेक रडतीं ॥१॥

गोदोहन राहिलें दिवस आला दुपारी । धाउनी शेजारी येती पहाती नवलपरी ॥२॥

शस्त्रें घेउनियां ग्रंथीं बळे कपिती । कपितांचि शस्त्रें आन कापें कल्पांतीं ॥३॥

घेऊनियां अग्नि लाविताती दाढी वेणी । न जळेचि वन्ही ऐशी केली कृष्णें करणी ॥४॥

ऐसा समुदाव लक्षावधि मिळाला । बोल बोलती बोला भलतेंचि बरळा ॥५॥

धावूंनिया नंदनारायतें सांगती । एका जनार्दनीं नवल विपरित गती ॥६॥

अर्थ:-

दोघेही शय्येवर बसून एकमेकास क्रोधाने बोलत आहे. व शेवटी म्हणाले आपणावर जारणमारणाचा प्रयोग कसा काय झाला आहे हे कांही कळत नाही. म्हणून रडू लागले? गायीच्या धारा काढावयाच्या तशाच राहिल्या आहे. दिवस तर माध्यान्ही आला आहे. गवळी अजून उठून बाहेर कां बरे येत नाही म्हणून शेजारी-पाजारी तेथे धांवत येऊन झालेला तो प्रकार आश्चर्याने पाहु लागले. २. हातांत शस्त्र घेऊन गांठ आपल्या सामर्थ्याने कापू लागले. परंतु कल्पांत झाला तरी ती गांठ शस्त्राने कापल्या जाणे शक्य नाही. ३. नंतर हातात अग्नी घेऊन तो दाढी वेणींला लाविला तरी अग्नीनेही ती गांठ जळणार नाही अशी भगवंताने जादू केली होती. ४. असे करता करता गवळ्याच्या घराला लाखो लोकांचा समुदाय जमा झाला. व भलतेच असंवाद शब्द बोलू लागले. ५. नंतर कांहीनी धांवत जाऊन नंदरायाला झालेला प्रकार सांगितला. अशी आश्चर्यकारक विरुध्द कर्माची गती आहे असे नाथमहाराज म्हणतात


४६

नंदे आणिविलें उभयंता राजबिंदी । गोवळे आणि गोवळी भोवंतीं जनांची मांदी ॥१॥

येवोनि चावडीये उभयंता रडती । म्हणे नंदराव कैशी कर्मांची गती ॥२॥

अकावरी बैसोनी सांवळा गदगदां हांसें । विंदान दाविले तुज बांधिलें असे ॥३॥

आमुची तूं शेडीं काल बांधीन म्हणसी । न कळे देवाची माव देवें बांधिलें तुजसी ॥४॥

आतां माझी गती कैशीं हरी ते सांगा । करुणाभरीत देखोनि गेलें लागह वेगा ॥५॥

एका जनार्दनी करूणाकर मोक्षदानी । सहज दृष्टी पाहतां सुटली ग्रंथी दोनी ॥६॥

अर्थ:-

ही वार्ता ऐकल्याबरोबर नंदराजाने त्या दोघांना राजवाड्यामध्ये बोलावून आणले असतांना गवळण व गवळी यांच्या चहूबाजूला लोकांचा समुदाय होता. १. ते दोघेही चावडीवर आल्याबरोबर रडू लागले. व म्हणाले नंदराया आमच्या कर्माची गती अशी कशी आहे. २. इकडे भगवान यशोदेच्या मांडीवर बसून गदगदा हांसू लागले व म्हणाले आमचे तुला कौशल्य दाखवले व तुला त्यायोगाने बांधले आहे. ३. तू कालच आमची शेंडी खांबाला बांधीन म्हणाली होती ना परंतु देवाचे कपट तुला कळाले नाहीं. देवानेच तुला बांधले आहे. ४. असे भगवंताने म्हणितल्या बरोबर ती गोपिका म्हणाली हे श्रीहरि आतां माझी गति कशी काय होणार ते सांगा. अशी ती करुणेने व्याकुळ झालेली पाहून भगवान श्रीहरि आपल्या मायावी प्रकाराने ताबडतोब तेथे गेले. ५. नाथ महाराज म्हणतात अशा रितीने करुणा भाकणाऱ्याला मोक्ष देणारा भगवान श्रीहरि त्याने त्या गोपीच्या ग्रंथीकडे सहज दृष्टि टांकल्याबरोबर त्या दोघांची जी दाढीवेणीची गांठ ती सुटली.


४७

आल्हादयुक्त गोपिका आली आपुलें सदनीं । नंदासहित मोक्षदानी प्रवेशलें भुवनीं ॥१॥

म्हणे यशोदा बा कृष्णा न करी तूं खोडी । बोलती गोपिका वाईट त्या जगझोडी ॥२॥

एका जनार्दनीं माझा अपराध नाहीं । जया जैसा भाव तया तोचि देहीं ॥३॥

उठोनि प्रातःकाळीं गोपी येती घरा । आवरीं आवरीं यशोदे आपुलिया पोरा ॥१॥
अर्थ:-
आनंदित झालेली गोपिका पल्या घराला आली. आणि तिकड मोक्ष देणारा भगवान त्यासह नंदराय आपले घरांत प्रवेशिते झाले. १. तेव्हा यशोदा कृष्णाला म्हणाली अरे बाबा तू खोड्या करूं नको कारण बटिक असलेल्या गोपिका फार वाईट बोलतात. २. नाथ महाराज म्हणतात, भगवान श्रीहरि आपल्या आईस म्हणाले आई हा माझा अपराध नाही. तर ज्यांचा जसा भाव असेल तसे त्यांना फल मिळत असते.
————————————————————-

गाऱ्हाणी 

४८
थोर पीडीयेलें सांगतां नये आम्हां । दहीं दूध तूप लोनी नासिलें सीमा ॥२॥
लेकी सुना पोरें वेडाविलीं सकळ । चोरी करिताती भुलविलें सबळ ॥३॥
एका जनार्दनीं आवरीं आपुला कान्हा । तुझा तुज गोड वाटे हांसतीस मना ॥४॥
अर्थ:-
सकाळी उठून गोपिका यशोदेच्या घरी आल्या व यशोदेस म्हणाल्या अगं यशोदे! तू आपल्या मुलाला सांभाळ? कारण याने आम्हाला फार त्रस्त केलेले आहे. ते आम्हाला सांगता सुध्दा येत नाही. याने आमचे अमर्याद दही, दूध, तूप लोण्याची नासाडी केली आहे. २. एवढेच नव्हे तर आमच्या सर्व मुली सुना यांना वेड लावून टाकले आहे. मायिक चोरी करतांना भुलवून टांकले आहे. ३. नाथ महाराज म्हणतात. अशा रितीने त्या गौळणी यशोदे तूं आपल्या मुलाला आवर यद्यपि तूझा मुलगा तुला गोड वाटतो कारण आम्ही त्याचे गाऱ्हाणे सांगावयास आले कीं तूं मनामध्यें हांसतेस.
—————————————————————————————————————
४९
येकीपुढें येक सरसावोनि गोपिका । सांगतो गाह्माणीं तुज नाहीं ठाऊका ॥१॥
रात्री मंचकावारी पहुडतां साजणी । अवचित येऊनी बांधी दाढी आणि वेणी ॥२॥
नाहतां आपुलेअ अंतसदनीं । येऊनियां पुढें बैसें शारंगपाणी ॥३॥
ऐसा कटाळा आणियला येणें । एका जनार्दनीं तुझें आवडतें तान्हें ॥४॥
अर्थ:-
अशाप्रकारे गवळणी एकीच्या पुढे एक होऊन भगवंताचे अनेक गाऱ्हाणीं सांगू लागल्या व म्हणाल्या अगं यशोदे तुझा कृष्ण कसा आहे हे तुला माहित नाही. १. अंग बाई ! मी रात्री आपल्या पतीच्या शय्येवर झोपले असतांना तुझा मुलगा अकस्मात येऊन माझ्या पतीची दाढी व माझी वेणी यांची गांठ दिली. २. अगं मी जनानखान्यांत नाहात असतांना हा तुझा कृष्ण माझ्या पुढेच येऊन बसला. ३. नाथमहाराज म्हणतात या तुझ्या आवडत्या लहानशा मुलाने अशा रितीने आम्हाला वीट आणला आहे
————————————————————————————————————————————-
५०
दुजी येऊनी पुढें बोले ऐकें वो बाई । घुसळण घुसळितां डेरां फोडिला पाहीं ॥१॥
धांवुनि आलीं सासु मारितसें मजला । हांसतसे आपण तेथोनि पळाला ॥२॥
वांसुरें तीं साडीं मुला चिमुरे घेतो । द्या रे नवनीत म्हणोनि तया मारितो ॥३॥
लपविलें ठायीं उरों नेदी कांहीं । एका जनार्दनीं पुरें आतां बाई ॥४॥
अर्थ:-
ती बाजूला होते न होते तोच दुसरी पुढे येऊन म्हणाली अगं यशोदाबाई जरा ऐक तर खरे तुला काय सांगू मी घुसळण घुसळीत असतांना या तुझ्या तान्ह्याने माझा डेरा फोडला बरं पहा? इतक्यांत माझी सासू धांवत येऊन मला मारु लागली व ते पाहून आपण हांसू लागला व लगेच पळून गेला. २. तुझा कृष्ण द,व्यांनी बांधलेली वासरें सोडून देतो गं एवढेच नव्हे तर लहान मुलांना चिमटे घेतो व त्यांना म्हणतो मला लोणी द्या. म्हणून त्यानांच भारतो ३. नाथमहाराज म्हणतात. त्या गवळणीनी दही दूध तूप लोणी दडवून ठेवले तरी हा श्रीहरि कांहीही एक शिल्लक ठेवीत नाही. म्हणूनच गौळणी म्हणाल्या आम्हाला येथे राहाणे पुरे गं बाई.

५१
धांवुनीं तिजी गोपिका म्हणे वो बाई । येथें रहावया लाग उरला नाहीं ॥१॥
जात होतें पाण्यां यमुने पहाटीं । अविचित येऊनियां पाठी थापटी ॥२॥
एका जनार्दनीं आणियला त्रास । नको हें गोकुळ आम्हीं जाऊ मथुरेस ॥३॥
अर्थ:-
तिसरी गोपिका धांवत येऊन म्हणाली अर्ग यशोदाबाई या गोकुळांत राहाण्याची गोडी राहिली नाही? अगं मी सकाळचे वेळी यमुनेचे पाणी आणण्यास जात असतांना तुझा मुलगा अकस्मात येऊन माझी पाठ थोपटीत होता. २. या कृष्णाने आम्हाला अत्यंत त्रस्त करुन सोडले आहे. तेव्हां आम्हाला आतां गोकुळांत राहणेच नको. आम्ही मथुरेला जातो. अशा त्या गोपिका म्हणू लागल्या असे नाथ महाराज सांगतात.

५२
एकी पुढें एक सांगतीं गार्‍हणीं । लिहितां पृथ्वीं न पुरेचि धूणी ॥१॥
म्हणे यशोदा कृष्णा काय हें कैसें । खोडी नको करुं हरि बोलतसे ॥२॥
मज नेती गृहांत दहा पांच मिळती । नग्न होऊनियां मज पुढें नाचती ॥३॥
म्हणती रे पोरा तु दिससी साना । हृदयी धरुनी करी देती स्तना ॥४॥
ऐसे यांचे तुज सांगु म्हनतां माते । एका जनार्दनी नवल वाटे तुंते ॥५॥
अर्थ:-
गोपिका एकीच्या पुढे एक येऊन भगवंताचे गाऱ्हाणे सांगू लागल्या असतांना ती गाऱ्हाणी पृथ्वीचा कागद करुन लिहीली तरी तृप्ती होत नाही. १. तेव्हां यशोदा म्हणाली अरे कृष्णा हे गाऱ्हाणे कसे काय आले ? तू खोडी करु नको बरं तेव्हां भगवान म्हणाले. २. आई ह्या दहा पांच मिळून त्याच मला घरांत नेतात. व नग्न होऊन माझेपुढे नाचतात. ३. आणि म्हणतात अरे पोरा तूं लहान दिसतोस म्हणून मला हृदयासी धरुन आपले स्तन माझे हातांत देतात. ४. भगवान म्हणाले अशा यांच्या खोड्या किती म्हणून सांगू त्या तुला सांगितल्या तर तुला आश्चर्य वाटेल. असे भगवान यशोदेस म्हणाले असे नाथमहाराज सांगतात.

५३
मिळोनि धमकटी दहीं दूध ते खाती । मी खेळतां राजबिंदीं घरांत नेतीं ॥१॥
नग्न होऊनियां नाहती अबळा । डोळें झांक म्हणती मज त्यां सकळां ॥२॥
न झांकितां डोळे लोणी देती । मजसी खादलें म्हणोनि सांगती तुजासी ॥३॥
एका जनार्दनी बोलतां हांसतीं बाळा । रागावुनी मग बोला बोलती सकळां ॥४॥
अर्थ:-
भगवान म्हणाले आई ह्या दांडग्या सर्व मिळून दही दूध त्या खातात व मी राजवाड्यांत खेळत असतांना मला आपल्या घरांत नेतात. १. आणि हया स्त्रिया नग्न होऊन नाहातात. आणि सर्वजणी मला डोळे झांक म्हणतात. २. मग मी डोळे झांकले नाही त्याच मला लोणी देतात. आणि इथे येऊन आमचे लोणी तुझ्या कृष्णाने खाल्ले असे तुला सांगतात. ३. नाथमहाराज म्हणतात. भगवान असे सांगत असतांना हांसतात. व नंतर सर्वजणी रागावून अनेक शब्द बोलतात.

५४
काय याचें बोलें तुज वाटतसे कोडे बोलते सांवळा अवघे वितंड ॥१॥
पुरें तुझें गाव नको आतां वस्ती । आम्हीं जाऊं सर्व मिळुनि मथुरेप्रती ॥२॥
नाहीं तसे बोल बोलतसे वायां । एका जनार्दनीं हा तुझा कान्हया ॥३॥
अर्थ:-
तेव्हां त्या गौळणी यशोदेस म्हणाल्या अगं यशोदे या कृष्णाच्या बोलण्याचे तुला काय वाटते. हा सांवळा श्रीडरी जे बोलतो ते सर्व अघटित आहे. १. आता आम्हाला तुझ्या गावातच राहाणे नको. आम्ही सर्व मिळून मथुरेला राहावयास जातो. २. नाथमहाराज म्हणतात. त्या गौळणी यशोदेस म्हणतात की हा तुझा कान्हा नाही तसे खोटे शब्द बोलतो बरं.

५५
नको करुं आतां कृष्णा तु खोडीं । नाहीं म्हणोनियां दोनी हात जोडी ॥१॥
काल इचे गृहीं थोडें खादले नववीत । म्हणोनि राधिकेचे स्तनी ठेवी हात ॥२॥
येवढाचि गोळा कढिला बाहेरी । सत्य म्हणोनिया आण वाहतो हरी ॥३॥
एका जनार्दनीं विश्वव्यापक सांवळा । न कळे ब्रह्मादिकां याची अगम्य कळा ॥४॥
अर्थ:-
तेव्हां यशोदा म्हणाली अरे कृष्णा आता तरी तूं खोड्या करु नकोस. असे यशोदेचे वचन ऐकल्याबरोबर भगवान श्रीहरि यशोदेस दोन्ही हात जोडून मी खोड्या करणार नाही असे म्हणाले. १. अगं आई मी कालच गौळणीचे घरीं थोडेच लोणी खाल्ले. असे म्हणून श्रीहरीने राधेच्या स्तनावर हात ठेवला २. अगं या राधेच्या स्तनाएवढाच गोळा बाहेर काढला हे मी तुला खरे सांगत आहे. असे म्हणून भगवान श्रीहरि यशोदेची शपथ घेत आहे. ३. नाथमहाराज म्हणतात. विश्वाला व्यापून असणारा हा सांवळा श्रीकृष्ण याची अगम्य अशी लीला ब्रह्मदेवादिकांनाही कळत नाही.

५६
हासोनिया राधा बोले यशोदेशी । यह ओ हा चोर बोल विश्वासी ॥१॥
आण वाहतसे लटकीची मामिसे । याचिया वचनीं सर्वास विश्वासे ॥२॥
खोडी न करी ऐशी वाहे तू आण । गोरसांवांचुनि चोरी न करीं तुझी आण ॥३॥
एका जनार्दनीं बोले विनोद वाणी । यशोदेसह हांसती गौळणीं ॥४॥
अर्थ:-
तेव्हां राधा हासून यशोदेस म्हणाली पहा गं हा चोर किती विश्वासाने बोलत आहे. १. सासूबाई विषयी (यशोदेविषयी) खोटीच शपथ घेत आहे. तरी याच्या बोलण्यावर सर्वांचा विश्वास आहे. २. तेव्हा राधा म्हणाली अरे कृष्णा तू मी खोड्या करणार नाही अशी शपथ घे. तेव्हां भगवान श्रीहरि म्हणाले चोरी करणार नाही. ३. नाथमहाराज म्हणतात भगवान श्रीहरि अशी थट्टा करुन बोलू लागले तेव्हां यशोदेसह सर्व गौळणी हांसू लागल्या.

५७
घरोघरीं चोरी करितो हृषीकेश । गार्‍हाणे संगिती येऊनी यशोदेसी ॥१॥
भली केली गोविंदा भली केली गोविंदा । निजभक्तालागीं दखाविसी लीला ॥२॥
कवाड उघडोनि शिंके वो तोडिलें । दहीं दुध भक्षूनि ताक उलंडिलें ॥३॥
अंतर बाहेर मज व्यापियलें माया । एका जनार्दनी म्हणे न सोडी पायां ॥४॥
अर्थ:-
याप्रमाणे भगवान श्रीहरी प्रत्येकाच्या घरीं चोरी करूं लागले, तेव्हा प्रत्येक गौळण यशोदेच्या घरी येऊन कृष्णाविषयी तक्रार सांगू लागली १. हे गोविंदा तूं फार चांगले केलेस तूं फार चांगले केलेस कारण तूं आपल्या भक्ताकरिताच अनेक खेळ केले. २. तू गौळणीचे कवाड उघडून त्यांचे शिंके तोडीली व दही, दूध खाऊन असार असे ताक ते ओतून दिले. ३. नाथ महाराज म्हणतात, या श्रीहरीने आपल्या भक्तांना प्रेमाने आंत बाहेर व्यापून टांकले. त्यामुळे ते भक्त त्या श्रीहरीचे पायाला सोडीत नाही. म्हणजे त्याला विसंबत नाही.

५८
मिळोनि अबळा बैसती परसद्वारी । येरे येरे कृष्णा म्हणोनि बाहाती व्रजनारी ॥१॥
ऐशा लांचावल्या नंदनंदना । घरींच बैसती लक्ष लावीत कान्हा ॥२॥
वेदश्रुतीसी न कळे जयांची शुद्धी । तो नवनीत खावया लाहे लाहे घरामाधी ॥३॥
एका जनार्दनी ब्रह्मा परिपूर्ण । पूर्ण वेधे वेधिलें आमुचे मनाचें मन ॥४॥
अर्थ:-
सर्व गौळणी मिळून घराच्या दारावर बसून गोकुळातील स्त्रीया कृष्णाला पाहुन अरे कृष्णा तूं इकडे ये असे म्हणून बोलावतात. १. नंदराजाला आनंद देणाऱ्या भगवान श्रीकृष्णाविषयी अशारितीने सोकलेल्या गवळणी घरातच बसून भगवान कृष्णाविषयी आपले मन लावीत होत्या. म्हणजे मनांत भगवंताविषयी चिंतन करीत होत्या. २. वेद श्रुतीलाही ज्या परमात्म्याचा शोध लागत नाहीतो परमात्मा या गोपिकांना लोणी खाण्याच्या निमित्ताने त्यांच्या घरातच तो प्राप्त होत होता. ३. नाथमहाराज म्हणतात. हा श्रीकृष्ण परमात्मा परिपूर्ण ब्रह्म असून, तो आमच्या आवडीचा विषय असून आमचे मन त्यांच्या छंदाने मोहित होऊन गेले आहे.

५९
मार्गी जातां विस्मय करी । कैसें विंदान केले नवल परी । आम्हीं अबला घालितो अचोरी । श्रीहरी परापश्यंती वेगळा ॥१॥
नवल जाहलें काय सांगू माये । चोरी करितां धरिला पाहे । घरां घेऊनि जातां उभा आहे । न कळे विंदान सये काय सांगू ॥२॥
एका जनार्दनी परिपूर्ण । व्यापाक सर्वाठायीं संपूर्ण । जनींवनीं जनार्दनी । पाहतां महिमान न कळे ॥३॥
अर्थ:-
गौळणी रस्त्यानें जात असतांना आपल्या मनामध्यें आश्चर्य करीत आहे की या श्रीहरिने आश्चर्यकारक कौशल्य कसे काय केले आहे. परंतु आम्ही मात्र या प्रभुवर चोरीचा आरोप घालीत आहे. वास्तविक हा श्रीहरि परापश्यन्ती वेगळा आहे. म्हणजे त्या वाणिनांही त्याचा शोध लागला नाही. १. अघटित आश्चर्य झाले म्हणून काय सांगू ग माय ! हा श्रीकृष्ण चोरी करीत असतांना मी त्यास धरले व यशोदेकडे नेते तो भगवान अगोदरच यशोदेजवळ उभा आहे असे मी पाहिले गं ! या श्रीहरिचें कौशल्य कांहीं कळत नाही गं म्हणून काय सांगू २. नाथ महाराज म्हणतात हा भगवान श्रीहरि जनार्दन सर्वजनावनांत सर्व ठिकाणी परिपूर्ण व्यापलेला असून याची थोरवी काहीं कळत नाही.

६०
ऐसें नानापरी सांगती गार्‍हाणे । ऐकता घडे कोटी अश्वमेध यज्ञ ॥१॥
पुनरपी संसार नवेची मागुती । शंख चक्र गदा पद्म ऐसे जन्म होती ॥२॥
एका जनार्दनी ऐकतां चोरीकर्म । कर्म आणि धर्म पावती विश्राम ॥३॥
अर्थ:-
अगं माय जो वेद शास्त्रालाहि कळत नाही असा श्रीहरी गोकुळांत गोपिकांचे लोणी चोरुन खात आहे. १. अगं जे भाविक भक्त आहे. त्यांची आवड या श्रीहरीला किती आहे, कीं तो श्रीहरी वैकुंठातील सुखाला डावलून या गोकुळांत आला आहे. २. नाथ महाराज म्हणतात, हा भगवान श्रीहरी परब्रह्म असून देखील याला यशोदामाता जेवण घालीत आहे.

६१
जो न कळे वेदशास्त्र गे माये । तो गोकुळी चोरुनी लोणी खाये ॥१॥
ऐशी भाविकांची आवडी देखा । टाकुनी आला वैकुंठ सुखा ॥२॥
एका जनार्दनीं ब्रह्मा परिपूर्ण । तया घालिती यशोदा भोजन ॥३॥
अर्थ:-
अगं माय जो वेद शास्त्रालाहि कळत नाही असा श्रीहरी गोकुळांत गोपिकांचे लोणी चोरुन खात आहे. १. अगं जे भाविक भक्त आहे. त्यांची आवड या श्रीहरीला किती आहे, कीं तो श्रीहरी वैकुंठातील सुखाला डावलून या गोकुळांत आला आहे. २. नाथ महाराज म्हणतात, हा भगवान श्रीहरी परब्रह्म असून देखील याला यशोदामाता जेवण घालीत आहे.

६२
बाळ कृष्ण रांगे नंदाघरीं । चोरी करी घरोघरीं गौळणी धरूनिया करीं । घेऊन नंदमंदिरा आली ॥१॥
गार्‍हाणे सांगती अबला नवलविंदान तयाची ती कळा । हांसत उभा यशोदे जवळा पाहूनियां बाळा चाकाटली ॥२॥
राहिलें बोलणें चालणेंनिवांत । कृष्णरुपी वेधलें चित्त । एका जर्नादनीं समाधिस्त । द्वैताद्वैत विसरली ॥३॥
अर्थ:-
बाळकृष्ण नंदरायाच्या घरीं रांगत असतांनाच घरोघर चोरी करूं लागले तेव्हां एके दिवसी एका गौळणीने कृष्णाच्या हातास धरले. आणि नंदरायाच्या घराला कृष्णाला घेऊन आली. १. व गाऱ्हाणें सांगू लागली तेव्हां भगवंताने युक्तीने आश्चर्यकारक कौशल्य केले ते असे कीं भगवान स्वतः यशोदेजवळ हासत उभा आहे ते पाहुन ती गवळण चकित झाली. २. नाथ महाराज म्हणतात भगवत् कौशल्यामुळे गोपीचे बोलणे, चालणे कुंठीत झाले व तिचे चित्त कृष्णस्वरुपाविषयी मोहित झाले. त्यामुळे ती द्वैत अद्वैत सर्व विसरुन गेली व तिला समाधी लागली.

६३
एकमेका गौळणी करिती विचार । चोरी करी कान्हा नंदाचा कुमर ॥१॥
नायके वो बाई करुं गत काई । धरू जातां पळुन जातो न सांपडेचि बाई ॥२॥
दहीं दूध लोणी चोरी करुनियां खाये । पाहूं जातां कवाड जैसे तैसे आहे ॥३॥
एका जनार्दनी न कळें लाघव तयाचें । न कळेची ब्रह्मादिकां वेडावले साचें ॥४॥
अर्थ:-
गौळणी परस्पर विचार करूं लागल्या कीं हा नंदरायाचा मुलगा कन्हैया चोरी करतो गं १. हा यशोदेने चोरी करूं नको म्हणून सांगितले तरी काहीं केल्या ऐकत नाही. याकरिता काय करावे ! बरे चोरी करतांना त्याला धरावे असे म्हणावे तर तो पळून जातो. हा कांही केल्या सांपडत नाही ग बाई ! २. बरे चोरी करुन दही, दूध, लोणी खातो. पण कवाड पहावे तर ते जसेच्या तसेच असते. म्हणजे उघडलेले ही दिसत नाही. ३. नाथ महाराज म्हणतात या श्रीहरी परमात्माचा मायावी प्रकार काही लक्षांत येत नसून तो खरोखरच ब्रह्मदेवा दिकांलाही वाकुल्या दाखवितो हे कांही केल्या कळत नाही.

६४
काय सांगू यशोदेबाई । आम्ही घरांत बैसलों पाहीं । कृष्ण आला लवलाही । म्हणे मज भूक लागली ॥१॥
ऐसा लाघवी हा हरी । खोडी करी नानापरी । धारितां न धरवे निर्धारीं । जातों पळुनिया दुरी ॥२॥
माझी सुन एकली घरीं । नाहात होती परसद्वारीं । आपण येउनि झडकरी । उभा पुढें राहिला ॥३॥
तवं ती म्हणे का आलासी । कृष्ण म्हणे तूं परियेसी । मी खेळत होतों बिदीसीं । चेंडु उडोनियां आला ॥४॥
तंव ती म्हणे पाहे कृष्णा । क्रियाहीन नष्ट तूं कान्हां । घाली मिठी धरी स्तना । कां गे चेंडू देईना ॥५॥
तव ती म्हणे परतां सर । कृष्ण म्हणे दे चेंडूं सत्वर । एका जनार्दनीं निर्धार । परा भक्ति हे साचार ॥६॥
अर्थ:-
अगं यशोदे बाई तुला काय सांगावं ! आम्ही घरांत बसलो असतांना तुझा कृष्ण तेथे त्वरेने आला व म्हणाला अगं गोपिकानो मला भूक लागली आहे. १. असा हा तुझा मायावी श्रीहरी अनेक प्रकारच्या खोड्या करतो, बरे त्यास धरण्याचा प्रयत्न केला तरी तो खरोखर धरल्या जात नाही उलट तो दूर पळून जातो. २. यशोदाबाई तुला काय सांगू गं माझी सून एकटी आपल्या घरातील जनानखान्यांत नाहात असतांना तुझा कृष्ण तेथे तात्काळ येऊन तिच्यासमोर एकदम उभा राहिला ३. तेव्हां माझी सून त्यास म्हणाली अरे कृष्णा तूं कां आलांस तेव्हां तुझा कृष्ण तिला म्हणाला, सांगतो ऐक. अगं मी बाहेर गल्लीमध्ये खेळत होतो, पण माझा चेंडू उडून येथे आला आहे. ४ तेव्हां माझी सून म्हणाली अरे कृष्णा ही पहाटची (सकाळची) वेळ आहे. कृतीहीन दूष्ट असा तूं बाळ आहे. अशी बोलल्याबरोबर तूझ्या कृष्णाने तिला मिठी मारली व तिचे स्तन धरले व म्हणू लागला, कां गं माझा चेंडू देत नाहीस? ५. तेव्हां ती म्हणाली, अरे कृष्णा बाजूला सर, तेव्हां तुझा कृष्ण तिला म्हणतो, मग लवकर चेंडू दे. नाथ महाराज म्हणतात, खरोखर या गोपीची ही परा म्हणजे शेवटचे टोकाची भक्ति आहे.

६५
आम्हीं असतां माजघरीं । रात्र झाली दोन प्रहरीं । मी असतां पतिशेजारीं । अवचित हरी तुझा आला ॥१॥
काय संगु सखये बाई । वेदशास्त्रां अगम्य पाहीं । आगमनिगमां न कळे कांहीं । मन पवन पांगुळलें गे बाई ॥२॥
आम्हीं असतां निदसुरी । मुंगुस घेउनी आपुले करीं । सोडियलें अदोघा माझारीं । तंव तें बोचकरी आम्हांतें ॥३॥
आम्हीं भ्यालों उभयतां । चीर फिटलें बाई तत्त्वतां । नग्नाचि जाहलें मी सर्वथा । भूतभूत म्हणोनि भ्यालें ॥४॥
ऐसें करुनि आपण पळाला । जाउनी माये आड लपला । एका जनार्दनी म्हणे भला । आतां सांपडतां न सोडी त्याला ॥५॥
अर्थ:-
अगं यशोदेबाई आम्ही आमच्या घराच्या मध्यभागांत असतांना रात्रीचे दोन प्रहर झाले असतांना मी माझे पतीचे जवळ झोपली असतांना अकस्मात तुझा कृष्ण आला. १. हे सखे बाई ! तुला काय सांगू? तो श्रीहरी वेदशास्त्रालाही दुर्बोध असून वेदश्रुतीलाही काही कळाला नाही. त्या परमात्याविषयी मन पवन देखील कुंठीत झाले ग बाई. २. आम्ही दोघेही झोपी गेलो असतांना तुझा कृष्ण हातात मुंगूस घेऊन आला व आमचे दोघांच्या मध्ये त्यास सोडले. तेव्हां आम्हा दोघासही त्या मुंगूसाने बोचकरले म्हणजे चावले. ३. त्यामुळे आम्ही दोघेही भ्यालो व त्या गडबडीत खरोखर माझे वस्त्र फिटले व मी परिपूर्ण नग्न झाली व पिशाच म्हणून अत्यंत भयभीत झाली. ४. असे करुन आपण तेथून पळून गेला. व यशोदेच्या आड जाऊन लपलास पण आता मला चांगल्या रितीने सांपडला म्हणजे मी तुला सोडणारच नाही. असे ती गवळण म्हणाली, असे नाथ महाराज सांगतात.

६६
गौळणी बारा सोळा । हो उनी येके ठायीं मेळा । म्हणती गे कृष्णांला । धरुं आजीं ॥१॥
कवाड लाउनीं । बैसल्या सकळजणी । रात्र होतांचि माध्यांनी । आला कृष्ण ॥२॥
दहीं दुध तुप लोणी । यांची भोजनें आणुनी । रितीं केली तत्क्षणीं परी तयां न कळें ॥३॥
थोर लाघव दाविलें । सकळां निद्रेनें व्यापिलें । द्वार तें नाहीं उघडिलें । जैसें तैसेंची ॥४॥
खाउनी सकळ । मुखा लाविलें कवळ । आपण तात्काळ । पळे बाहेरी ॥५॥
एका जनार्दनी ऐशी करुनि करणी । यशोदे जवळी येउनी । वोसंगा बैसे ॥६॥
अर्थ:-
बारा सोळा गौळणीचा समूह एका ठिकाणी जमवून परस्परांत म्हणू लागल्या कीं अगं आज कृष्णाला निश्चीत चोरी करतांना धरूं १. असे म्हंणून घराचा दरवाजा बंद करुन सर्वजणी बसल्या असतांना मध्यरात्र झाल्या बरोबर श्रीकृष्ण तेथे आला. २. त्याने दही, दूध, तूप लोणी यांची भांडे एका ठिकाणी जमवून त्यातील सर्व खाऊन ताबडतोब ती रिकामी केली. परंतु हे त्या गौळणींना काहींही कळले नाही. ३. तुझ्या ह्या कृष्णाने मोठा मायावी प्रकार दाखविला तो असा कीं सर्व गौळणींना झोपेने व्यापून टांकले व घराचें दार सुध्दा उघडलेले नसून ते जसेच्या तसेच दिसत होते. ४. बरे सर्व खाल्ले तर खाल्ले पण आमच्या तोंडाला लोणी लाविले. आणि आपण ताबडतोब बाहेर पळून गेला. ५. नाथ महाराज म्हणतात. अशा रितीची वागणूक करुन यशोदेच्या जवळ येऊन तिच्या मांडीवर बसला.

६७
उदय सुर्याचा जाला । मिळाला गौळणीचा मेळा । धाउनी सकळां । आलीया अंगणीं ॥१॥
बोलती आणि संक्रोधें । थोर पीडेलें बाळकें ।चोरी करुनियां देखे । आला पळोनि ॥२॥
आमुचीं फोडिलीं भाजनें । दहीं दुध खादलें येणें । एका जनार्दनी तान्हें । यशोदे तुझें ॥३॥
अर्थ:-

सूर्योदय झाल्याबरोबर गौळणीचा समूह एकत्र होऊन सर्वजणी धांवत जाऊन यशोदेच्या अंगणात आल्या. १. आणि अत्यंत क्रोधाने बोलू लागल्या व म्हणाल्या अगं यशोदे तुझ्या बाळाने आम्हाला फार त्रस्त केले आहे. अगं हा आमचे घरीं चोरी करुन पळून आला आहे पहा. २. नाथ महाराज म्हणतात. त्या गौळणी यशोदेस म्हणतात. अगं यशोदे या तुझ्या बाळाने दही दूध तर खाल्लेच खाल्ले पण त्या दह्या दूधाची भांडी देखील फोडून टाकली.


६८

येणें कृष्णें आमुचें खादलं दुध दहीं । फोडोनि टाइलें भाजनें पाहीं ॥१॥
आवरी आवरी बाई आपुला कान्हा । न कळे याची कारणी ब्रह्मादिकां नये ध्याना ॥२।।
घेऊनियां पोरें घरामध्यें येतो पाहे । चोरी करुनियां पळुनी जातो लवलाहें ॥३॥
एका जनार्दनीं किती सांगू गार्‍हाणें । पुन्हां आलिया यासी शोक लावीन सत्य जाणे ॥४॥
अर्थ:-
अगं यशोदे या तूझ्या कृष्णाने आमचे दही दूध खाल्ले एवढेच नाही तर त्या दह्या दूधाची भांडी फोडून टांकली पहा बरं १. अगं यशोदे तूं आपल्या बाळाला आवर गं बाई याची वागणूक ब्रह्मदेवादिकांना देखील कळत नाही. नव्हे ती त्यांच्या लक्षात देखील येत नाही. २. अगं हा लहान मुलें घेऊन आमच्या घरामध्ये येतो आणि चोरी करुन ताबडतोब पळून जातो. ३. नाथ महाराज म्हणतात. ती गौळण यशोदेस म्हणाली अगं याचे गाऱ्हाणें किती म्हणून सांगू? तुझा कृष्ण पुन्हा घरांत आला तर त्याला मी चांगली शिक्षा करेल. हे मी तुला खरच सांगत आहे.

६९
गौळणी सांगती गार्‍हाणीं । रात्री आला चक्रपणी ।
खाऊनी दहीं दूध तूप लोणी । फोडिली अवघीं विरजणीं ॥१॥
हा गे बाई कोणासी आवरेना । यशोदा बाळ तुइझा कान्हा ।
कोठवर सांसुद धिंगाणा ॥धृ०॥
दुसरी आली धांवत । याने बाई काय केली मात ।
मुखाशीं मुखचुंबन देत । गळ्यामधी हात घालीत धरुं जातां सांपडेना ॥२॥
तिसरी आली धांउनी । म्हणे गे बाई काय केली करणी ।
पतीची दाढ़ी माझी वेणी । दोहीसी गांठ देउनी । गांठ बाई कोणा सुटेना ॥३॥
मिळोनि अवघ्या गौळणी । येती नंदाच्या अंगणीं ।
जातों आम्हीं गोकुळ सोडोनी । आमुच्या सुना घेउनी । हें बाई आम्हांसी पहावेना ॥४॥
ऐशीं ऐकतां गार्‍हाणीं । यशोदानयनीं आलें पाणीं ।
कृष्ण खोड दे टाकुनी एका जनार्दनीं चरणीं । प्रेम तया आवरेना ॥५॥
अर्थ:-
सर्व गौळणी यशोदेस गा-हाणें सांगू लागल्या असतांना त्यांत पहिली गौळण म्हणाली अगं यशोदे तुझा कृष्ण रात्रीच माझ्या घरीं आला व त्याने माझे सर्व दही, दूध, तूप, लोणी खाल्ले. एवढेच नव्हे तर दूध तापवण्याचे भांड्यासह सर्व भांडी देखील फोडून टांकली. १. अगं यशोदेबाई हा तुझा लहाना कान्हा कोणालाही आवरल्या जात नाही. याची दांडगाई आम्ही कोठपर्यंत सहन करावी. धृ. अशी ती म्हणते न म्हणते तोच दुसरी गौळण तेथें धांवतच आली व म्हणाली अगं यशोदेबाई या तूझ्या कृष्णाने असे काय लोकोत्तर कृत्य केले कीं यांने माझ्या मुखाला मुख लावून चुंबन देऊ लागला व एकाएकी माझ्या गळ्यांत हात घातला. बरे मी त्यास धरावयास गेले तर तो सांपडला देखील नाही. २. तेवढ्यांत तिसरी गौळण धांवत आली व यशोदेस म्हणाली अगं यशोदेबाई तुझ्या कृष्णाने अशी काय जादू केली की, माझ्या पतीची दाढी आणि माझी वेणी या दोघांची गांठ दिली, ती गांठ कोणालाही सुटत नाही. ३. अशा रितीने सर्व गौळणी मिळून नंदराजाचे अंगणांत आले आहेत व म्हणाल्या अगं यशोदाबाई, आम्ही आमच्या सुना घेऊन गोकुळ सोडून जातो बरं का! कारण आम्हाला हे कृत्य पहावत नाही. ४. अशा रितीने यशोदेने कृष्णाविषयीचे गा-हाणे ऐकल्याबरोबर यशोदेच्या डोळ्यास पाणी आले. आणि म्हणाली अरे कृष्णा तू आजपासून खोड्या सोडून दे. नाथ महाराज म्हणतात, असे यशोदेने म्हटल्याबरोबर त्या गौळणींना भगवंताविषयी प्रेम आवरत नव्हते.

७०
गौळणी गार्‍हाणे सांगतो यशोदेसी । दहीं दुध खाऊनियां पळुनी जातो हृषीकेशी ॥१॥
लाडका हा कान्हा बाई तुझा तुला गोड वाटे । याच्या खोडी किती सांगु महीपत्र सिंधु आटे ॥२॥
मेळवानि गोपाळ घरामध्यें शिरे कान्हा । धरुं जातां पळुनि जातो यादवांचा राणा ॥३॥
ऐसें मज याने पिंसे लावियसे सांगु काई । एका जनार्दनी कायावचामनें पायी ॥४॥
अर्थ:-
गौळणी यशोदेस कृष्णा विषयीचे अनेक गा-हाणें सांगू लागल्या व म्हणाल्या अगं यशोदे या तूझ्या हृषीकेशाने आमचे सर्व दही दूध खाऊन येथे पळून आला आहे. १. अगं यशोदाबाई तुझा हा लाडका कान्हा तुलाच गोड वाटत असला तरी याच्या खोड्या किती आहे. त्या सांगत असतांना पृथ्वीचा कागद व समुद्राची शाई केली तरी कमीच पडेल. २. हा तुझ्.: कान्हा गोपाळाना जमवून आमचे घरामध्यें शिरतो व त्यास धरावयास जावेतर हा यादवांचा राणा पळून जातो. ३. नाथ महाराज म्हणतात. अगं यशोदाबाई या तुझ्या कृष्णाने असे काहीं पिसाळून टाकले कीं तुला काय सांगू ? म्हणून आम्ही या श्रीहरीला काया वाचा मनाने शरण आलो. अशा त्या गौळणी म्हणू लागल्या.

७१
यशोदेसी गौळणी सांगती गार्‍हाणे । नट नाटक कपटी सांभाळ आपुले तान्हें ।
किती खोडी याच्या सांगु तुजकारणें ॥१॥
सहस्त्रमुख लाजला । निवांतचि ठेला । वेद परतला ।गाती अनुछंदे ।
वेध लाविला गोविंदे । परमानंदे आनंदकंदें ॥धृ॥
एके दिवशी मी गेलें यमुनातट जीवना । गाई गोप सांगतें घेऊनि आला कान्हा ।
करीं धरी पदरा न सोडी तो जाणा । एकांत घातली मिठी ।
न सुटे गांठीं तो पाहिला दृष्टी । नित्य आनंदु वेध लाविला ॥२॥
माझ्या घरासी एकदां आले शारंगपाणी । दहीं दुध भक्षुनी रितीं केली दुधाणीं ।
अज्ञान मडकीं टाकिलें निपटुनी । पाहिला हरी पळाला दुरी । घरा भीतरीं बाई यशोदे । वेध लाविला ॥३॥
किती खोडी याच्या सांगू तुज साजणी । गुण यांचे लिहितां न पुरे मेदिनी ।
रुप सुंदर पाहतां न पौरे नयनी । एका जनार्दनीं देखिला ।
ध्यानी धरिला । मनीं बैसला । सच्चिदानंद ॥ वेध लाविला ॥४॥
अर्थ:-
अनेक गौळणी यशोदेस गा-हाणे सांगत असतांना म्हणाल्या अगं यशोदे या तुझ्या कृष्णाच्या खोड्या किती म्हणून सांगांव्या हा नानाप्रकारचे चमत्कारिक खेळ करुन दाखविगारा फार लबाड आहे. म्हणून तूं आपल्या या बाळाला सांभाळ गं. १. हजार मुखें असलेला शेष याचे वर्णन करीत असतांना ते वर्णन त्याचेकडून न झाल्यामुळे त्याला लाज वाटून गप्प राहिला, वेददेखील अनुष्टुपादि छंदाने गात असतांना माघारी फिरला. अशा आनंद कंद परमानंद गोविंदाने सर्वांना छंद लावला आहे. एक गौळण म्हणाली, अगं यशोदे मी एके दिवशी पाणी आणण्याकरिता यमुनेच्या किनाऱ्याला गेली असता तुझा कान्हा गायी गोपाळ बरोबर घेऊन तेथे आला व माझा पदर हातांत धरला तो काहीं केल्या सोडीना आणि निवांत जागा पाहून मला मिठी घातली ती कांही सुटत नव्हती. मग मी कोण आहे म्हणून त्याला पाहिले तर तो नित्यानंद श्रीहरी. त्याने मला छंद लावला गं! २. अगं यशोदे एका वेळेला तुझा कृष्ण माझ्या घरांत आला आणि दही, दूध खाऊन दुधाळी मोकळी केली. आणि अज्ञानरुपी ताकाची जी मडके ती नाहाशी करुन टांकिली अंग यशोदेबाई मी त्याला घरांत पाहिला तर तो पळून गेला अशारितीने त्याने आम्हाला वेड लाविले आहे. ३. नाथ महाराज म्हणतात ती गौळण म्हणते हे सखे यशोदे या तुझ्या कृष्णाच्या खोड्या तुला किती म्हणून सांगाव्या. याचे कृत्य लिहावयाचे म्हटले तर पृथ्वीचा कागद केला तरी पुरणार नाही. याचे सुंदर असे स्वरुप पाहिले असतांना डोळ्याची तृप्ती होत नाही. त्याला ध्यानांत धरले बरोबर तो मनांतच बसला आहे. असा हा सच्चिदानंद असलेला श्रीहरी त्याने आम्हाला मोहीत करुन टाकले आहे.

७२
ऐके ऐके बाई यशोदे । नवल केलें तुझ्या गोविंदे । आमुची मुलें तुडविली पदें । आतां यासी बांधीना ॥१॥
आवरीं आवरीं आपुला कान्हां । नाशियल्या आमुच्या सुना । अझुनि नये तुझ्या मना ॥ तुझा तुला गोड वाटे कान्हा ॥२॥
येतो आमुचे घरासी । धमकावितो लेकीसुनासी । कोठें लोणी सांग आम्हांसी । न सांगतां वासुरें सोडी बिदीसी ॥३॥
आपण खातो दहीं दुध लोणीं । हात पुसतो सुनेच्या मुखालागुनीं । एका जनर्दनी करी करणी । जातो पळोनि तेथोनी ॥४॥
अर्थ:-
हे यशोदेबाईजरा ऐक गं ऐक तुझ्या गोविंदाने फार आश्वर्य केले बरं, अगं आमची लहान मुले याने पायाने तुडविली. म्हणून मी आता याला बांधून टाकीन. १. हे यशोदे तूं आपल्या बाळाला आवर बरं ! याने आमच्या सुना बिघडविल्या तरी तुझ्या मनाला काही लाज वाटत नाही. कारण हा तुझा कान्हा तुझा तुला गोड वाटतो म्हणजे आवडतो २. अगं हा आमचे घराला येतो आणि आमच्या मुली सुनांना दमदाटी देऊन लोणी कोठे ठेवलेले आहे, ते मला सांग बरे जर त्यांनि सांगितले नाही तर दाव्यांनी बांधलेली वासरें सोडून देतो. ३. नाथ महाराज म्हणतात कीं हा श्रीहरी स्वतः दही, दूध, लोणी खातो आणि लोण्याने माखलेले हात मात्र आमचे सुनेच्या मुखाला लावितो गं बाई ! अशाप्रकारची करणी करुन आपण तेथून पळून जातो. अशी ती गोपिका यशोदेस सांगत आहे.

७३
मिळोनि गौळणी । देती यशोदे गार्‍हाणीं । खोडी करी आमुचे घरा । दारीं यशोदे ॥१॥
परां आला आमुचे घरा । दारी निजला होता म्हातारा । घेऊनि ताकाचा ही डेरा । फोडिला सैरा त्यावरीं ॥२॥
दुसरी बोले बाई यशोदे । कांही सांगते तुझिया मुकुंदें । आमचेंघरा येऊनि गोविंदे । नवल केलें साजणी ॥३॥
सुन होती माझी गर्भिणी । तीस पुसे चक्रपाणी । कैसी जाहलीली हो गर्भिणी । तव ती हांसु लागली ॥४॥
जवळा बैसला जाऊनी । पोट आहे चांचुपनी । न कळे इश्वराची करणी । तंव ती झिडकावी ॥५॥
ऐशा खोडी नानापरी । किती म्हणोनि सांगु सुंदरी । ऐका जनार्दनीं आवरी । आपुलीयां कृष्णांतें ॥६॥
अर्थ:-
सर्व गौळणी एकत्र होऊन यशोदेस गा-हाणीं सांगू लागल्या व म्हणाल्या हे सखे यशोदे जरा ऐक तर, हा तुझा चक्रपाणी अति खोड्या करतो १. अगं तुझा कृष्प परवाचे दिवसीच आमचे घराला आला. तेव्हां बाहेर दारामध्ये म्हातारा झोपलेला असतांना त्याचेवर स्वछंदाने ताकाचा भरलेला डेरा फोडला. २. दुसरी गौळण यशोदेस म्हणाली अगं सखे यशोदे बाई तुझ्या मुंकुदा विषयी सांगते ते ऐक. ह्या तुझ्या गोविंदाने आमचे घरी येऊन आश्चर्य केले. ३. ते असे कीं माझी सून गरोदर होती. तिला तुझा चक्रपाणी, म्हणजे हातांत चक्र धारण केलेला श्रीकृष्ण विचारु लागला कीं अगं तू गरोदर कशी काय झालीस. तेव्हां ती हसू लागली. ४. लगेच तिच्याजवळ जाऊन बसला व तिचे पोट तपासू लागला व म्हणाला ईश्वराची काय करणी आहे. ते काही कळत नाही असे म्हटल्याबरोबर तिने त्यास धिक्कारले. ५. नाथ महाराज म्हणतात, त्या गौळणी म्हणाल्या, हे सुंदरी यशोदे, या तुझ्या कृष्णाच्या अशा अनेक प्रकारच्या खोड्या किती म्हणून सांगू? तू आपल्या कृष्णाची खोड्या करणार नाही अशी काहीतरी व्यवस्था कर.

७४
गोकुळीं चोरी करितो चक्रपाणी गवळणी येउनी सांगती गार्‍हाणीं ।
येणेंमाझें भक्षिलें दहीं दूध लोणी । पळोनियां येथें आला शारंगपाणी वो ॥१॥
आवरीं आवरीं यशोदे आपुला कान्हा । याच्या खोडी किती सांगु जाणा ।
याचें लाघव न कळे चतुरानना । यासी पाहतां मन नुरे मीपणा वो ॥२॥
एके दिवशीं मी आपुलें मंदिरीं । मंथन करितां देखिला पुतनारी ।
जवळी येवोनि रवीदंड धरी । म्हणे मी घुसळितोम तु राहें क्षणभरी वो ॥३॥
परवां आमुचे घरासी आला । संगे घेउनी गोपाळांचा मेळा ।
नाचले ऐकत धरें पाहें अचला । धरूं जातां तो पळोनियां गेला वो ॥४॥
ऐसें बहु लाघव केलें येणें । किती सांगावें तुज गार्‍हाणें ।
एका जनार्दनीं परब्रह्मा तान्हें । यासी ध्याता खुंटलें येणे जाणे वो ॥५॥
अर्थ:-
हातात चक्र धारण केलेला कृष्ण गोकुळांत चोरी करु लागला असतांना गवळणी यशोदेजवळ येऊन गा-हाणी सांगू लागल्या. अगं यशोदे या तुझ्या कृष्णाने माझे दही, दूध, लोणी खाऊन टांकले व तेथून पळून आला. १. अगं यशोदे या तुझ्या कृष्णाची काही तरी व्यवस्था कर. म्हणजे हा खोड्या करणार नाही असे काही तरी कर. कारण याच्या खोड्या तुला किती म्हणून सांगाव्या याचा मायावी प्रकार ब्रह्मदेवालाही कळत नाही. बरे यास पाहिले असता म्हणजे जाणले असता मन व मीपणहि उरत नाही. २. अगं मी एके दिवशी आपले घरांत घुसळण करीत असतांना तुझा मुलगा पाहिला व तो लगेच जवळ येऊन रविचा दांडा धरुन म्हणाला अगं गौळण तूं क्षणभर बाजूला हो. मी घुसळण करतो. ३. अगं हा कृष्ण परवाच आमच्या घरीं गोपाळाचा मेळा घेऊन आमच्या घरीं आला. त्यावेळी अचल अशा भगवंताला धरुं पाहाणाऱ्या गोपीने न ढळणारा असा श्रीहरी ऐकत नाही. म्हणून त्यास धरावयास गेले तर तो पळून गेला. ४. नाथ महाराज म्हणतात अशा प्रकारचे अनेक मायावी प्रकार, या कृष्णाने केलेले आहे. त्याचे गाऱ्हाणे तुला किती म्हणून सांगावे. हा श्रीकृष्ण साक्षात् परब्रह्म आहे व याचे ध्यान केले तर जन्ममरण खुंटुन जाते. म्हणजे तो पुन्हा जन्ममरणाला प्राप्त होत नाही अशी ती गौळण म्हणाली.

७५
माझा कृष्ण देखिला काय । कोणी तरी सांगा गे ॥ धृ ॥
हाती घेऊनिया फूल । अंगणीं रांगत आलें मूल । हातें सारवित मी चूल । कैसी भूल पडियेली ॥१॥
माथां शोभे पिंपळपान । मेघवर्ण ऐसा जाण । त्याला म्हणती श्रीभगवान । योगी ध्यान विश्रांती ॥२॥
संगे घेऊनि गोपाळ । बाळ खळॆ आळुमाळ । पायीं पोल्हारे झळाळ । गळां माळ वैजंयती ॥३॥
एका जनार्दनीं माय । घरोघरांप्रती जाय । कृष्णा जाणावें तें काय । कोणी सांगा गे ॥४॥
अर्थ:-
यशोदा माता विचारु लागली कीं माझ्या श्रीकृष्णाला कोणी तरी ‘देखिले काय’ म्हणजे जाणले काय? जाणले असे म्हणून मला कोणीतरी सांगा गं ॥धृ॥ हा श्रीहरी हातात फूल घेऊन रांगत रांगत अंगणात आला. मी मात्र घरात चूल सारवत होते, परंतु मला कृष्णाविषयीची भूल कशी काय पडली? १. याची खूण मी तुम्हाला सांगते. अगं त्याच्या डोक्यांवर पिंपळपान शोभून राहिले आहे. मेघाप्रमाणे त्याचा नीलवर्ण आहे. त्याला भक्त श्रीभगवान असे म्हणतात. नव्हे योग्यांच्या ध्यानाचें विश्रांतीचे स्थान देखील तोच आहे. २. हा श्रीकृष्ण गोपाळांना बरोबर घेऊन चहूंकडे खेळतो. त्याच्या पायांत तेजस्वी पैंजण असून गळ्यांत वैजयंती माला आहे. ३. नाथ महाराज म्हणतात, यशोदा माता प्रत्येकाच्या म्हणजे योगी, जपी, तपी, कर्मठ, संन्याशी वगैरेच्या घरीं जाऊन विचारू लागली कीं तुम्ही कृष्णाला जाणितलेत काय? मला कोणीतरी सांगा बरं.

७६
नानापरी समजवितें न परी राहे श्रीहरी ।
दहींभात कालवोनि दिला वेगीं झडकरीं । कडेवरी घेऊनियां फिरलें मी द्वारोद्वारीं ।१॥
राधे राधे राधे राधे घेई शामसुंदरा । नेई आतां झडकरीं आपुलिया मंदिरा ॥धृ॥
क्षणभरी घरीं असतां करी खोडी शारंगपाणी । खेळावया बाहेरीं जातां आळ घेती गौळणी ।
थापटोनि निजवितां पळोनि जातो राजद्वारा ॥२॥
राधा घेउनि हरिला त्वरें जात मंदिरीं । हृदयमंचकीं पहुडाविला श्रीहरीं ।
एका जनार्दनीं हरीला भोगी राधा सुंदरीं ॥३।।
अर्थ:-
यशोदामाता राधेस म्हणत आहे. अगं राधे मी या श्रीहरीची अनेक प्रकाराने त्यांची समजूत घालीत आहे. याला खाण्याकरतां लवकरचं दही भात कालवून दिला आहे. एवढेच नव्हे तर याला कडेवर घेऊन घरोघर फिरवून आणले आहे. परंतु हा कांही रडल्याविना राहात नाही. १. तेव्हां हे राधे तूं या सावळ्या अतिचांगल्या कृष्णाला घे. आणि लवकर तुझ्या घराला घेऊन जा. ध्रु. अगं हा कृष्ण थोडा वेळ तर घरीं असला की खोड्या करितो बरे खेळण्याकरिता बाहेर गेला तर गौळणी याच्यावर नाही तसे आरोप करतात. बरे यास थापटून झोपावयास गेले तर हा राजवाड्याकडे पळून जातो. २. नाथ महाराज म्हणतात. अशा रितीचे यशोदेचे बोलणे ऐकल्यावर राधा श्रीहरिला घेऊन गडबडीने आपल्या घरी आली आणि आपल्या हृदयरुपी मंचकावर झोपवून त्या श्रीहरीचा उपभोग घेत होती.

७७
करूं देईना मज दुध तुप बाई । मथितां दधि तो धरी रवीं ठायीं ठायीं ।
हट्टे का कदापि नुमजे समजाविल्यास काई । समजाउनी यातें तुझ्या घरांत नेई नेई ॥१॥
राधे हा मुकुंद कडिये उचलोनि घेइ घेई । रडतानां राहिना करुं यांस गत काई काई ॥धृ॥
हरिसी आनंदे राधा मृदु मृदु बोलवीते । पाळण्यांत तुला कृष्णा निजवोणी हालवितें ।
गुह्मा नेऊनियां दही भात कालवितें । यशोदेसी सोडीं कान्हा माझ्याजवळी येई येई ॥२॥
हट्ट मोठा घेतो मला छळितो गे राधे पाहाणें । असाच हा नित्य राधे हरि घरा नेता जाणें ।
उगाचि हा निश्चळ कैसा राहे त्वां समजावल्यानें । तुझी धरिते हनुवटी यासी गुहां नेई नेई ॥३॥
गोविंदा गोपाळा कृष्ना मुकुंदा शेषशाई । जगज्जीवना गोकुळभुषणा गोपी भुलवणा बाई ।
उगा नको रडुं कृष्णा यशोदेसी सोडीं तूंही । एका जनार्दनीं शरण राधे । घेऊन यासी जाई जाई ॥४॥
अर्थ:-
अगं राधे हा कृष्ण मला दही दूध तूप कांही करु देत नाही गं बाई मी दह्याचे घुसळण करीत असतांना हा कृष्ण तात्काळ रवी धरतो आणि सोड म्हटले तर मोठा हट्टी असलेला, त्यास समजाविले तरी कांही केल्या समजत नाही. तेव्हां तू याला समजावून आपल्या घराला नेत जा बरं १. अगं राधे या मुकुंदाला तू उचलून कडेवर घेत जा. अगं हा रडत्त असतांना कांही केल्या गप्प राहात नाही. यास काय प्रकार करावा? ॥धु॥ असे यशोदेने म्हटल्याबरोबर राधां श्रीहरीला आनंदाने सौम्य शब्दाने बोलावून म्हणते. अरे कृष्णा तुला मी पाळण्यांत निजवून झोका देते. आपल्या घराला नेऊन तुला दही भात कालवून देते. हे कान्हा तूं यशोदेला सोड व माझ्याजवळ ये रे ये २. अगं राधे पहा हा फार हट्ट घेतो. व उगीचच मला छळतो तेव्हा तू राधे तूं याला असेच नेहमी तुझ्या घरी नेत जा. कारण तू समजाविल्याने कसा बरे उगा (शांत) रहातो, याकरिता मी तुझ्या चेहऱ्याचे खालचे टोक धरते पण याला तुझ्या घराला घेऊन जा. ३. गायीचे पालन करणाऱ्या कृष्णा, मुंकुदा शेषशयन करणाऱ्या, गोपाळांचे भूषण असणाऱ्या, गोपीकांना भूल पाडणाऱ्या कृष्णा. तू उगा रहा, रडू नकोस आणि तू यशोदेला सोड नाथ महाराज म्हणतात, याप्रमाणे भगवंताला शरण आलेली राधिका तिला यशोदामाला म्हणते, अगं राधे तूं या कृष्णाला लवकर घेऊन जा.
_____________________________________

राधाविलास

७८
एके दिनीं प्रातः काळीं । कृष्णें घेतलीसे आळी । देखोनियां उदय मेळीं । सुर्यबिंब ॥१॥
देई देई मज तें आई । रडत बैसला हो बाई । काय सांगो हो सई । या बाळातें ॥२॥
मांडिलें विंदान । न कळे कोना महिमान । रडतां राहिना पुर्ण । तों देखे राधिका ॥३॥
राधा म्हणे कृष्णांसी । का रे चोरा रडतोसी । येरु म्हणे गोळा दे मजसी । मग मी न रडे ॥४॥
उचलोनी काखेसी घेतला । तंव तो रडतां राहिला । यशोदा म्हणे राधिकेला । नेई घरा कृष्णतें ॥५॥
घेऊनियां झडकरीं । घरी आली सत्वरीं । सुमनांचे सेजेवरी । पहुडविलें कृष्णा ॥६॥
घरी देखोनी एकांत । चुबन देउनि बोले माते । अससी धाकुटी बहुत । नचले कांहीं ॥७॥
तंव बोले वनमाळी । थोर होतो हेचि वेळी । डोळें झांकीं तूं वेल्हांळीं दावी विंदान ॥८॥
नेत्र झाकितां तें क्षणीं । जाहला निमासुर तरुणी । षोडश वर्षी मोक्षदानी । देखे राधिका ॥९॥
धांउनी घातालीसे मिठी । हरुष न समाये पोटीं । शयन सुखें गोष्टीं । करी कृष्णांसी ॥१०॥
असतां सुखें एकांतासी । भ्रतार आला ते समयासी । उभा राहुनि द्वारासी । हांक मारी ॥११॥
ऐकतां भ्रतारांचें वचन । घाबरलें राधिकेचें मन । धरी कृष्नाचे चरण । सान होई ॥१२॥
कृष्ण बोले हास्यमुखे । मंत्र विसरलों या सुखें । आतां होणार तें सुखें । होवो यावरी ॥१३॥
भक्तांचे मानसींचा चोर । पाहूनियां तो विचार । पुर्ववत साचार होऊनि रडे ॥१४॥
दहीं भात कालवुनी । ठेविला पुढें आणुनी । बोले आनयासी प्रती वचनीं । क्षणभरी बैसा ॥१५॥
जेवितसे कृष्णनाथ । क्षणभरी बैसा स्वस्थ । ऐकतांचि ऐशीअ मात । निवांत बैसे ॥१६॥
मग द्वार उघडिविलें । राया कृष्णातें देखिलें । मन तें मोहिलें । अनायांचें ॥१७॥
आनया बोले राधिकेसी । गृहीं नगमें तुजसी । क्षणभरी कृष्णासी । आणीत जाई ॥१८॥
तुमची आज्ञा प्रणाम । म्हणोनि वंदिले चरण । एका जनार्दनी समाधान । पावले दोघे ॥१९॥
अर्थ:-
एके दिवशी कृष्णाने सकाळी सूयोदयाचें वेळी सूर्य बिंब पाहून हट्ट घेतला १. व म्हणाला अगं आई ते सूर्यबिंब मला खेळण्याकरिता दे म्हणून रडत बसला गं बाई हे सखे या बाळाला काय सांगू २. याने मोठे कौशल्य मांडले आहे याची युक्ती कोणालाही कळत नाही. रडतांना संपूर्ण उगा राहात नाही. असे राधेने पाहिले. ३. तेव्हां राधा कृष्णाला म्हणाली कां रे चोरा कां रडतोस? तेंव्हा कृष्ण म्हणाला मला लोण्याचा गोळा दे मग मी रडणार नाही. ४. असे भगवंताने म्हटल्याबरोबर राधेने कृष्णाला उचलून कडेवर घेतले. तेव्हां कृष्ण रडण्याचे थांबला त्यावेळी यशोदा राधिकेस म्हणाली अगं तू याला घरीं घेऊन जा. ५. असे यशोदेने म्हटल्याबरोबर राधेने भगवंताला लगेच घेतले व ताबडतोब आपल्या घराला आली. आणि भगवान श्रीकृष्णाला फुलांच्या शय्येवर झोपविलें ६. घरांत एकांत पाहुन कृष्णाचें चुंबन घेऊन, भगवंताला म्हणाली अरे कृष्णा तूं फार लहान आहेस त्यामुळे माझे कांहीच चालत नाही. ७. त्यावेळी भगवान वनमाळी म्हणाले अगं प्राणप्रिये मी याच वेळेला मोठा होतो. तूं डोळे झांक म्हणून भगवंताने राधिकेस आपले कौशल्य दाखविले ८. राधेने डोळे झाकल्याबरोबर मोक्ष देणारा सोळा वर्षाचा सुंदर तरुण झालेल्या कृष्णास राधेने पाहिले. ९. अशा श्रीहरीला पाहिल्याबरोबर राधेने धावत जाऊन त्यास मिठी मारली. त्यामुळे तिचा आनंद मनात मावत नव्हता. तशाच स्थितीत ती कृष्णाला शयनसुखाविषयी बोलू लागली. १०. अशा रितीने ते दोघे शयनसुखाविषयी एकांतात असताना त्यावेळेस राधिकेचा पती घरी आला, आणि बाहेर उभा राहून दार उघड, असे राधिकेस म्हणू लागला ११. राधेने आपल्या पतीचे शब्द ऐकल्याबरोबर मनांत अत्यंत घाबरली. आणि भगवंताचे पाय धरुन म्हणाली व हे देवा तूं लहान हो. १२. तेव्हां भगवान श्रीकृष्ण हास्यमुख करुन म्हणाले, अगं या शयनसुखाने मी लहान होण्याचा मंत्र विसरलो त्यामुळे जे घडणार आहे ते खुशाल होवो. १३. भक्तांचे मनाची चोरी करणारा श्रीकृष्ण मी लहान व्हावे असा राधेच्या मनाचा विचार पाहून पूर्वीप्रमाणे लहान होऊन रडू लागला. १४. तेव्हां राधेने दही-भात कालवून कृष्णापुढे ठेविला. व दार उघड म्हणून आज्ञा करणाऱ्या पतीला म्हणाली थोडा वेळ बाहेरच थांबा. १५. कारण आंत श्रीकृष्ण नाथ जेवीत आहे म्हणून क्षणभर निवांत बसा असे राधेचे शब्द ऐकल्याबरोबर पतीराज बाहेर निवांत बसले. १६. थोड्या वेळाने दार उघडले. तेव्हां पतिरायाने कृष्णाला पाहिल्याबरोबर आज्ञा करणाऱ्या पतीचें मन मोहित झाले. १७. आज्ञा करणारा पती राधेला म्हणाला, अगं तुला एकटीला घरांत करमत नाही, म्हणून थोडा वेळ कृष्णाला आपले घरी आणीत जा. १८. नाथ महाराज म्हणतात, राधिका आपल्या पतीला म्हणाली, आपली आज्ञा मला प्रमाण आहे. म्हणून तिने पतीच्या चरणाला नमस्कार केला. अशा रितीने ते दोघेही समाधानाला प्राप्त झाले.

७९
एके दिवशी शारंगपाणी । खेळत असतां राजभुवनीं । तेव्हा देखिली नयनीं । गौळणी ते राधिका ॥१॥
मीस करुनी पाणीयाचें । राधा आली तेथें साचें । मुख पहावया कृष्णाचे । आवड मोठी ॥२॥
देव उचलोनि घेतला । चुंबन देउनि आलंगिला । सुख संतोष जाहला । राधेलागीं ॥३॥
यशोदा म्हणे राधिकेसी । क्षणभरी नेई गे कृष्णासी । कडे घेउनी वेगेंशीं आणिला घरा ॥४॥
हृदयमंचकीं बैसविला । एकांत समय देखिला । हळूच म्हणे कृष्णाला । लहान असशी ॥५॥
कृष्णा म्हणे राधिकेसी । मंत्र आहे मजपाशी । थोर होतो निश्चयेंसी । पाहें पा आतां ॥६॥
वैकुंठाचा मन मोहन । सर्व जगांचे जीवन । एका जनार्दनीं विंदान । लाघव दावीं ॥७॥
अर्थ:-
एके दिवशी भगवान श्रीकृष्ण राजभुवनांत खेळत असतां त्यावेळेस राधा गौळणीने ते पाहिले. १. तेव्हां राधेला भगवंताची अतिशय आवड असल्याने श्रीकृष्णाचे मुख पाहाण्याकरितां पाण्याचे निमित्त करुन तेथें आली. २. आणि कृष्णाला उचलून घेऊन चुंबन देऊन कृष्णाला आलिंगलेबरोबर राधेला सुखसमाधान झाले. ३. तेव्हा यशोदा राधेस म्हणाली, अगं राधे कृष्णाला क्षणभर तुझ्या घराला ने असे यशोदेने म्हटल्याबरोबर राधेने कृष्णाला कडेवर घेऊन ताबडतोब आपल्या घरीं आली. ४. आणि भगवंताला हृदयमंचकावर बसविले. तेव्हां एकांताची वेळ पाहून कृष्णाला म्हणाली, अरे कृष्णा लहान आहेस? ५. तेव्हां भगवान श्रीकृष्ण राधेला म्हणाले, अगं राधे माझेजवळ मंत्र आहे. मी आता निश्चितच मोठा होतो. ते तूं पहाच. ६. नाथ महाराज म्हणतात, मनाला मोह निर्माण करणारा, सर्व जगाचें जीवन म्हणजे प्राण असलेला, वैकुंठीचा श्रीहरी आपल्या कौशल्याने मायावी प्रकार दाखवीत आहे.

८०
हर्षा नमाये अंबरीं । येऊनियां झडकरी । द्वारा उघडी निर्भरी । आनंदमय ॥१॥
वृद्धा येऊनियां पाहें । उचलोनि लवलाहे । मुख चुंबिलें तें पाहें । कृष्णाचे देखा ॥२॥
मोहिलें वृद्धेचें मन । नाठवे आपपर जाण । लाघवी तो नारायण । करुनियां आकर्ता ॥३॥
दोहीं करें उचलिला । राधिकेजवळीं तो दिला । म्हणे राधेसी ते वेळां । यांसी नित्य आणी ॥४॥
तुज न गमे एकटी । आणीत जाई जगजेठी । एका जनार्दनाचे भेटी । रे कांहीं विकल्प ॥५॥
अर्थ:-
एके दिवशी म्हातारी लवकर आपल्या घराला येऊन दार उघडून पूर्ण आनंदस्वरुप कृष्णाला पाहून तिचा आनंद गगनांत मावत नसल्यामुळे तिने ताबडतोब कृष्णाला उचलून त्याचे चुंबन घेऊन कृष्णास पाहू लागली. १, २. भगवान कृष्णाविषयी म्हातारीचे मन मोहित झाले. त्यामुळे तिला आपपर कांही आठवत नव्हते. असा तो मायावी नारायण सर्व करुन अकर्ता आहे. ३. म्हातारीने दोन्ही हातानें कृष्णाला उचलून राधेजवळ त्यास दिले. आणि त्यावेळी म्हातारी राधेस म्हणाली अगं राधे तूं कृष्णास नेहेमी आपल्या घरीं आणीत जा. ४. हे राधे तुला एकटीला घरांत करमत नाही. म्हणून या जगजेठी कृष्णाला नित्य आणीत जा. नाथ महाराज म्हणतात. या भगवंताची प्राप्ती झाली असतांना कांहींही विकल्प शिल्लक राहात नाही.

८१
निमासुर वदन । शंखचक्राकित भूषण । शोभवते राजीवनयन । राधेजवळी ॥१॥
नवल मांडिलें विंदान । वेदां न कळे महिमान । वेडावली दरुशने । न कळे तयां ॥२॥
रत्‍नजडित पर्यंकीं । पहुडले हर्ष सुखीं । नवल जाहलें तें ऐकीं । सासू आली घरां ॥३॥
वृद्धा म्हणे राधेशीं । दार उघड वेगेंशी । गुह्मा गोष्टी बोलसी । कवणाशीं आंत ॥४॥
राधा म्हणे मामिसे । गृहामध्यें कृष्ण असे । मज गमावया सरिसें । आणिला घरीं ॥५॥
क्षणभरी स्थिर रहा । भरले पायें आत न या । भोजन जाहलीया । उघडितें द्वार ॥६॥
म्हणे कृष्णा आतां कैसें । दारीं वृद्धा बैसलीसे । लज्जा जात अनायासें उभयतांची ॥७॥
कृष्ण म्हणे राधेसी । मंत्र नाठवे मजसी । काय उपाय गोष्टिसी । सांगे तूं मज ॥८॥
नेणो कैशी पडली भुली । मंत्र चळला या वेळीं ऐकोनि राधा घाबरली । दीनवदन ॥९॥
करुणा वचनें बोले राधा । विनोद नोहे हा गोविंदा । माझी होईल आपदा । जगमाजीं ॥१०॥
भक्तवत्सल मनमोहन । शरण एका जनार्दन । ऐकोनि राधेचें वचन । सान जाहला ॥११॥
अर्थ:-
सुरेख मुख असलेला, शंख चक्रांकित भूषणें असलेला, कमळनयन असलेला श्रीहरी राधेजवळ शोभून राहिला आहे. १. या श्रीहरीने आश्चर्यकारक कौशल्य आरंभिले असून, याची थोरवी (मोठेपणा) वेदालाही कळत नाही. याचे वेड लागलेले शास्त्रे त्यानाही तो कळत नाही. २. कृष्णासह राधा रत्नजडित पलंगावर झोपली असता सुखोपभोगाने आनंदीत झाली. तेवढ्यात आश्चर्य झाले ते ऐका. राधेची सासू घरीं आली. ३. ती म्हातारी, राधेला लवकर दार उघड, तूं घरांत गुप्त गोष्ट कोणाबरोबर बोलत आहेस असे म्हणाली. ४. तेव्हां राधा सासूला म्हणाली, सासूबाई मला करमणुकीकरता माझ्याबरोबर कृष्णाला आपल्या घरी आणले आहे. ५. थोडा वेळ तुम्ही बाहेरच निवांत राहा. भरल्या पायाने आंत येऊ नका. कारण आंत कृष्ण जेवीत आहे. त्याचे जेवण झाल्यावर दार उघडते. ६. असे म्हणून राधा कृष्णाला म्हणू लागली, अरे कृष्णा. आता कसे करावे? बाहेर दारांत म्हातारी बसली आहे. आतां आपणा दोघाचीही लाज सहजच जाते बरे. ७. तेव्हां कृष्ण राधेला म्हणाला, अगं राधे, मला लहान होण्याचा मंत्र आठवत नाही. या गोष्टीचा काय उपाय आहे तो तूच मला सांग. ८. कृष्ण म्हणाला, मला कशी काय भूल पडली आहे? मी यावेळेला मंत्र विसरलो, हे कृष्णाचे बोलणे ऐकल्याबरोबर राधा घाबरली व दीनवदन केले. ९. आणि राधा करुणावाणीने बोलू लागली, हे गोविंदा हा विनोद नव्हे बरं लोकामध्ये माझी मोठी फजिती होईल. १०. नाथ महाराज म्हणतात, ती राधा भगवंताला शरण गेल्याबरोबर भक्तावर अतिप्रेम करणारा, भक्तांच्या मनाला लुब्ध करणारा, राधेचे बोलणे ऐकून लहान झाला.

८२
थुरकात थुरकत चालतु । राधिकेचे गळां मिठी घालितु ।तयेसी चुंबन आवडी देतु । पाहतां यशोदेसी मग रडतु ॥१॥
देई देई म्हणे चेंडूवातें । म्हणोनि आसडी निरीतें ।यशोदा म्हाणे राधे परते । कां गे रडविसी कृष्णा ॥२॥
राधिका म्हणे ऐका मामिसें । याचा चेंडु मजपाशी नसे ।हा क्रियानष्ट बोले भलतैसें । चेंडू मजपाशी नाही आणि तुमची असे ॥३॥
कृष्ण म्हणे झाडुनी चीर दावी । राधा झाडिता चेंडू पडिला लवलाहीं म्हणे पाहे वो माझे आई । चेंडू घेउनी आण वाहेती पाहीं ॥४॥
यशोदेनें उचलोनि घेतिला कडेवरी । चेंडू झेलितसे सव्य अपसव्य करीं ।एका जनार्दनीं भाव न कळे निर्धारीं । लाजोनी ती राधा आली आपुले घरीं ॥५॥
अर्थ:-
भगवान श्रीकृष्ण मोठ्या डाम डौलाने चालत असतां, राधेच्या गळ्याला मिठी घालून, मोठ्या आवडीने तिला चुंबन देत असता, यशोदेस पाहिल्या बरोबर रडू लागले. १. अगं राधे माझा चेंडू दे म्हणून तिच्या मिऱ्या ओढीत असतां यशोदा राधेला म्हणाली, अगं राधे परत (पुन्हा) कृष्णाला कां बरे रडवीत आहेरः? २. राधा यशोदेस म्हणाली सासूबाई ऐका याचा चेंडू माझ्याजवळ नाही. हा क्रियानष्ट भलतेच बोलतो. तूमची शपथ घेऊन सांगते माझेजवळ चेंडू • नाही. ३. कृष्ण म्हणाला, मला वस्त्र झटकून दाखव. तेव्हा राधेने आपले वस्त्र झटकलेबरोबर चेंडू खाली पडला. तेव्हां कृष्ण म्हणाला, अगं माझे आई पहा बरं माझा चेंडू घेऊन तुझी शपथ देखील वाहते. ४. नाथ महाराज म्हणतात, नंतर यशोदेने कृष्णाला कडेवर उचलून घेतले असतां कृष्ण उजव्या व डाव्या दोन्ही हातांत चेंडु झेलत असतांना त्याचा अभिप्राय खरोखर कळत नाही. म्हणून राधा लज्जायमान होऊन घराला आली.

८३
मथुरेसी गोरस विकूं जातां नितंबिनी । तयामाजीं देखिली राधिका गौळणी । जवळी जाऊनियां धरिली तिची वेणी ॥१॥
सोडी सोडी कान्हा शारंगपाणी । माझीया संसारा घातलें पाणी । नांव रुप माझें बुडविलें जनीं ॥२॥
राधा म्हणे येथोनियां बहु चावट होसी । घरीं चोरी करुनियां वाटे आडविसी । ओढोनिया नेते आतां तुज मातेपाशीं ॥३॥
धरिलीं पदरीं राधा न सोडिच निरी । दान दे आमुचे म्हणे मुरारी । भोवंताली हांसती व्रज सुंदरी ॥४॥
भक्तीचियां पोटीं राधा समरस जाली । कृष्णरुप पाहूनियां देहभावा विसरली । एका जनार्दनीं राधा शेजे पहुडली ॥५॥
अर्थ:-
गौळणी मथुरेस गोरस विकण्यास जात असतांना त्यांच्यामध्ये प्रशस्त नितंब म्हणजे कुला असलेल्या राधेला कृष्णाने पाहिले. आणि तिच्याजवळ जाऊन तिची वेणी धरली. १. तेव्हां राधा म्हणाली कृष्णाला तू वेणीला सोड सोड बरं तूं माझे नांव रुप लोकांत बुडवून टाकले आहेस. २. राधा कृष्णाला म्हणाली अरे कृष्णा येथून पुढे जर तूं फार चावटपणा करूंन घरीं चोरी करुन वाटेत मला अडवशील तर तुला ओढत तुझे आईपाशीं नेते. ३. पदराला धरलेली राधा तिची निरी (निऱ्या) न सोडताच भगवान कृष्ण म्हणाला, अगं राधे आमचे दान दे. तेव्हां सभोवतीच्या गोकुळातील सुंदरी (खूब सुरत असलेल्या) हांसू लागल्या. ४. नाथ महाराज म्हणतात, राधा भक्तीच्या पोटांत समरस होऊन, कृष्ण स्वरुपाला पाहून, देहभावाला विसरुन भगवंताच्या सेजेला पहुडली म्हणजे एकरुप झाली.

८४
फणस जंबीर कर्दळी दाटा । हातीं घेऊनि नांरगी फाटा ॥१॥
वारियाने कुंडलें हाले । डोळे मोडित राधा चाले ॥२॥
राधा पाहून भुललें हरी । बैल दुभें नंदाघरी ॥३।।
हरी पाहूनि भुलली चित्ता । राहा घुसळी पडेरा रिता ॥४॥
मन मिनलेंसें मना । एका भुलला जनार्दना ॥५॥
अर्थ:-
फणस, जंबीर म्हणजे लिंबाची एक जात, कर्दळीचा खुंट, नारंगी एक फळ झाड, त्याचा फांटा हातात घेऊन, राधा चालली असा वाऱ्याने तिच्या कानातील कुंडले हालु लागली. व ती डोळे मोडत चालू लागली. १,२. भगवंताने अशा राधेला पाहिल्या बरोबर भगवान श्रीहरी राधेला भुलून गेले. आणि नंदराजाचे घरीं बैलाचेच दोहन करूं लागले. ३. इकडे राधा श्रीहरीला पाहून भुलून गेली व चित्ताला विसर पडून मोकळा असलेला डेरा घुसळू लागली. ४. नाथमहाराज म्हणतात, ती राधा भगवंताला पाहून भुलून गेल्यामुळे तिचे मन भगवंताचे मनाशी एकरुप झाले. म्हणजे ती भगवरुप झाली.

८५
आल्या पांच गौळणी पांच रंगाचे शृंगार करुनी ॥धृं॥
पहिली गौळण रंग सफेत । जशी चंद्राची ज्योत । गगनी चांदणी लखलखीत ।
एका चिती मात । मंथन करीत होती दारीत । धरुन कृष्णांचा हात । ऐशा आल्या पांच गौळणी ॥१॥
दुसरी गौळण भाळीभोळी । रंग हळदीहुनि पिवळी । पिवळा पितांबर नेसुन आली ।
अंगीं बुट्टे दार चोळी । एक लहान तनु उमर कवळी । जशी चांफ्यांची कळी । ऐशा आल्या पांच गौलणी ॥२॥
तिसरी गौळण रंग काळा । नेसुन चंद्रकाळा । काळे काजल लेऊन डोळां ।
रंग तिचासांवळा । काळीं गरसोळी लेऊन गळां । आली राजस बाळा । ऐशा आल्या पांच गौळनी ॥३॥
चवथी गौळण रंग लाल । लाल लालही लाल । कपाळी कुंकुम चिरी लाल ।
भांगी भरुन गुलाल । मुखी विडा रंग लाल । जैसे डांळिबीचे फुल । ऐशा आल्या पांच गौळणी ॥४॥
पांचवीं गौळण हिरवा रंग । अवघ्या झाल्या दंग । हिरव्या कांकणांचा पहा रंग ।
जसें आरशींत जडलें भिंग । फुगडी खेळतां कृष्णसंग । एकनाथ अभंग । ऐशा आला पांच गौळणी ॥५॥
अर्थ:-
गौळणी पांच प्रकारचे श्रृंगार करुन भगवंताकडे आलेल्या आहे. ॥ध्रु.॥ त्यांत पहिली गौळण जणू काय चंद्राचे तेज असलेली आकाशातील चमकदार चांदणीच आहे. तिची करणी ऐका ती दारांत कृष्णाचा हात धरुन मंथन करीत होती. १. अशा रितीने पांच गौळणी कृष्णाकडे आल्या आहेत. दुसरी गौळण भाबडी होती तिचा रंग हळदीहूनही पिवळा होता. ती पिवळा पितांबर नेसून आली होती. अंगात जरीचा बुंद असलेली चोळी होती. लहान शरीर असलेली कमी वयाची ती जणू काय चाफ्याची कळीच होती. २. तिसरी जी गौळण होती तिचा रंग काळा होता. ती केवळ काळ्या रंगाचे बा तांबड्या रंगाचे लुगडे नेसलेली होती. आणि काळे काजळ डोळ्यांत घातलेले होते. तिचा रंग सांवळा असून काळी गरसोळी गळ्यांत घालून सुकुमार अशी ती अबला आली. ३. गवळण लाल रंगाची होती ती चहुकडून लालच लाल होती. म्हणजे कपाळी कुंकु लाल अंगात चोळी लाल डोक्यांत भांगात गुलाल मुखांत रंगलेला विडा लाल. जणू काय ती डाळिंबाचे फूलच आहे. ४. पांचवी गौळण जी होती तिचा रंग हिरवा असून त्या सर्व दंग झाल्या होत्या. तिच्या काकणाचा रंग पहा हिरवाच होता व ती जणू काय आरशातील सपाट काचच आहे. नाथ महारांजाचे अभंग जसे अक्षय आहेत. त्याप्रमाणे कृष्णाबरोबर त्या फुगडी खेळत असल्यामुळे अक्षय झाल्या. अशारितीने त्या पांच गौळणी भगवंताकडे आल्या म्हणजे एकरुप झाल्या.

८६
देखे देखे ग जशोदा मायछे । तोरे छोरींयानें मुजें गारी देवछे ॥१॥
जमूनाके पानीयां मैं ज्यावछे । बीच मीलके घागरीया फोडछे ॥२॥
मैंने ज्याके हात पकरछे । देखे आपही रोवछे मायना ॥३॥
एका जनार्दन गुन गावछे । फेर जन्म नहीं आवछे मायना ॥४॥
अर्थ:-
हे यशोदा आई पहा पहा बर ग तुझ्या मुलाने मला शिवी दिली ॥१॥ मी यमुनेच्या पाण्याला जात असता . मध्येच मला भेटून माझी घागर फोडली. २. घागर फोडली म्हणून पहा बरं गं मी त्याचे हात पकडले असता आपण स्वतःच रडू लागला ही वस्तुस्थिती आहे. ३. एकनाथ महाराज म्हणतात, परमात्म्याचे गुण गायले असतांना मनुष्य पुन्हा जन्माला येत नाही ही वस्तुस्थिती आहे.

८७
देवरे देवरे मोरी घागरीया लालसे । मैं बोलुंगी जशोदा मायछें ॥१॥
हाम रहीन दसे नामछे । तारी भीद नहीं मारो कामछे ॥२॥
आकर पकरीयो मोरे आंगछे । मैं लाजे न आइगे मा अवछो ॥३॥
एका जनार्दनी तोरे पुत्रनें हामछे । फजितीन मानली आइछे ॥४॥
अर्थ:-
हे लाला माझी घागर दे बरं, दे बरं, तू न दिली तर यशोदाआईला सांगेन. १. दशावतारसंबंधी जी नावे त्याच स्मरण करीत आम्हाला रहायच आहे त्यामुळे तुझी भीड काही कामाची नाही. २. तु येऊन माझ्या अंगाला तु पकडले त्यामुळे मी लाजले आणि तुला आईकडे चल म्हटल्यावर मी येणार नाही असे म्हणतो. ३. एकनाथ महाराज म्हणतात परमात्मरुप तुझ्या पुत्राने आमची फजीती मांडली आहे.

८८
मैं ज्यावगी छोरकर तोरे गांवाछे । तूं खोरी मतकर मोरे लालछे ॥१॥
मोरे घर तूं आकर लालछे । माखन चुरावत आपणे हातछे ॥२॥
मैं कहँगी तोरे मातछे । किसननें चोरी करी मोरी घरछे ॥ ३॥
कहे एका जनार्दनी लालछे । चरण पकरु मो तुमछे ॥४॥
अर्थ:-
हे माझ्या लाला तु खोडी करु नको बर. तु खोडी केली तर मी तुझ्या गावाला सोडून जाईन. १. हे लाला तु माझ्या घरी येऊन आपल्या हाताने लोणी चोरतोस. २. मी तुझ्या आईला सांगेन की कृष्णाने माझ्या घरात चोरी केली. ३. एकनाथ महाराज म्हणतात, परमात्मरुप असणाऱ्या हे लाला मी तुमचे चरण पकडतो.

८९
माई मोरे घर आयो शामछे । गावढी छोरी मारे मनछे ॥१॥
दधीं दूध माखन चुरावें हमछे । छोकारीया खिलावन देवछे ॥२॥
मारी सुसोवन लगीछे । बालन उनके पकड लीनछे ॥३॥
एका जनार्दन थारो छोडछे । वेड लगाये माई हामछे ॥४॥
अर्थ:-
हे यशोदाआई, तुझा श्रीकृष्ण रात्री माझ्या घरला आला आणि माझी मनरुपी गावडी सोडली. १. आमचे दही दूध लोणी चोरुन सवंगड्यांना खायला देतो ॥२॥ माझ्या घरात गोपाळासह चोरी करत असता मी जागे होऊन पकडायला गेले तेव्हां सोवण्यातून जाणाऱ्या त्याच्या सवंगड्याला मी पकडले. ३. जनार्दनस्वामीचे शिष्य एकनाथ महाराज म्हणतात, हे यशोदे, तुझ्या मुलाने आम्हाला वेड लावले ॥४॥

९०
हामे आपले सोवते घरछे । रात आयो थारोशामछे ॥१॥
मारी वेणी पकड करी हतछे । दाढी बांधी गाठछे ॥२॥
मोरी घागरीया फोर करछे । भागन गया गाप घरछें ॥३॥
एका जनार्दनीं तोरे शामनेछे । मोरो संसारको नासछे ॥४॥
अर्थ:-
आम्ही आपल्या घरात झोपलो होतो आणि रात्री तुझा शाम घरी आला. १. आणि माझी वेणी हातात धरुन पतीच्या दाढीसी गाठ बांधली. २. हाताने माझी घागर फोडून आमच्या घरातून पळून गेला. ३. नाथ महाराज म्हणतात परमात्मरुप असलेला तुझ्या मुलाने माझ्या संसाराचा नाश केला.

९१
दे दे दे मोरी कन्हया साडीछे । तुम भलो नंदजी नंदन लालसे ॥१॥
मैतो आई मथुरा हाटछे । बिगरी तु क्या धरे घाटछे कन्हया ॥२॥
ज्याकर बोलुंगी जशोदा नंदछे । तरी खोड तांडुगी हातछे कन्हया ॥३॥
एक जनार्दन बिनती करतछे । दोनो हात जोडकरछे कन्हया ॥४॥
९२
मैं दधी बेचन मथुरा । तुम केवं थारे नंदजीको छोरा ॥१॥
भक्ति का आचला पकडा हरी । मत खेचो मोरी फारी चुनरीं ॥२॥
अहंकारको मोरा गरगा फोरा । व्हाको गोरस सबही गिरा ॥३॥
द्वैतनकी मोरी आंगेया फारी । क्या कहुं मैं नंगी नार उधारी ॥४॥
एका जनार्दनी ज्यासो भेटा । लागत पगसे कबु नहीं छुटा ॥५॥
९३
मारी गावढी चुकलीसे भाई । देखन देखन त्रिभुवनसे आई । उन शोधन लागछे भाई । अब कैसी गत करुछे आई ॥१॥
मथुरा लमानीना मारो नामछे । गावढी देखत आई गांवछे । दृष्टी देखन नहीं मानछे । कैसें भुलाय कन्हयानछे ॥२॥
भूली भूली जाई मानछे । कहीं मिलन मोरे ध्यानछे । एका जनार्दन से पगछे । अखंड चित्त जडो गावढीछे ॥३॥
९४
भूली भटकी आई कान्हा तोरे गांवछे । मारो नंदनंदन चित्त जडे तोरे पावछे लालना ॥१।।
चली आई परपंच हाटसे । तुं केव धरियों मेरे वाटछे ॥२॥
आब तूं नंदनंदन लालछे । मैं गारी देऊं तुजसे लालना ॥३॥
एका जनार्दन नाम तोरे गावछे । पीरीत वसे तारे चरणछे लालना ॥४॥
९५
हो भलो तुम नंदन लालछे । मुजे गांवढी बतावछे ॥१॥
आगल पिछिल ध्यानमें आवछे । मंगल नाम तोरा मे गावछे ॥२॥
तरो सुंदर रुप मोरे मनछे । प्रीत लगी कान्हा हमछे ॥३॥
एक जनार्दनीं तोरे नामछे । गावत ध्यावत हृदयमेछे ॥४॥
९६
याहांकी बात नहीं मेरी आवछे । तोरे चरण कमल मैं द्यावछे ॥१॥
सुंदरतुन नंदनंदन लालछे । गळां शोभे वैजंयती मालछे ॥२॥
पीत पीतांबर घोंगरीयाछे । गोपाल नाचती तोरे सातछे ॥३॥
एका जनार्दनी रखत गावढीछे । चित्त जडे मोरे पावडीछे ॥४॥
९७
गोकुळीं गोमाई गवळणी । तिच्या सुना चवघी जणीं । यमुने गेल्या एके दिनीं । त्यांनी कृष्ण पहिला ॥१॥
कृष्णा पाहतां मधुसूदन । मोहिलें चवघीचें मन । कृष्ण कृष्ण लागलें ध्यान । देहभान विसरल्या ॥२॥
सर्वें एके होती शेजारीण । आली सदनासी धांवुन । गोमाईसी वर्तमान । अवघे विदित केलें ॥३॥
राखी लपवी आपुल्या सुना । सुनेचें नख दृष्टी पडुं देइना । जर कां येशील माझे सदना नासिका चुना तीन बोटें ॥४॥
कृष्ण काय म्हणे तिसीं । येणें जाणें नाहीं आम्हांसी । जें कां वदली रमनेसे । तिची प्राप्ती तुजलागीं ॥५॥
देव ब्राह्मणीचा वेष । धरिता जाला जगन्निवासा । हा रस ऐकतां सायास । मुढ जन उद्धरती ॥६॥
पांढर्‍या पातलाची कासोटी । जीर्ण चीर वेष्टिलें कंठीं । हाता घेउनी धाकुटी । काठी धरुनी चालिली ॥७॥
वार्‍यासारखी चाचरी जाये । तोल सांभाळुनी उभी राहे । अवसान धरुनिया पाहें । गोमाइनें देखिली ॥८॥
गोमाई म्हणे अहो ब्राह्मणि । कोठें जातेस आसीस कोठुनी । आशापाश नाहीं कोणी । माझी मीच ऐकली ॥९॥
करुनी आले वाराणाशी । पुढें जाणें रामेश्वरासी । आणिक जाणे बहु तीर्थासे । ऐसी गोमाईसी बोलली ॥१०॥
येवढ्या नगरामध्ये कोणी । दयाळु नाहीं तुजावांचुनी । जागा देई वृंदावनीं । रातचे रात करमीन ॥११॥
अस्ता गेला वासरमणी । सुखें राहें वृदावनी । आज्ञा केली इंद्रालागुनी । सत्वर मेघा पाठवी ॥१२॥
वीज लावली मेघमंडळी । ढग निवाला तेच काळीं । मेघानें सोडिल्या फळीं । जनलोकक पाहतसे ॥१३॥
मेघानें सोडिल्या धारा । थंड गार सुटला वारा । शामाई कांपतसे थरथरां ॥ गोमाइने देखिली ॥१४॥
गोमाई म्हणे अहो साजणी । आंत येई वो ब्राह्मणी । मरुनी जाशील वृंदावनीं । प्रायश्चित्त मजवरी येईल ॥१५॥
मरूनि जाईल वृंदावनीं । परी मी येईना कोणाचे सदनीं । देव राखीव मजलागुनी । ऐशी शामाई बोलली ॥१६॥
इतुका मेघ वर्षला थोर । भिजलें नाहीं तुझे वस्त्र । शामाई म्हणे आम्हांवर । इश्वराची बहु कृपा ॥१७॥
तुम्ही शुद्ध गे ब्राह्मणी । देव तुम्हीं केला ऋणी । आम्ही नरदेहासी येऊनी । प्रपंचसदनीं बुडालों ॥१८॥
दारावाटे बोलावुन । नेत्रीं पाहे अवलोकुन । चक्रपाणी ओळखुन ।चरणीं ठाव मज देई ॥१९॥
आतां उठावेना करुं काई । हाती धरुनि उठवी गोमाई । कवाड उघडोनि लावलाही । बळे सदना लोटलीं ॥२०॥
बळें सदनीं लोटलें मला । मजवर बलात्कार केला । मी सांगेन नंदजीला । म्हणोनी गलबला करितसे ॥२१॥
सदनी जातां तत्क्षाणी । चवघी उद्धरल्या कामिनी । दारापाशी येऊनी । हाकां मारी गोमाई ॥२२॥
गोमाई येऊनी लागे चरणां । पुनीत केल्या आमुच्या सुना । नासिका लावियेला चुना । पाहुन पळे गोविंद ॥२३॥
गोमाई उद्धरली कथा । आपण होऊनि श्रोता वक्ता । एका जनार्दनी दाता । सत्य वार्ता ही माझी ॥२४॥
९८
दही दुध चोरुनी दे सर्वांना । ऐसें मज सांगताती । आई मज मारुं नको । नाहीं नाहीं म्या पाहिली माती ॥१॥
तें न ऐकिलें म्हणोनि मजवर । रुसले सांगाती । बळीरामही जो भेटला । तोही माझा पक्षपाती ॥२॥
एका जनार्दनीं पूर्ण कृपेनें । आम्हीं भजूं दीनराती ॥३॥
९९
बाळ रांगणें रांगतु । दुडदुडां पुढें पळतु ।धरितां तो न कळें मातु । वेदशास्त्रीं जया ॥१॥
तो बाळरुपें नंदाघरीं । खेळ खेळे नानापरी । न कळे लाघव निर्धारी । इंद्रादिकां गे माय ॥२॥
लोणी चोरावया घरोघरीं जाय । दहीं दूध तूप लोणी आपण खाय ।
त्यांचे सुनेचे मुखा हात पुशी वो माय । ऐसे करुनियां पळोनी जाय ॥३॥
वासुरें सोडी घरीं जाऊन । मुलांसि उठवी चिमटुन ।
माथणी रांजणा करी चुर्ण । ऐसे विंदान करुनी पळे ॥४॥
शेजे असता उभयतं । जाय सोवळ्यातुन तत्त्वतां ।
दाढी वेणी बांधी सर्वथा । जाय परता पळोनी ॥५॥
ऐशा खोडी करी नानापरी । नटनाटक वैकुंठ जिव्हारी ।
एक जनार्दनीं नवल परी आगमां निगमां न कळे परोपरी ॥६॥
१००
दिसे सगुण परि निर्गुण । आगमां निगमां न कळे महिमान ।
परा पश्यंती खुटलीया जाण । त्यांचे न कळे शिवाजी महिमान ॥१॥
पहा हो सांवळा नंदाघरीं । नवनीताची करीतसे चोरी ।
गौळणी गार्‍हाणी सांगती नानापरी ॥ त्यांचे महिमान न कळे श्रमले सहाचारी ॥२॥
कोणी म्हणती यासी शिक लावूं । कोणी म्हणती आला बाऊ ।
दाखवी लाघव नवलाऊ । अगम्य खेळ ज्याचा कवणा न कळे कांहीं ॥३॥
चोरी करितां बांधितीं उखळी दावें । येतो काकुळती माते मज सोडावं ।
एका जनार्दनी दावीं सोंग बरवें । ज्यांची कीर्ति ऐकतां अघ नासे सर्वे ॥४॥
१०१
आवरीं आवरीं आपुला हरी ।दुर्बळ्यांची केली चोरी । घरा जावयाची उरी । कृष्णें ठेविली नाहीं ॥१॥
गौळणी उतावेळी । आली यशोदेजवळी ।अवरीं आपुला वनमाळी । प्रळय आम्हां दिधला ॥२॥
कवाड भ्रांतीचें उघडिलें कुलुप मायेचे मोडिलें । शिंके अविद्येचें तोडिलें । बाई तुझिया कृष्णें ॥३॥
होती क्रोधांची अर्गळा । हळूचि काढिलोसे बळां । होती अज्ञानाची खिळा । तीहि निर्मूळ केली ॥४॥
डेरा फोडिला दंभाचा ।त्रिगुण तिवईस ठाव कैसा । प्रंपंच सडा हा ताकाचा । केला तुझिया कृष्णें ॥५॥
अहंकार होता ठोंबा । उपडिला धुसळखांबा । तोहि टाकिला स्वयंभा । बाई तुझिया कृष्णें ॥६॥
संचित हें शिळें लोणी । याचि केली धूळीधाणीं । संकल्प विकल्प दुधाणीं । तीहीं फोडिली कृष्णें ॥७॥
प्रारब्ध हें शिळें दहीं । माझें खादलें गे बाई । क्रियमाण दुध साई । तींही मुखीं वोतिली ॥८॥
द्वेष रांजण सगळे । स्पर्शे होती हात काळे । होतें कामाचें तें पाळें । तेंहि फोडिलें कृष्णें ॥९॥
सुचित दुश्चित घृत घागरी । लोभें भरल्या अहोत्या घरीं । त्याही टाकिलय बाहेरी । तुझिया कृष्णें ॥१०॥
कल्पनेची उतरंडी । याची केली फोडाफॊडी । होती आयुष्याची दुरडी । तेंही मोडिली कृष्णें ॥११॥
पोर रे अचपळ आमुची । संगती धरली या कृष्णाची । मिळणी मिळाली तयांची । संसाराची शुद्धी नाहीं ॥१२॥
ऐशी वार्ता श्रवनीं पडे । मग मी धांवोनि आलें पुढे । होतें द्वैताचें लुगडें । तेंही फिटोनि गेलें ॥१३॥
आपाअपणा विसरणें । कृष्णस्वरुपीं मिळालें । एका जनार्दनीं केलें । बाई नवल चोज ॥१४॥
१०२
ब्रह्मादिक वेडे जयासाठीं होती । तो गोकुळी श्रीपती लोणी चोरी ॥१॥
कवाड ते जैसें आहे तैशापरी । येतो जातो हरी न कळेचे ॥२॥
पाळती पाहतां ब्रह्मांड सकळ । तयाचा प्रतिकाळ करीतसे ॥३॥
एका जनार्दनीं चोरीचें तेंमीस । हरित सारांश नवनीत ॥४॥
______________________________

श्रीकृष्णाचा वेध

 १०३
येणें छंदे छंद लागली नव्हाळी । हा कान्हो वनमाळी वेध याचा ॥१॥
सरितां सरेना बैसला हृदयीं । तो आतां ठाईचें ठायीं जडलासे ॥२॥
एका जनार्दनी नोहेची परता । संपूर्ण पुरता भरला देहीं ॥३॥
१०४
चंद्राहुनी शीतळ रवीहुनी सोज्वळ तेणे मज केवळ वेधियलें ॥१॥
वेध कैसा मज लागला वो बाई ॥धृ॥
अमृताहुनी स्वादू गगनाहुनी मृदु । रुपेंविण आनंद देखिला बाई ॥२॥
ऐका जनार्दनी आनंदु परिपूर्ण । काया वाचा मनें वेधिलें वो बाई ॥३॥
१०५
दुडीवरी दुडी गौळणी सातें निघाली । गौळणी गोरस म्हणों विसरली ॥१॥
गोविंदु घ्या कोनी दामोदरु घ्या गे । तंव तंव हांसती मथुरेच्या गे ॥२॥
दुडीया माझारी कान्होंबा झाला भरी । उचंबळे गोरस सांडे बाहेरी ॥३॥
एका जनार्दनी सबलस गौळणी । ब्रह्मानदु न समाये मनीं ॥४॥
१०६
गौळणीचा थाट निघाला मथुरे हातालागीं । तें देखोनि जगदीश धांवला गोप घेऊनी वेगीं ॥१॥
कान्हयां सरसर परता नको आरुता येऊं । तुझा संग झालिया मग मी घरा कैसी जाऊं ॥धृ॥
सासुरवासिनी आम्ही गौळणी जाऊं दे रे हरी । बहु वेळ लागतां सासु सासरे कोपतील घरीं ॥२॥
आम्हीं बहुजनी येकला तु शारंगपाणी दिससी येथें । हृदयमंदिरीं ठेऊनी तुंतें जाऊं मथुरांपथें ॥३॥
एका जनार्दनी ब्रह्मावादिनी गोपिका बरवटां । कृष्णापदीं त्या लीन झाल्या पूर्णपणें तन्निष्ठा ॥४॥
१०७
ऐक एक सखये बाई नवल;अ मी सांगुं काई । त्रैलोक्याचा धनी तो हा यशोदेसी म्हणतो आई ॥१॥
देवकीने वाईला यशोदेनें पाळिला । पांडवाचा बंदिजन होऊनियं राहिला ॥२॥
ब्रह्माडाची साठवन योगीयाचें निजधन । चोरी केली म्हणऊनी उखळासी बंधन ॥३॥
सकळ तीर्थें जया चरणीं सुलभ हा शूलपाणी । राधिकेसी म्हणे तुझी करीन वेणीफणी ॥४॥
शरण एका जनार्दनीं कैवल्याचा मोक्षदानीं । गाई गोप गोपीबाळां मेळवीले आपुलेपणीं ॥५॥
१०८
भिंगाचे भिगुलें खांद्यावर आंगुलें । नाचत तान्हुलें यशोदेचें ॥१॥
येती गौळणी करीती बुझावणी । लागती चरणी कान्होबाच्या ॥२॥
गोविंद बाळिया वाजविती टाळिया । आमुचा कान्हया देवराज ॥३॥
कडदोरा बिंद्ली वाघनखें साजिरी । नाचत श्रीहरी यशोदेचा ॥४॥
पायीं घागरीया वाक्य साजरीया । कानीच्या बाळ्या ढाळ देती ॥५॥
एका जनार्दनी एकत्व शरण । जीवें निबंलोण उतरती ॥६॥
१०९
कृष्णमूर्ती होय गे काळी आली सोयं गे । प्राणाचाही प्राण पाहतां सुख सांगुं काय गे ॥१॥
तुळशी माळ गळां गे कस्तुरीचा टिळा गे । आर्धांगी रुक्मिणी विंझणे वरित गोपी बाळा गे ॥२॥
पीतांबराची कास गे कसिली सावकाश गे । नारद तुंबर गायन करती पुढें निजदास गें ॥३॥
भक्त कृपेची माय गे वोळखिली विठाई गे । एका जनार्दनीं विटे जोदियेले पाय गे ॥४॥
११०
ब्रह्मा कैसें वेडावलें गे बाइये ॥धृ॥
निर्गुण होतें सगुणा आलें । त्रिभुवन उद्धारित्ने बाईयें ॥१॥
घेऊनि वसुदेव गोकुळा नेलें । यशोदेने खेळविलें गे बाईये ॥२॥
एका एकपण तेंही नेलें । जनीं जनार्दनें केलें गे बाईये ॥३॥
१११
कृष्णाला भुलविलें गोपीने ॥धृ॥
यशोदे तुझा हा कान्हा राहीना । मी मारीन क्रोधाने ॥१॥
नंदजी तुमचा कृष्ण लाडका हाका मरितो मोठ्यानें ॥२॥
वेताटी घेउनी नावेंत बैसला । वांचविले देवानें ॥३॥
एका जनार्दनी पूर्ण कृपेनें । नाहीं ऐकिलें मातेनें ॥४॥
११२
देखिला अवचिता डोळा सुखाचा सागरु । मन बुद्धी हारपला झाले एककारु । न दिसे काया माय कृष्णी लागला मोहरु ॥१॥
अद्वया आनंदा रे अद्वया आनंदा रे । वेधियल्या कामिनी अद्वया आनंदा रे ॥२॥
खुटले येणें जाणें घर सासुर । नाठवे आपपर वेधियलें सुंदर । अति सब्राह्म व्यापिलें कृष्ण पराप्तर नागर वो ॥३॥
सावजी कळलें आतां लोधलें निर्गुणा । एका जनार्दनीं कृपा केली परिपुर्णा । गगनीं गिळियलें येणें उरी नुरेचि आपणा ॥४॥
११३
दिव्य तेज झळकती रत्नकीळा फांकती अगणीत लावण्या तेज प्रभा दिसती गे माये ॥१॥
कानडा वो सुंदर रुपडा गे । अंतरीं बाहेरीं पाहतां दिसे उघडा गे ॥२॥
आलिंगनालागीं मन उताविळ होय । क्षेम द्तां माझें मीपण जाय ॥३॥
मागें पुढें चहुकडे उघडे पाही । पाहावयासी गेलें मजला ठक पडले बाई ॥४॥
बाहेरी पाहुं जातां आतंरी भासे । जें जें भासेम तें तें येकीयेक समरसें ॥५॥
एका जनार्दनीं जिवीचा जिव्हाळा । एक पणें पाहतां न दिसे दृष्टीवेगळा ॥६॥
११४
सुंदर बाळका म्हणती गोपिका यशोदा रोहिणी सन्मुखा । आदि नाटका नाच व्यापका मिळालिया अनेका ।
सर्व पाळका सकळ चाळका सुखदाता सकळिका । धिमी धिमी बाळा नाचे वहिला म्हणती मायादिका ॥१॥
कृष्णा नाव रे व्यापका । म्हणाताती गोपिका ॥धृ॥
दणदण मेदनी वाजत वाम चरणनिघातें । थोंगीत थोंगीत थाक तोडीत चित्त अनुकारें संगीतें ।
टाळछंदें मन वेधें टाळी वाजे अनुहातें । धिम धिम धिमतांग थोंकीत ताळछंदें सांवळें नाचतें ॥२॥
गुप्त प्रगटीत थाक दावित स्थुळ सुक्ष्म आनंदें । धिगीतां धिगीतां वाजती गजरें शास्त्राचेनी विवादें ।
घटतन घटतनं शब्दे बोलती तार्किक गेले भेदें । गर गर गर गर भोवरी देत अवतार संबंधे ॥३॥
रणुझुणु रणझुणु वाजती श्रुति नेति नेति उअच्चारी । आत्मा हा व्यापक नाटक त्रैलोक्य पडलें फेरी ।
यशोदा रोहिणी वृद्ध गौळणी नाचत देह विसरी । पक्षी चारा विसरलें पवन मुख पसरे अंबरी ॥४॥
देव विमानीं पहाती गगनीं ब्रह्मा नाचताहे येउनी । इंद्र ऐरावत नाचत जवळील ब्रह्मास्पती तो मुनी ।
गण गधर्व देव सर्व तेहतीस कोटी मिळोनी । कुबेर पोटा नाचत मोठा कृष्णांछंन घेउनी ॥५॥
शेष वासुकि नाचत वेंगीं चवदा भुवनें माथां । वराह गाढा पृथ्वी दाढां नाचे विसरुनि चिंता ।
तृणें तरुवरें पर्वत कुंजर लाचावले अनंता । सगुण निर्गुण अजंगम स्थावर वेधले अच्युता ॥६॥
घुळु घुळु घुळु घुळु कंकण वाजती बाहुभूषित भूषणां । तो परात्पर त्रैलोक्य सुंदर जगाचिया जीवना ।
खुण खुण संतबोलती संत घांगुरले हरिचरणा । दृष्टी देखिला सबाह्म निवाला एकशरण जनार्दना ॥७॥
११५
गोकुळीं लाघव दावितो चक्रपाणी । भोवंत्या वेष्टित बैसल्या अवघ्या गौळणी ।
मध्येम सुकुमार सांवळा शारंगपाणी । चिमणी पितांबर पिवळा ।
गळां वैजयंती माळा । घवघवीत घनसांवळा । पाहे नंदराणी ॥१॥
नाच रे तू कृष्णा मज पाहुं दे नयनी ॥धृ॥
नाचतो सांवळा सुंदर निमासुर वदन । वाळेघोळ घागरीयांच्या क्षणत्कार पूर्ण ।
आकर्ण नयन सुहास्य वदन पाहुनी भुले मदन । हातीच्या मुद्रिका झळकती ।
क्षुद्र किंकणी सुस्वर गती । वाकी नेपुरे ढाळा देती । पहाती गौळणी ॥२॥
सप्तही पाताळें नाचती हरिचिया गण गंधर्व देव सर्व अक्षर हरिपदें ।
वैकुंठ कैलास नाचती । चंद्र सुर्य रसनायक दीप्ति । ऋषिमंडळ धाक तोडिती । अदभुत हरिकिरणी ॥३॥
नाचती गोपाळा गोपिका सुंदर मंदिरें । उखळें जाती मुसळें पाळीं आणि देव्हारें ।
धातुमुर्ति नाचुं लागल्या एकसरें । गौळणी अवघ्या विस्मित ।
देहभाव हरपला समस्त । यशादेसी प्रेम लोटत । धरिला धांउनि ॥५॥
शिणलासी नाचतां आतां पुरें करी हरी । विश्वरुप पाहतां गोपी विस्मित अंतरीं ।
यशोदेनें कृष्ण घेतला कडियेवरी । एका जनार्दनी भक्तिभाव ।
अनन्य भक्ता दावी लाघव । निज भक्तांचे काज सर्व । करितां शिण न मानीं ॥६॥
११६
न माये चराचरीं त्रैलोक्य उदरीं । तो यशोदेचे कडेवरी शोभतो कैसा ॥१॥
गोपवेष मिसें ब्रह्माया लाविलें पिसें । तो गोपावत्सवेंषेम शोभतो कैसा ॥२॥
एके घटिकेवरी सोळा सहस्त्र घरीं । नोवरा श्रीहरी शोभतो कैसा ॥३॥
आंगनंविण अंगे गोपी भोगिल्या श्रीरंगें । तो कृष्ण निजांगें शोभतो कैसा ॥४॥
सच्चिदानंदाघन तान्हुलें आपण । एका जनार्दन शोभतो कैसा ॥५॥
११७
प्रथम मत्स्यावतारीं तुमचें अगाध चरित्र । न कळे ब्रह्मादिकां वैष्णव गाती पवित्र ॥१॥
उठोनि प्रातःकाळीं गौळणीं घुसळन घुसळिती । गाती कृष्णाचे पोवाडे हृदयीं परोपरी ध्याती ॥२॥
द्वितीय अवतारीं आपण कच्छरुप झाला । सृष्टी धरुनी पृष्ठी शेवटी सांभाळ केला ॥३॥
तृतीय अवतारीं आपण वराहरुप झाला । धरणी धरुनी दाढे हिरण्याक्ष वधिला ॥४॥
चतुर्थ अवतारीं आपण नरहरि रुप । रक्षुनि प्रल्हाद वधिला हिरण्यकश्यप ॥५॥
पांचवें अवतारीं आपाण वामन झाला । बळी घालुनि पाताळीं शेखीं द्वारपाळ ठेला ॥६॥
सहावे अवतारीं आपण परशुराम झाला । धरुनी परशु हातीं सहस्त्रभुजा वध केला ॥७॥
सातवें अवतारी आपण दाशरथी राम । वधोनी राव्ण कुंभकर्ण सुखी देव परम ॥८॥
आठवें अवतारी आपण अवसुदेवाघरीं । वधोनि कंसादिक असुर मारिले भारीं ॥९॥
नववे आवतारीं आपन बौद्धरुप झाला । धरुनियां मौन भक्तघरीं राहिला ॥१०॥
दहावए अवतारीं आपण झालासें वारु । एका जनार्दनीं वर्णिला त्याचा बडिवारु ॥११॥
११८
अविद्या निशींचा लोटला पहार । रजेंसी लोपला तम अंधकार ।
सत्व शोधित शुद्ध सुमनहार । प्रबोध पाहतां परतला कृष्ण वीरवो ॥१॥
आला रे आला रे म्हणती पहा कृष्ण । जैसा निर्जीवा मीनला जीवप्राण ।
श्रुती परतल्या आत्मासाक्षात्कार देखोनि । तैशा विव्हळ गोपिका हरि पाहुन वो ॥२॥
कृष्णापाशीं मिनल्या व्रजनारी । कां हो निष्ठुर तूं जालासी हरी ।
स्नेह धरिती तयासी होसी दुरी । लोभु सांडीती त्यापाशी निरंतरी वो ॥३॥
थोर शिणलाती तुम्हीं मजविण । माझे स्वरुपीं ठेविला जीव प्राण ।
माझे भेटीसी तंव नाहीं खंडन । सब्राह्मा अंतरी माझे अधिष्ठान वो ॥४॥
ऐसें वचन ऐकोनि हरिमुखें थोर चकल्या वियोगाचे दुःखे ।
आम्हांमारिले शस्त्राविण वचन तिखें । शेखी हें ना तें केले संगदोषें वो ॥५॥
कृष्णां गोपिका वेधल्या एका मनें । माना मुरडिती प्रीति प्रेमाचें रुसणं ।
जेवी श्रुति परतल्या नेति या वचनें । एका जनार्दनी धरुनी ठेल्या मौन्ये वो ॥६॥
_____________________________________

विरहावस्था

११९
आजी वो कां हो कृष्ण नाहीं आला । म्हणोनि खेद करी गौळणी बाळा ।
काय हो ऐसा देहीं लागला चाळा । कां रे न येसी बाळा नंदाचिया ॥१॥
कवण देवा नवसी नवसू । कवणा गुरुतें मार्ग पुंसुं ।
कैसा भेटेल हा हृषीकेशु म्हणोनि । मन जाहलें उदासू ॥२॥
हा कृष्ण आजी कां घरी नये । आतां काय करुं यासी उपाय ।
एका जनार्दनी धरुं जाय पाय । तैच दरुशन होय आजी याचें ॥३॥
१२०
वेधला जीव माझा भेटवा श्रीरंग । सर्व सांडियेला मोह ममता संग ।
जीवीं जिवला जाला अनंग । भेटता भेटवा मज श्रीरंग ॥१॥
ऐशी विरहिण बोले बोली । कां रे हरी तु सांडी केली ॥धृ ॥
समभाव तुज पहावया । मन आमुचे गुंतलें देवराया ।
तुं तंव मध्यें घालिसी माया । नको आतां विरह पायां ॥२॥
आमुचा विरह कोण निवारी । विरहिनी बोले ऐशिया परी ।
एका जनार्दनी श्रीहरी । जन्ममरणाचा विरह निवासी ॥३॥
१२१
कोण्या वियोगे गुंतला कवर्णे हातीं । परा पश्यंती मध्यमा जया धाती ।
श्रुति शास्त्र जया भांडती । तो कां हो रुसला श्रीपती ॥१॥
येई येई कान्हा देई आलिंगन । भेटी देऊनि पुरवीं मनोरथ पुर्ण ।
विरहाविरहा करी समाधान । दावी तु आपुले चरण ॥२॥
येथें अपराध आमुचा नाहीं । खेळ सर्व तुझा पाहीम ।
एका जनार्दनी नवल काई । एकदां येउनी भेटी देई ॥३॥
१२२
कसा मला टाकुनी गेला राम ॥धृ॥
रामविणा जीव व्याकुळ होतो । सुचत नाही काम ॥१॥
रामविण मज चैन पडेना । नाही जीवासी आराम ॥२॥
एका जनार्दनी पाहुनीं डोळा । स्वरुप तुझे घनःश्याम ॥३॥
१२३
विरहिणी विरहा विरहित बोले । कां वो पुर्वकर्म आड ठेलें ।
वाचें न येती नाम सावळें । तया विरहा मन माझें वेधलें ॥१॥
ऐशा परी बोलती गोपबाळा । कोठें गेला नेणो सांवआळा ।
पहातां पहातां ठकविलें गोपाळा । ऐसा याच विरह लागला ॥२॥
नेणो कांही कर्म आड ठेलें । वियोग वियोगाचें वर्म ऐसें जाले ।
एका जनार्दनीं कौतुक बोले । ऐशा दुःखा विराहिणा बोले ॥३॥
१२४
नको नको रे दुर देशीं । आम्हां ठेवी चरणापाशीं ।
मग या विरहा कोन पुसी । ऐसी इच्छा देई आम्हांसी ॥१॥
पुरे पुरे संसार विरह छंद । तेणें तुं अंतरासी गोविंद ।
द्वैताचा नसो देऊं बाधा । हृदयीं प्रगटोनी दावी बोध ॥२॥
विरह हरी सत्वर देवराया । परेपरता प्रगटोनि दावीं पायां ।
दुजें मागणें आणीक नाहीं काह्मा । एका जनार्दनीं शरण तुझिया पायां ॥३॥
१२५
समचरणीं मन माझे वेधलें । तें वेगळें होतां विरह बोलें ।
हर्षामर्षा चित्त उन्मन ठेलें । म्हणोनि विरहिनी विरह बोले ॥१॥
सांवळीया कान्हया नको जाऊं दुरी । राहे पेरपरता परतोनि हरी ।
पश्यंती मध्यमा मरुनी वैखरी । चारी वाचा तटस्थ जाहल्या हरी ॥२॥
तुझ्या वियोगाचा न व्हावा संग । अखंड नामीं असो अनुसंधान ।
शरण एका जनार्दने । काया वाचा मनें जाणोन ॥३॥
१२६
आशा मनीषाचा विरह लागला । तेणें सांवळा दुरी ठेला ।
जवळी असोनी बोलती अबला । कवणें गुणें कान्हु रुसला ॥१॥
धांवे धावे कान्हई नंदनंदना । पुरवीं तूं आमुची वासना ।
आणिक नको दुजी कल्पना । विरह निवारी देई दर्शना ॥२॥
छंदे छंदें विरहिणी बोलें । कां वो बोलण्या अबोलणें जालें ।
एका जनर्दनी ऐसें केलें । नंदनंदना चित्त गुंतलें ॥३॥
१२७
जन्म जन्मांतरी विराहिणी । होती दुश्चित्त अंतःकरणी ।
दुःखी सेशिलें होतें मागें जन्मीं । ये खेपे निरसलें स्थुळ कारणीं ॥१॥
येउने भेंटी देहीं देहातीत । तयाचा विरह मजलागीं होत ।
मना समुळ मन पहात । तो भेटला गोपीनाथ ॥२॥
दुःख फिटलें मान जालें थोर । हर्षें आनंदें आनंद तुषार ।
एका जनार्दनीं भेटला परात्पर । तेणें संसार विरह गेला निर्धार ॥३॥
१२८
काम क्रोध वैरी हे खळ । लोभ अहंकार आशा बरळ ।
कर्म बळीवंत लागलें सबळ । तेणें वेधिलें आमुतें निखळ ॥१॥
नको नको वियोग हरी । येई येई तूं झडकरी ।
आम्हा भेटें नको धरुं दुरी । वियोग झाला तो आवरीं ॥२॥
तुझिया भेटिंचे आर्त मनीं । याकारणें विरह बोलणें वाणी ।
एका शरण जनार्दनीं । वियोग गेला पाहतां समचरणीं ॥३॥
१२९
मागें विरह बहुतंशी झाला । संसारश्रम वायां केला । क्षणभरीं विश्रांती नाहीं मला । तो सदगुरु जिवलगा भेटला ॥१॥
आतां विरहाची सरली गोठीं । डोळेंभरी पाहिल्या जगजेठी । जाउनी चरणीं घालावी मिठी । विरह गेला समुळ दृष्टी ॥२॥
एका जनार्दनीं पाहतां आनंदलें । जन्म जन्मातरींचें दुःख । फिटलें विरहाविरहें हर खुंटलें । काया वाचा मनें वेधलें वो ॥३॥
१३०
बहुत जन्में विरहें पीडली । नेणो कैसी स्थिर राहिली । मन अशा गोविंदी वेधिली । तो मध्यमा वैखारीये गुंतलो वो ॥१॥
चारी वाचा परता सावळां । विरहिनीसी छंद लागला । चौपरता कोठें गुंतला । तेंणों आम्हीं अबला वो ॥२॥
विरह जाईल कैशा परी । पुर्वपुण्या सुकृत पदरीं । एका जनार्दनीं भेटलें हरी । तैं विरह नोहे निर्धारी ॥३॥
१३१
येई वो श्रीरंगा कान्हाबाई । विरहाचें दुःख दाटलें हृदयीं । कोण सोडवील यांतुन पाहीं । दैवयोगें सांपडला सगुण देहीं ॥१॥
सगुण निर्गुण याचा वेध । वेधें वेधलें मन झालें सद्गद । वाचा कुंठित हारपला बोध । नेणें आणिक परमानंद ॥२॥
स्थित स्थित मति झाली । वृत्ति विरक्ति हारपली समाधि उन्मनी स्थिरावला । ऐशी विरहाची मति ठेली वो ॥३॥
संगविवर्जित मन झालें । काया वाचा मन चित्त ठेलें । एका जनार्दनीं ऐसें केलें । विरह दुःख निरसिलें ॥४॥
१३२
भिन्न माध्यान्हीं रात्रीं नारी । विरह करी बैसोनि अंतरीं । केधवा भेटले श्रीहरी । तो नवल जालें अंतरीं वो ॥१॥
अवचित घडला संतसंग । विरहाचा झाला भंग । तुटोनि गेला द्वैतसंग । फिटला जन्ममरणाचा पांग वो ॥२॥
एका जनादनीं संतसंग । फिटला संसारपांग । विरह गेला देहत्याग । सुखें सुख झालें अनुराग वो ॥३॥
१३३
विषय विरह गुंतले संसारीं । तया जन्म जन्मातरीं फेरी । कोणी न सोडवी निर्धारीं । यालागी न गुंता संसारीं ॥१॥
मज सोडवा तुम्हीं संतजन । या विषयविरहापासोन ॥धृ ॥
क्षणिक विषय संसार । भरला दिसे भवसागर । यांतुनी उतरीं पैलपार । संतसंग मिळविया ॥२॥
यासी शरण गेलिया वांचुनी ।संतसंग न जोडे त्रिभुवनी । शरण एकाभावें जनार्दनी । विरह गेला समूळ निरसोनी ॥३॥
१३४
ऐशीं निर्धारें विरहिण करी । परेपरता देखेन श्रीहरी । मन पवन साधन न करीं । संतसंग घडलिया धन्य संसारीं ॥१॥
धन्य धन्य संतमहिमा । विरह गेला पावलें सुखधामा ॥धृ॥
नामविरहित विरह तो कोण । विषय विरह थुंकीन मी जाण । नामांवांचुनी नेणें साधन । तो विरह न व्हावा पुर्ण ॥२॥
एका जनार्दनी सत्य वचन । विरहविरह गेला मुळीहून । नाम जपतां स्थिर झालें मन । विरह गेला त्यागुना ॥३॥
१३५
रात्रदिवस मन रंजलें । हरिचरणीं चित्त जडलें । विरहाचें दुःख फिटलें । धन्य झालें संसारीं ॥१॥
विरह गेला सुख झालें वो माया । पुढतोपुढती आनंद न समाये ॥धृ॥
संतसंग घडला धन्य आजीं । मोह ममता तुटली माझी । भ्रांती फिटोनि गेली सहजीं । विरह गेला सुख झालें आजीं ॥२॥
धन्य धन्य संतसंगती । अवधी झाली विश्राती । एका जनार्दनी चिंत्तीं । विरहभ्रांति निरसली ॥३॥
१३६
आनुपातें विरहिण बैसे । कां वो कर्म बळिवंत दिसे । संगवर्जित मज झालें ऐसें । कोणी योगे भेटी नसे ॥१॥
मज भेटवा संतसंगती । तेणे निवारेण सर्व भ्रांती ॥धृ॥
विरहें बहुत पीडिली बाळा । कोन शांतवी तया अबलां । वेधे श्रीरंग जीवी लागला । तया भेटलीया सुख होईल तयाला ॥२॥
नेणें आपपरावे दुजें कांहीं । विरहें विरह जडला हृदयीं । कोण सोडवी गुरु मज देहीं । या विराहा अंतपार नाहीं ॥३॥
ऐसा विरह करिता दुःख । दैव योगें घडलें संतसुख । तापत्रय विरह गेला देख । सुखें सुख अपार झालें देख ॥४॥
संतसंग निरसे विरह । पावन देह झाला विदेह । एका जनार्दनी आनंद पाहे । विरह निरसला सुख झालें गे माय ॥५॥
१३७
युगायुगीं पीडिली विरहिणी । नाठवीं ध्यानीं मनीं चक्रपाणी । म्हणोनी वियोगाची जाचणी । तो भेंटला संतसंग साजणी ॥१॥
विरह गेला सुख झालें अपार । जन्मोजन्मी चीं तुटे वेरझार वो ॥धृ॥
घडतां संतसंग विश्रांती । तुटली माया पडळभ्रांति । भव संसार याची झाली शांती संतमहिमा वर्णावा किती ॥२॥
महिमा वर्णितां विरहा फिटलें । एका जनार्दनी तया भेटलें । सुख अनुभवे अंतरीं दाटलें । विरहाचें बीज भाजिलें वो ॥३॥
१३८
बोला बोल विरहिणी बोले । गगनी चांदणे शुद्ध शोभलें । त्यामाजीं घनसांवळे खेळे । कर्मदशें वियोग जाला बळें ॥१॥
दावा गे दावा गे कृष्णवदन । विरहाचें दुःख् दारुण कोण्या कर्में झालें खंडन । कां हो यदुनंदन न बोले ॥२॥
विरहतांपे तापलं भारीं । कोण आता दुजा निवारी । श्रीगुरु भेटला झडकरी । एका जनार्दनी दाविला श्रीहरी ॥३॥
वनक्रीडा
१३९
उठोनि एके दिनीं म्हणे यशोदा कान्हया । गोधनें घेऊनियां जाई वनासी लवलाह्मा ॥
सवें मिळालें चिमणे सवंगडी । शिदोरी काठी कांबळी जाळी घेती आवडी ॥२॥
एका जनार्दनी गाई सोडिल्या सार्‍या । रामकृष्ण सवंगडीया देव येती पहावया ॥३॥
१४०
घेऊनि गोधनें जाती यमुने तटीं । नानापरी खेळ खेळताती जगजेठी ॥१॥
मेळेवोनि गोपाळ मध्यें खेळे कान्हा । न कलेचि महिमान ऐसा यादवांचा राणा ॥२॥
नानापरींचे खेळ खेळती गोपाळ । नाचती गदारोल मिळोनी सकळ ॥३॥
एका जनार्दनी खेळे मदनपुतळा । नंदरायाचा कुमरु म्हणतात सांवळा ॥४॥
१४१
आनंद सोहळा वृंदावनीं पाहों । नंदजीचा कृष्ण तेणें केला नवलावो ॥१॥
धाकुले संवंगडे गौलणींचा थाट । वेणु पावां वाजविती नाचती दाट ॥२॥
एका जनार्दनीं वेधलें मन । पाहतां पाहतां चित्त जालें उन्मन ॥३॥
१४२
सैराटगोधनें चालती वनां । तयामागें चाले वैकुंठीचा राणा ॥१॥
सांवळे चतुर्भुज मेघःश्याम वर्ण । गाईगोपाळां समवेदा खेळे मनमोहन ॥२॥
यमुनेचे पाबळीं मिळोनियां सकळीं । खेळें चेंडुफळी गाडियांसम ॥३॥
एका जनार्दनीं मदनपुतळा । देखियेला डोळां नंदरायाचा ॥४॥
१४३
विष्णुमूर्ति चतुर्भुज शंख चक्र हातीं । गदा पद्म वनमाळा शोभती ॥१॥
गाई गोपाळ सवंगडे वनां । घेऊनीयां जाय खेळे नंदाचा कान्हा ॥२॥
विटी दांडु चेंडु लागोरी नानापरी । खेळ मांडियेला यमुनेचे तीरीं ॥३॥
एका जनार्दनीं पाहतां तन्मय । वेधलें मन वृत्तिसहित माय ॥४॥
१४४
जो परिपुर्ण परब्रह्मा व्यापक गे माये । तो गोकुळीं गाई चारिताहे ॥१॥
पहा हो भुलला भक्ति प्रेमासी । शिदोर्‍या चोरुनी खाये वेगेंसी ॥२॥
एका जनार्दनी व्यापक देखा । तो गोकुळीम चोरी करी कौतुका ॥३॥
१४५
जयाच्या दरुशनें शिवादिकां तृप्ती । योगी हृदयीं जया ध्याती ।
सहा चारा अठरा जया वर्णिता । सहस्त्रमुखा न कळे जायाची गती ॥१॥
तो हा नंदनंदनु यशोदेचा तान्हा । संवगदे गोपाळ म्हणती कान्हा ।
पराश्ययंती मध्यमा वैखरी नातुडे जाणा । वेडावले जया ठायी रिघाले साधना ॥२॥
आष्टांग साधन साधितां अटी । नोहे नोहे मुनिजना ज्यांची भेटी ।
एका जनार्दनी हातीं घेऊनी काठी । गोधनें चारी आवडीं जगजेठी ॥३॥
१४६
परब्रह्मा सांवळा खेळे यमुना तीरीं । सर्वें घेउनी गायी गोपवत्स नानापरी ॥१॥
कान्होबा यमुनेसी जाऊं । आदरें दहीभात खाऊं ॥२॥
नाचती गोपाळ एक एकाच्या आवडी । परब्रह्मा सांवळा पहातसे संवगडी ॥३॥
एका जनार्दनी ब्रह्मा सारांचे सार । धन्य भाग्य गौळियांचे कृष्ण खेळे परिकर ॥४॥
१४७
उठोनि प्रातःकाळीं म्हणे यशोदा मुरारी । गोपाळ वाट पाहती उभे तुझ्या द्वारीं । शिदोरी घेउनि वेगीं जाय रानीं ॥१॥
यमुनेचे तीरीं खेळ खेळतो कान्हा । नानापरी क्रीडा करी यादवांचा राणा ॥धृ॥
मागे पुढे गोपाळ मध्यें चाले हरी । सांवळा सुकुमार वाजवीं मुरलीम अधरीं । पुच्छे वर करुनी गाई नाचती नाना ॥२॥
मुरलीचा नाद समाय त्रिभुवनीं । किती एक नादें भुलल्या गौळणी । देह गेह सांडोनि चालताती वनीं ॥३॥
खग मृग गायी व्याघ्र नसे दुजा भाव । सकळीं उच्चारण एक कॄष्ण नांव । काया वाचा मनें शरण एका जनार्दनीं ॥४॥
मुरली
१४८
मनमोहन मुरलीवाला । नंदाचा अलबेला ॥१॥
भक्तासाठीं तो जगजेठी । कुब्जेसी रत जाला ॥२॥
विदुरा घरच्या भक्षुनि कण्या । परमानंदें धाला ॥३॥
भक्तिसुखें सुखावला । एका जनार्दनीं निमाला ॥४॥
१४९
नंदनवन मुरलीवाला । याच्या मुरलीचा वेध लागला ॥१॥
प्रपंच धंदा नाठवे कांहीं । मुरलीचा नाद भरला हृदयीं ॥२॥
पती सुताचा विसर पडिला । याच्यामुरलीचा छंद लागला ॥३॥
स्थावर जंगम विसरुनि गेले । भेदभाव हारपले ॥४॥
समाधि उन्मनी तुच्छ वाटती । मुरली नाद ऐक्तां मना विश्रांती ॥५॥
एका जनार्दनी मुरलीचा नाद । ऐकता होती त्या सदगद ॥६॥
१५०
मुरली मनोरह रे माधव ॥धृ॥
श्रीवत्सलांछन हृदयीं विलासन । दीन दयाघन रे ॥१॥
सुरनर किन्नर नारद तुंबर । गाती निरंतर रे ॥२॥
एका जनार्दनीं त्रिभुवनमोहन । राखी गोधन रे ॥३॥
१५१
तुझ्या मुरलीचा ध्वनी । अकल्पित पडिला कानीं । विव्हळ जालें अंतःकरणी । मी घरधंदा विसरलें ॥१॥
अहा रे सांवळीया कैशी वाजविली मुरली ॥धृ॥
मुरली नोहे केवळ बाण । तिनें हरीला माझा प्राण । संसार केला दाणादीन । येउनि हृदयी संचरली ॥२॥
तुझ्या मुरलीचा सुर तान । मी विसरले देहभान । घर सोडोनि धरिलें रान । मी वृंदावना गेले ॥३॥
एका जनार्दनीं गोविंदा । पतितपावन परमानंद । तुझ्या नामाचा मज धंदा । वृत्ति तंव पदीं निवर्तली ॥४॥
१५२
तुझें श्रीमुख सुंदर । कुसुम शुभकांति नागर । कासें पीतांबर मनोहर । पाहुनी भुल पडली । करुणाघना ॥१॥
मुरली नको वाजवुं मनमोहना ॥धृ ॥
सर परता होय माघारा । देहभाव बुडाला सारा नाहीं सांसारासी थारा । भेदाभ्रम गेला । कमलनयना ॥२॥
ध्वनि मंजुळ ऐकिली कानीं । सर्व सुखां जाली धनी । एका जनार्दनीं ध्यानी मनीं । एकपणा जगजीवना ॥३॥
१५३
मुरली धरुनी अधरीं । वाजवीं छंदें नानापरी । भोवतें गोपाळ नाचती गुजरीं । यमुनातीरी आनंदें ॥
तो हा नंदनंदन गे माये । त्याचा वेध लागला मज सये । कांहीं केलीया तो न राहें । नाठवे देह गेह गे माय ॥२॥
स्थूल सूक्ष्म कारणांपरतां । चहु वाचा वेगळा तत्त्वतां । आगमांनिगमांही वरतां । ज्याचा वेध शिवाचिया चित्ता गे माय ॥३॥
अचोच अवेदा चोजवेना । श्रुतीशास्त्रं नये अनुमाना । शरण एका जनार्दना । एकपणें जाणा सर्वा ठायीं ॥४॥
१५४
भुलाविलें वेणुनादें । वेणु वाजविला गोविंदें ॥१॥
पांगुळलें यमुनाजळ । पक्षी राहिले निश्चळ ॥२॥
तृणचरें लुब्ध जालीं । पुच्छ वाहुनियां ठेलीं ॥३॥
नाद न समाये त्रिभुवनीं । एका भुलला जनार्दनीं ॥४॥
१५५
कशी जाऊं मी वृंदावन । मुरली वाजवी कान्हा ॥धृं॥
पैलतीरीं हरी वाजवीं मुरली । नदी भरली यमुना ॥१॥
कांसे पितांबर कस्तुरी टिळक । कुंडल शोभे काना ॥२॥
काय करु बाई कोणाला सांगुं । नामाची सांगड आणा ॥३॥
नंदाच्या हरीने कौतुक केलें । जाणे अंतरीच्या खुणा ॥४॥
एका जनार्दनी मनीं म्हणा । देवा महात्म्य कळेना कोणा ॥५॥
१५६
तुझी संगती नाहीं कामाची । मी सुदंरा कोवळ्या मनाची । मज दृष्टी होईल साची । मग तुझी घेइन चर्या ॥१॥
कसें वेड लाविलें कान्हों गोवळियां ॥धु॥
माझा वंश आहे मोठ्याचा तुं तंव यातीहीन गौळ्याचा । ऐक्य जालीया नांवरुअ पाचा । ठावाचि पुसलिया ॥२॥
तुझ्या अंगेची घ्रट घाणी । तनु काय दिसती वोगळवाणी । मुरली वाजविसी मंजुळवाणी । मनमोहन कान्हया ॥३॥
तुझ्या ठिकाणी अवगुणा मोठा । चोरी करुनी भरिसी पोटा । व्रजनारी सुंदरा चावटा । अडविसी अवगुणीया ॥४॥
सर्व सुकहची कृष्णासंगती । वेणुनादें गाई गोप वेधती । एका जनार्दनी हरिरुपी रमतीं । त्या व्रज सुंदरीया ॥५॥
१५७
सुंदर मुख साजिरें कस्तुरी मळवटीं । मुरली वाजवीत उभा यमुनेचे तटीं ।
गोपवेष शोभे खांदा कांबळी हातीं काठी । तो नंदनंदन देखीला जगजेठी वो ॥१॥
मजुंळ मंजुळ वाजवी मुरली । ऐकता माझी चित्तवृत्ति हरली ॥धृ ॥
चारी वेद जया गाताती आनंदें । तो गोकुळीं गाई चारी परमानंदें ।
श्रुतिशास्त्रें वेधला जयाचिया छंदें । तया गोवळा म्हणती कान्हा आनंदें ॥२॥
ऐशी आवडी भक्तिंची देखा । उच्छिष्ट खातां कांहीं न धरी शंका ।
एका जनार्दनीं भुलला तयाचिया । सुखा वैकुंठ नावडेचि देखा ॥३॥
१५८
काळी घोंगडी हातीं काठी । लागला धेनुंचे पाठी ॥१॥
अरे हरी व्रज वांकुंडा कीं तुजसाठीं । बैसला यमुनेचे तटीं ॥२॥
राधा गोरटीं हातीं वाटी । लागली कृष्णाचे पाठी ॥३॥
एका जनार्दनीं झाली दाटी । घातली पायांवर मिठी ॥४॥
१५९
भक्ति गोकुळी नवविधा नारी । गजरे चालती भारी वो । सुनीळ जळीं अति संतोषं । क्रीडाती यमुनातीरीं वो ॥१॥
स्थिर स्थिर माधवा विआर धरीं । आम्हीं परात्पर परनारी । वासना वास अलक्ष लक्षोणी । दह्माची करिसी चोरी रे ॥२॥
आकंठ मग्न सुनीळ निरी । घनसांवळा देखोनि वरी । येथोनि निघतां लाज मोठी । विनोद न करी रे ॥३॥
लाज सांडोन धरा चरण । तंव मी होईन प्रसन्न । एका जनार्दनीं निःशंक झाल्या । जीवींची जाणुनि खुण वो ॥४॥
१६०
यमुनेचे तीरीं नवल परि वो । तेथें गोपाळ वत्सें स्वयं झाला हरी वो ॥१॥
नवल देखा ठक तिन्हीं लोकां । भुली ब्रह्मादिकां पार नाहीं सुखा ॥२॥
कृष्णवत्साची ध्वनी गाइ पान्हा । तेथें वोळलें निराळे विस्मयो गौळीजनां ॥३॥
गोपाळांचे वचनीं सुखें सुखा भेटी । तेथें वोसंडला आनंद माय कृष्णीं भेटी ॥४॥
ऐसा रचिला आनंद देखोनि निवाडा । तेथे सृष्टिकर्ता तोहि झाला वेडा ॥५॥
ऐसें अचोज पै मना नये अनुमाना । अचुंबीत करनें एका जनार्दना ॥६॥
१६१
कृष्णारुपीं भाळल्या गोपिका नारी । नित्य नवा कृष्ण जीवा आवडतो भारी ।
पवन वेगीं चालिल्या कालिंदीतीरीं । चिदानंद भावें भोगावा श्रीहरीं ॥१॥
वाजती गाजती अनुहत टिपरी । बारा सोळा मिळोनी गौळ्याच्या नारी ।
प्रातः काळी जाती यमुनातीरीं । कृष्णप्राप्तिलागीं पूजिती गौरी ॥२॥
एकमेकींतें खुणाविती दृष्टी । हरिरुपीं आवड जीवा लागली मोठी ।
समयीं एकांत होईल काय भेटी । मनींचे आर्त सांगुं गुज गोष्टी ॥३॥
कृष्नारुपीं वेधल्या विसरल्या अन्नपान । माया विलास नेघे अंजन चंदन ।
रात्र आणि दिवस कृष्नाचें ध्यान । एका जनार्दनीं चरणी वेधलें मन ॥४॥
१६२
देह गेह कर्म सारुनी । शेजे पहुडली निज समाधानी ।
कृष्ण वेणु गीत ये श्रवणीं । वृत्ति उचलली भेटी लागुनी वो ॥१॥
जीवीं लागलें हरीचें ध्यान । कांही केलिया न राहें मन ।
प्रेम पडीभरें येतसे स्फुदोन । हरिचरणीं तें वेधिलें मन वो ॥२॥
लाज सांडोनि जालें निर्लज्ज । सासू सासर्‍यांसी नाहीं मज काज ।
माया माहेर अंतरलें सहज । हरिचरणीं तो वेधलें निज वो ॥३॥
चिदाकाशींचे स्वच्छ चंदिणे । कृष्ण प्रभा ते चंद्र परिपुर्ण ।
ध्येय ध्याता खुंटले तेणें गुणे । एका जनार्दनीं सहज एकपणें वो ॥४॥
१६३
गोधनें चाराया जातो शारंगपाणी । मार्गीं भेटली राधिका गौळणी ।
कृष्ण दान मागे निरी आसडोनी । तंव ती देखिली यशोदा जननी ॥१॥
यशोदा म्हणे नाटका हृषीकेशी । परनारीसी कैसा रे झोंबसी ।
येरु रुदत सांगतो मातेपाशीं । माझा चेंडुं लपविला निरिपाशीं ॥२॥
राधिका म्हणे यशोदे परियेसी । चेंडु नाही नाहीं वो मजपाशी ।
परि हा लाटिका लबाड हृषीकेशी । निरी आसडितां चेंडु पडे धरणीसी ॥३॥
यशोदा म्हणे चाळका तुम्ही नारी । मार्गीं बैसतां क्षण एक मुरारी ।
एका जनार्दनीं विनवीं श्रीहरी । नाम घेतां पातकें जती दुरी ॥४॥
१६४
कृष्णालाजे ती राधिका राहे घरी । जीवनालागीं जिवें जीव भरी ।
कृष्णदृष्टी तो माझी नुरे उरी । यमुने जातां सन्मुख देखे हरी ॥१॥
कृष्ण पावलावो हरी पावलावो ॥धृ॥
एकाएकी एक हा एकटु । माझ्या संसारा झाला शेवटु ।
मी पतिव्रता तो झोंबतो आलगटु । आपपर नाहीं तुं होसी क्रियानष्टु ॥२॥
दृश्य न दिसे तंव जाली दुपारी । रळीया वासना ते वास फेडी हरी ।
सुटली लिंग देह गाठी अभ्यंतरीं । सर सर निर्लज्जा मी परात्परा नारी वो ॥३॥
कृष्णा मागे मागे ते माया आली जाणा । पुसे यशोदा बा काय जालें कान्हा येऊ ।
स्फुंदस्फुंदे करितो रुदना । भावचेंडु चोरिला गोपांगंना वो ॥४॥
गोपी म्हणती हा कर्मनष्ट कुडा । क्रिया प्रमाणेंसी बोल याचा खुडा ।
हा बोलतसे अवाडीच्या चाडा । कृष्ण म्हणे तु माग इसी झाडा वो ॥५॥
वासना वास तें फेडी प्रमदा । भाव चेंडुवातें तंव देखें यशोदा ।
हरी कृष्ण येरु हांसे खदाखदां । स्वेदु रोमांचित वरी कांपत गदागदां वो ॥६॥
नष्ट गवळणी विजन व्यभिचारी । परा रातली या निर्लज्ज निर्धारी ।
दैवें आलीये मा चुकली कुमरी ॥७॥
कृष्णें लाधव तें कैसें केलें पाहें । गोपी उपरमोनि पाठिमोरी राहे ।
माथा वंदीतसे कान्हयाचे पाय । एका जनार्दनीं दोष नाहीं वो माय ॥८॥
१६५
ज्ञातिकुळ सांडिलें आम्हीं वेंगीं । माय माहेर त्याजिलें तुजलागीं ।
अंग अर्पिलें अंगीचिये अंगीं । शेखीं रतलासे दासी कुब्जेलागीं ॥१॥
सर सर निर्गुणा तु अगुणाचा हरी । जवळीं असतां जालासीं कैसा दुरी ।
चित्त उतटे चितिंता निरंतरी । मन मावळलें न दिसे दृश्यकारी ॥२॥
तुजलागी सांडिला देहसंग । तुजविण विटला विषयभोग ।
जळो तुझा उपदेश सांगसी योग । आम्हा देई सप्रेम संयोग ॥३॥
एक म्हणती गे सांडा शब्द आटी । शब्दा नातुडे कोरड्या ज्ञानगोष्टी ।
आजिचा सुदीन श्रीकृष्नीं झाली भेटीं । हरुषें निर्भर स्वानंद भरली सृष्टी ॥४॥
एक म्हणती गे सांडा शब्दज्ञान । ध्येय जोडलें कोईसें आतां ध्यान ।
भज्य भजन एक झालें भजन । गेली त्रिपुटी मिथ्या मोक्षबंधन ॥५॥
एक म्हणती गे चला मांडु रासु । म्हणे उगवेल मायामय दिवसु ।
दैवें जोडला गे कृष्ण परमहंसु । शोधा निजतत्व सांडोनि आळसु ॥६॥
गोपी मंडळी मिळाली कृष्णापाशीं । जैशीं रश्मि मिनल्या रविबिंबासी ।
कृष्ण भोगितां नाठवे दिननिशीं । एका जनार्दनीं ऐक्यता प्रेमेसी ॥७॥
_________________________________
रासक्रीडा
१६६
वनमाजीं नेती गोपिका तयासीं । राम क्रीडा खेळावयासी एकांती ॥१॥
जैसा जया चित्ती हेत आहे मनीं । तैसा चक्रपाणी खेळतसे ॥२॥
जया जैसा भाव तैसा पुरविणें । म्हणोनि नारायणें अवतार ॥३॥
एका जनार्दनी घेऊनी अवतार । भक्ताचे अंतर जैसें तैसें ॥४॥
१६७
जैसा केला तैसा होय आपोआप । संकल्प विकल्प न धरी कांहीं ॥१॥
न म्हणे उंच नीच यातीकुळ । वर्ण व्यक्ति शील न पाहेची ॥२॥
उच्छिष्ट तें प्रिय गौळियांचे खाये । हमामा हुंबरी नाचतसे घायें ॥३॥
एका जनार्दनीं सांडोनियां थोरपणा । खेळतांहीं न्युन न बोलें कांहीं ॥४॥
१६८
चला बाई वृंदावनीं रासक्रीडाम पाहुं । नंदाचा बाळ येणें केला नवलाऊ ॥१॥
कल्पनेची सासु इचा बहुताचि जाचु । देहभाव ठेऊनी पायां ब्रह्मापदीं नाचुं ॥२॥
सर्व गर्व सोडूनी बाई चला हरेपाशीं । द्वैतभाव ठेवुनी पायीं हरिरुप होसी ॥३॥
एका जनार्दनी विश्वव्यापक हा देव । एक एक पाहतां अवघें स्वप्नवत वाव ॥४॥
१६९
पहा हो पहा वृदांवनीं आनंदु । क्रीडा करी यशोदेचा बाळ मुकुंद ॥१॥
गोपाळ गौळिणी मिळवोनि गोधनें । काला वाटी हमामा खेळे मांडोनि देहुंडें ठाणे ॥२॥
रासमंडळ रची आडवितसे गौळणी । जाऊनियां धरी राधिकेची वेणी ॥३॥
एका जनार्दनी विश्वव्यापक हा देव । एक एक पाहतां अवघें स्वप्नवत वाव ॥४॥
१७०
खांद्यावरे कांबळी हातामधीं काठी । चारितसे धेनु सांवळा जगजेठी ॥१॥
राधे राधे राधे राधे मुकुंद मुरारी । वाजवितो वेणु कान्हा श्रीहरी ॥२॥
एका एक गौळनी एकएक गोपाळा । हातीं धरुनि नाचती रासमंडळा ॥३॥
एका जनार्दनी रासमडळ रचिलें । जिकडे पाहे तिकडे अवघें ब्रह्मा कोंदलें ॥४॥
१७१
गोपिका त्या बोल बोलती आवडी । एकताती गडी संभोवतें ॥१॥
सभोंवतें तया न कळेची खूण । पहाती विंदान श्रीहरींचें ॥२॥
गोपिका कामातुर त्या मनीं । जाणोनि चक्रपाणी रास खेळे ॥३॥
षण्मास खेळ खेळती अबला । एका जनार्दनीं कळा न कळे कोण्हा ॥४॥
१७२
रासक्रीडा खेळ खेळॊनिया श्रीहरी येती परोपरी गोकुळासी ॥१॥
न कळेची कवणा कैसें हें विंदान । वेदादिकां मौन पडिलेंसे ॥२॥
तें काय कळे आणिकां जीवांसी । ऋषी मुनी तापसी धुंडीताती ॥३॥
एका जनार्दनीं ऐसा खेळे खेळां । परब्रह्मा पुतळा नंदाघरीं ॥४॥
१७३
रासक्रीडा करुनी आलिया कामिनी । कृष्णी लांचावल्या आन न रिघे मनीं ॥१॥
जें जें दृष्टी दिसे तें तें कृष्ण भासे । गोपिका समरसे नित्य बोधु ॥२॥
आसनीं शयनीं भोजनीं गमनागमनीं सर्व कर्मीं सदा कृष्णमय कामिनी ॥३॥
एका जनार्दनी व्याभिचार परवडी । गोपिका तारिल्या सप्रेम आवडीं ॥४॥
____________________________________________

दळण

१७४
येई हो कान्हाई मी दळीन एकली । एकली दळीतां शिनले हात लावी वहिली ॥धृ॥
वैराग्य जातें मांडुनी विवेक खुंटीं थापटोनी । अनुहात दळण माडुनि त्रिगुण वैरणी घातलें ॥येई ॥१॥
स्थुळ सूक्ष्म दळियलें देहकारणसहित महाकारण दळियलें औट मत्रेसहित । येई ॥२॥
दशा दोनी दाळिल्या द्वैत अद्वैतासहित । दाही व्यापक दळियेंले अहं सोहं सहितं ॥येई ॥३॥
एकवीस स्वर्ग दळियेलें चवदा भवनासंहित । सप्त पाताळें दलियेंलीं सप्त सागरांसहित । येई ॥४॥
बारा सोळा दळियल्या सत्रावीसहित । चंद्र सुर्य दळियलें तारागणांसहित ॥येई ॥५॥
नक्षत्र वैरण घालुनी नवग्रहांसहित । तेहतीस कोटी देव दळियेलें ब्रह्मा विष्णुसहित ॥येई ॥६॥
ज्ञान अज्ञान दळियेलें विज्ञानसहित । मीतुंपण दळियेलें जन्ममरणसहित । येई ॥७॥
ऐसें दळण दळियेलें दोनी तळ्यासहित एका जनार्दनीं कांहीं नाहीं उरलें द्वैत ॥येई ॥८॥
१७५
माया जिवलगा जातां बैसली कृष्ण म्हणे गे आई ।दळण दळिण शिणलिसी हात लावुं गे आई ।
समान तळी तळींवरी ठेवी पावो ठायीं ॥ क्षणामाजी मी वो दळीन तु कोतुक पाहीं ॥ धृ ॥
येई गे येई गे येई गे कान्हाई हात लावी तु वहिली । जातीये जातां शिणलीये किती दळुम एकली ।
विसावा निजाचा तूं माझा विश्रांती साऊली । येइ गे येई गे कान्हाई ॥१॥
ब्रह्माहमस्मि टाकिया उकटी द्वैत दळी । अधिष्ठान खुंटा निश्चय दोहीं एकची बोली ।
पाहिले चारी निरसोनी निज नित्य न्याहाळीं । सहासी वैरण वेरुणी अठराही दळी ॥२॥
पंच भुतें पंच धान्यें दळियेलें जातां । शशी सुर्य दोन्हीं दाळिले प्राण्याच्या समता ।
ध्येय ध्याता ध्यान दळियेलें धारणा धरितां । पंचविषय तेही दळियेलें वैराग्य राहतां ॥३॥
वैकुठं कैलास दळिलें गती एक देशी । क्षीरसागर तोही दळियेला शेषशयनेसी ।
ध्रुव तोही जातां वैरिला अढळ पदेशी । जें जें देखें तेही दळियलें दृश्या दृश्यासी ॥४॥
वासना मिथ्या भाजुनि वैरिलिया जातां । मेळवणी गुण घातले समान समता ।
गुणा गुणातेंहि दळियेलें पहातें पाहाता ।ब्रह्मा विष्णु रुद्र दळिलें ओवीया गातां ॥५॥
कर्माकर्मा कैसें दळिलें जन्ममरणेसी । मीतुपण दोन्ही दळियलें जीवाशिवेसी ।
पुडे वैरिणिया कांहीं न दिसे पाहतां चौपाशी । मायो तेहीं जाता दळिली दळते दळणेसी ॥६॥
वृत्तीए तेहि निवर्तली पडियली ठका । समाधि उत्थाना दळियलें देहबुद्धीसी देखा ।
दळितें जातें तेंहि दळियलें कवतुक देखा । स्वभावें लीला हे खेळे जनार्दनी एका ॥७॥
________________________________________________________

कांडण

१७६
विवेक कांडणीं कांडितें साजणी । निजबोध स्मरणी फिरतसे ॥१॥
देह हें उखळ मन हें मुसळ । काडिलें तांदुळ विवेकाचे ॥२॥
एका जनार्दनीं कांडन कांडितां । ब्रह्मा सायुज्यता प्राप्त झाली ॥३॥
_________________________________________________________

पिंगा

१७७
पिंगा बाई पिंगा गे । अवघा धांगडधिंगा गे ॥१॥
सांडोनी संतांची गोडी गे । कासया पिंगा जोडी गे ॥१॥
नको घालूं पिंगा गे । तुम्हींरामरंगी रंगा गे ॥३॥
एका जनार्दनीं पिंगा गे । कायावाचा गुरुचरणीं रंगा गे ॥४॥
१७८
निराकाराचा आकार झाला । त्यांतच माझा पिंगा जन्मला । निराकारासी घेऊन आला ॥१॥
माझा पिंगा घालितो धिंगा ॥धृ॥
पिंग्यापासुन शंकर झाला । ढवळ्या नदींवर बसुन आला । माझ्या पिंग्यानें धक्का दिला । माझा ॥२॥
पिंग्यापासुन मच्छ झाला । शंकसुराचा प्राण घेतला । चारी वेद घेउनी आला ॥माझा ॥३॥
पिंग्यापासुन कूर्म झाला । पर्वत पाठीवर घेतला । चौदा रत्‍नें घेऊन आला ॥माझा ॥४॥
पिंग्यापासुन वराह झाला । हिरण्याक्षाचा प्राण घेतला । पृथ्वी वरती घेऊन आला ॥ माझा ॥५॥
पिंग्यापासुन नरसिंह झाला । हिरण्यकश्यप दैत्य वधिला । प्रह्लाद भक्त रक्षिला ॥ माझा ॥६॥
पिंग्यापासुन वामन झाला । बलीदान मांगु लागला ॥ बळी पाताळीं घातला ॥ माझा ॥७॥
पिंग्यापासुन भार्गव झाले । मातेचें शिर छेदियेलें । अवघे राजे नाहीसे केलें ॥ माझा ॥८॥
पिंग्यापासुन राम झाले । पितृवचन सांभाळिलें । रावण कुंभकर्ण मरिले ॥ माझा ॥९॥
पिंग्यापासुन कृष्ण झाला । कंसाचा प्राण घेतला ॥ गोकुळ सोडुन मथुरेसी आला ॥ माझा ॥१०॥
पिंग्यापासुन बौद्ध झाला । दिलें जगन्नाथ नांव त्याला । भक्तांनी दहींभात चारिला ॥ माझा ॥११॥
ऐसा निराकाराचा पिंगा । त्यांत माझा श्रीरंगा । एका जनार्दनीं पाडुरंग । माझा पिंगा घालितो धिंगा ॥१२॥
_______________________________________

फुगडी 

१७९
फुगडी घाली मीपणाची । वेणी गुंफी त्रिगुणाची ॥१॥
चाड नाहीं कोनाची । आण सदगुरुचरणांची ॥२॥
फुगडी घाली आज गे । नाचू सहजा सहज गे ॥३॥
एका जनार्दनीं निज गे । वंदू संतचरणरज गे ॥४॥
_______________________________________________
गोपांचे खेळ
१८०
खेळ मांडिला वो खेळ मांडिला वो । या संसाराचा खेळ मांडिला वो ॥१॥
पंचप्राणांचे गडी वाटिले । तेथें जीवशिव नाम ठेविलें वो ॥२॥
एका जनार्दनी खेळ मांडिला । शाहाणा तो येथें नाही गुंतला वो ॥३॥
१८१
यमुने तटीं मांडिला खेळ । मेळवोनी गोपाळ सवंगडे ॥१॥
जाहले गडी दोहींकडे । येकीकडे रामकृष्ण ॥२॥
खेळती विटीदांडु चेंडु । भोवरें लगोर्‍या उदंडु ॥३॥
ऐसा खेळ खेळे कान्हा । एका जनार्दनीं जाणे खुणा ॥४॥
_______________________

टिपरी

१८२
खेळसी टिपर्‍या घाईं रे । वाचे हरिनाम गाई रे । टिपरीस टिपरी चुकुं जातां भाई । पडसी यमाच्या घाई रे ॥१॥
सहा चार अठरा गड्यांचा मेळा रे । टिपरीयांचा खेळ खेळा रे । एका खेळा दोन्हीं गुतला । यमाजी घालीला डोळा रे ॥२॥
वायं खेळ खेळतीसी बाळा रे । सावध होई पाहें डोला रे । एक एका जनार्दनी शरण जातां । चुकशील कळिकाळारे ॥३॥
१८३
अनुहत टिपरी घाई खेळ जाणें तो भाई रे । खोटा खेळ खेळोनि काय स्वतः अनुभव घेई रे ॥ धृ॥
मत्स्येद्रं कुळीं एक गोरख जाला । तो बहुत खेळ खेळला रे । पवन साधुनि अष्टांग योगे तेणेंचि बळें मातला रे ।
खेचरीं भूचरीं चाचरी धरुनीं अगोचरी मिळाली रे । गोल्हाट योग साधुनि तेणें काळ तो जिंकुनि गेला रे ॥१॥
निवृत्तिचा पोर एक ज्ञाना जाण तो खेळियामाजी शहाणा रे । कवित्व केला प्रकाश मातला प्रवृत्ति गाळिलें घाणा रे ।
असोनि भेला नसोनि गेला काळ केला आंकणा रे । भले भले गडी मिळाविले तेणें अकाय सांगु कवणा रे ॥२॥
जनार्दनाची सात पाँच पोरें त्यामाजी लाडका येका रे । एकही साधन न करी परी तो बळेचि मातला फुका रे ।
आपपर देही कांहींच नेणें रायासी म्हणे तो रंका रे । भलेंभले गडी मेळवोनि तेनें खेळ दाविला असका रे ॥३॥
तिघा जिणांचें खेळणें जालें चवर्थे एक उठविलें रे । अनन्यभावें सदगुरुचरणीं गुरुसी शरण गेलें रे ।
भवासी न भ्यालं कळलें म्हणोनि तिघांचि समान जालें रे । आपण जैसें पुर्ण तैसें एका जनार्दनी केलें रे ॥४॥
_________________________________

विटीदांडू 

१८४
आबक दुबक तिबक पोरा त्रिगुण खेळ मांडुं । खेळे विटिदांडु पोरा खेळे विटिदांडु ॥१॥
सत्व विटी घेउनि हातीं धीर धिर दाडु । भावबळें टोला मारी नको भिऊं गांडु ॥२॥
ब्रीदबळें खेळ खेळूं लक्ष लावीतिसी । मूर्खापाशीं युक्ति नाहीं उडोनि गेली उशी ॥३॥
वकट लेंड मूंड नाल पुढें आणी लेका । भावबळें खेळ खेळ जनार्दन एका ॥४॥
१८५
बारा सोळा अठरा गडियांचा मेळा । मांडियेला डाव कोण आवरीं तयाला ॥१॥
खेळा भाई विटिदांडु । खेळा भाई विटिदांडु । खेळ खेळतां परी बरा नोहे सहज दांडु ॥२॥
पांच सात बारा नव तेरा यांची नका धरुं गोडी । खेळ खेळता दांत विचकुन पडाल घशींतोंडीं ॥३॥
एका जनार्दनीं काय वाचा शरण रिघां पायीं । खेळ तो अवघा सोपा मग प्रेमा उणें नाहीं ॥४॥
१८६
एक पांच सात मिळोनि खेळती विटिदांडु । डाव आलिया पळूणि जातां तया म्हणती गांडु ॥१॥
खेळों विटिदांडु खेळॊं विटिदांडु ॥धृ ॥
मुळींचा दांडुं हातीं धरुनि भावबळें खेळूं खेळा । भक्तिबळें टोला मारुं नभिऊं कळिकाळा ॥२॥
आपुली याची सांडोनि आस जावें गुरुसी शरण । काया वाचा मनें चरणींलोळे एका जनार्दन ॥३॥
१८७
विटिदांडु खेळसी वांया । चौर्‍यायंशी वेरझारा होती पाया ॥१॥
नको विटिदांडु सांडीं हा छंदु । आवडी वदे रामगोविंदू ॥२॥
किती वेरझारी करीसी पा वायां । शरण रिघे एका जनार्दन पायां ॥३॥
१८८
विटिदांडु चेंडु भला रे । मनीं समजोनी मारा टोला रे ॥१॥
खेळूं विटिदाडुं चेंडु । काळा नका भिऊ गांडु रे ॥धृ॥
सहा चारएकत्र करुनी अवघे पुढें रहा । सावध होऊनि धरा चेंडु कोणी कोणाकडे न पहा ॥२॥
प्रपंचाचे घाई धन वित्त म्हनता भाई । हातीचा चेंडु सोडुनी देई पुढें मारील डोई ॥३॥
खेळ खेळा परी मनीं धरा जनार्दन । तेणे चुके जन्ममरण शरण एका जनार्दन ॥४॥
______________________________

चेंडूफळी

१८९
मिळवोनी पांच सात गडी मेळी । डाव खेळती चेंडुफळी ॥१॥
खेळ चेंडुंचाझेला रे झेला बाळा । विचारुन खेळ खेळां न पडुं प्रवाही काळा ॥२॥
यंदु यरडु मारु नाकु मिळालेती गडी । जनार्दनीं शाण अनुपम्य धरा गोडी ॥३॥
१९०
सहज तो चेंडु समान फळी । झेलुं जाणेतो खेळियां बळी ॥१॥
झेला रे भाइनों झेलारे सदगुरुवचनें झेला रे ॥धृ ॥
अवघे गडी समान रहा । येतां यावा सावध पहा ॥२॥
सुटे सुटाए तंव सरिसाचि पावे । लक्ष जाणें तो माघारा नव्हें ॥३॥
गडियांने गडियची न धरावी आस । आपुलिया बळें घालावी कास ॥४॥
अभिमाना चढे तो बाहेरी पडे । हतींचे जाय मग उगलाचि रडे ॥५॥
एका जनार्दनी येकची बोली । भावार्थी तो सदगुरुवचनें झेली ॥६॥
___________________________________

लगोरी

१९१
खेळ मांडिला लगोरी । खेळताती नानापरी । चेंडु घेउनि अपुलें करीं । खेळताती एकमेक ॥१॥
देती आपुलाला डाव । ज्याचा जैसा आहे भाव । तोचि जिंकीतसे वैभव । आणिक पहाती उगे वाव ॥२॥
बरोबर करुं गडी । नाहीं विषमता जोडी । चेंडु हाणती तांतडी । येती हरिया बैसती गडी ॥३॥
एका जनार्दनी कान्होबा भला । खेळा गोविलें कीं सकळां । आपण असेचि निराळा । नवल कळा पाहे डोळा ॥४॥
१९२
त्रिगुणात्मक माडियेला डाव । सहा चार अठरा गडी वांटिले एका त्यांचे नाव ॥१॥
कान्होबा खेळूं लागोरीचा खेळ । तुम्ही आम्ही मिळूं एका ठायीं सहज होईलमेळा ॥२॥
चौदा बारा सोला पंचविसाचा करुनी मेळ । एक एका पुढे पळती अवघा हलकलोळ ॥३॥
एका जनार्दनीं म्हणे कन्होबा खेळ अतु आवरीं । खेळ खेळतां शिणलों आम्हीं पुरे बा वेरझारी ॥४॥
__________________________________

भोंवरा 

१९३
भ्रम धरुनियां वायां कासया खेळसी भोवरां । यम मारी कुच्चा फिरशील चौर्‍याशीं घरां ॥१॥
पुढे शुद्धी करीं वाचें स्मरे हरी । वायां भ्रमें फिरशी गरगरां पडसी मायाफेरी ॥२॥
एका वारी एक मारिताती घाय । दया नाही येत कोणाखाली न ठेविती पाय ॥३॥
एका शरण जनार्दनीं तरीच चुके फेरा । नाहींतरी फिरशी गरगरां ॥४॥
मेळवीं संवगंडे खेळतसे बिन्दी । शोभतसे मांदी गोपाळांची ॥१॥
सांवळा सुंदरा वैजयंती हार । चिन्मय परिकर पीतांबर ॥२॥
मुगुट कुंडलें चंदनाचा टिळा । झळके हृदयस्थळां कौस्तुभमणी ॥३॥
एका जनार्दनीं वेधलेसे मन । नाहीं भेद भिन्न गौळनींसी ॥४॥
१९४
खेळें भोवरां गेबाई भोंवरां । राधिकेचा नवरा ॥धृ॥
माझ्या भोंवर्‍यांची अरी । सप्त पाताळें त्यावरी । फिरे गरगरां । राधिकेचा नवरा ॥ खेळे॥१॥
भोवरां बनला र्निगुणीं । त्यावर चंद्र सुर्य दोनी । जाळीं शंकर गवरा । राधिकेचा नवरा ॥ खेळे०॥२॥
एका जनार्दनीं खेळिया । भोवरां खेळुन पाहे चेलिया । नाद देतो हरिहरा । राधिअकेचा नवरा ॥ खेळे॥३॥
______________________________

लपंडाई

१९५
कृष्णा कैशी खेळूं लपंडाई । अनंत लोचन तुझे पाही । तेथें लपावें कवणे ठायीं । तुझें देखणे लागलें पाहीं ॥१॥
कान्होबा पाववी आपुल्या खुणा ॥धृ॥
लपुं ममतेच्या पोटीं । जेथेंतेथें तुझीच दृष्टी । तेथें लपायाची काय गोष्टी । तुझे देखणें लागलें पाठीं ॥२॥
लपुं गिरीं कपाटीं कडवसा । जेथें तेथें तुझाचि ठसा । एका जनार्दनी सरिसा । तेणें मोडली खेळायाची आशा ॥३॥
१९६
उघड जगीं दिसोनियां कां झांकितीसी डोळां । पाहतां पाहतां खेळामध्ये वरपडा होसी काळा ॥१॥
नको खेळूं लंपडाई नको खेळूं लपडाई । मिळाले ते गडी जाती पळुनि पडाल दांत विचकुन भाई ॥२॥
उगाचि डोळे झांकुनि कांरे होसी अंध । संसारमायामोह याचा टाकी बा छंद ॥३॥
शरण एका जनार्दनीं जातां चुके हा खेळ । नाहीं तरी पडसी गुतोंनि कोण करील कळवळ ॥४॥
___________________________________________

सुरकांडी

१९७
घेऊनियां हातीं काठी । पोरा खेळसी सुरकांडी रे ॥१॥
खेळे सुरकांडी पोरा खेळे सुरकांडी । विषयांची वासना धरुनी चढसी प्रपंचाचे झांडी ॥२॥
बुडापासुन शेंडा रे चढसी फांडोफादी रे । कामक्रोध पोरें लागती पाठींम्हणती माझा दादा रे ॥३॥
धरीं एका जनार्दनी गोडी तरी खेळ जोडा रे । वायां खेळ खेळू जाती होईल भ्रकवडी रे ॥४॥
_____________________________

वावडी 

१९८
अलक्ष केली वावडी । लक्षाचा दोर परवडी । उडविती बारा चौदा गडी । भरली ती गगनी उडी ॥१॥
भली चंग वावडी । दादांनों भली चंग वावडी ॥धृ॥
औट हात सोडोनी दोरा । मध्यें कामटी लाविल्या बारा । आत्मास्थितीच्या चंग उबारा । वावडी उडती अंबरा ॥२॥
साहा चार मिळवोनी गडी । अठराजण सोडिती वावडी । एका जनार्दनीं त्यांची जोडी । जनार्दनाचे पायी गोडी ॥३॥
_____________________________________________________

एकीबेकी

१९९
एकीबेकी पोरा सांग झडकरी । एकी जिंकीशी बेको म्हणतां हरी ॥धृ ॥
नव्हें काई बाई तेथें झालें एक शुन्य । त्यासी फाटां फुटतां मग लेखा आलें जाण ॥ एकी ॥१॥
एक दोनी तीन पांच विस्तारिला जाण । दहापासुनी सहस्त्रवरी एक झाली पुर्ण । एकी ॥२॥
एक ब्रह्मा पुर्ण तेथें फाट झाली माया । एका जनार्दनी नित्य लक्ष लावीं पायां ॥ एकी ॥ ३॥
२००
खेळ खेळुं सुरकवडी । कान्होबा उगाचि पाहे गोडी ॥१॥
एकीबेकी पोरा खेळ भला बेकी । साडुनि एकीबेकी धरितां शेवटीं होईल फुकी ॥२॥
एका दोन तीन चार पांच सहाच्या पडो नको डाई । सहास्त्र लक्ष कोट गेले उगाचि शीण पाहीं ॥३॥
एका जनार्दनीं म्हणे कान्होबा वाउगा नको गोऊं । जेणे करुनी संसार खेळ तुटोन लक्ष तुझें पायीं लाऊं ॥४॥
२०१
वायां खेळ एकीबेकी । पडलीस काळाचे मुखीं ॥१॥
आधींच एक निर्गुण रे । मायेनें केलें सगुण रे ॥२॥
एकीबेकी म्हणतां एकलें रे । दोन म्हणतां सर्व आतलें रे ॥३॥
एका जनार्दनीं ऐकलें रे । एक जण अवघें फिटलें रे ॥४॥
________________________________

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *