सार्थ ज्ञानेश्वरी अध्याय नववा

सार्थ ज्ञानेश्वरी अध्याय नववा

(ओव्या १ ते १०५)

(ओव्या १०६ ते १८६)

(ओव्या १८७ ते २६४)

(ओव्या २६५ ते ३४३)

(ओव्या ३४४ ते ४४०)

(ओव्या ४४१ ते ५३५)

वरील ऑडिओ मधील आवाज सौ. मनीषा भास्कर अभ्यंकर यांचा आहे, त्यांनी हे ऑडिओ टाकायची परवानगी दिली त्याबद्दल त्यांचे खूप खूप आभार

तरी अवधान एकलें दीजे । मग सर्वसुखासि पात्र होईजे ।
हें प्रतिज्ञोत्तर माझें । उघड ऐका ॥ १ ॥
श्री ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, – अहो श्रोते हो तर तुम्ही एकवेळ श्रवणाकडे लक्ष द्या, म्हणजे मग सर्व सुखाला पात्र व्हाल. हे माझे उघड प्रतिज्ञेचे बोलणे ऐका. ॥९-१॥

परी प्रौढी न बोलों हो जी । तुम्हां सर्वज्ञांच्या समाजीं ।
देयावें अवधान हे माझी । विनवणी सलगीची ॥ २ ॥
परंतु महाराज, तुमच्या सारख्या सर्व जाणत्यांच्या सभेमधे मी हे आढ्यतेने बोलत नाही. ‘लक्ष द्यावे’ ही माझी लडिवाळपणाची विनंती आहे. ॥९-२॥

कां जे लळेयांचे लळे सरती । मनोरथांचे मनोरथ पुरती ।
जरी माहेरें श्रीमंतें होती । तुम्हां ऐसीं ॥ ३ ॥
कारण तुमच्यासारखे जर समर्थ आईबाप असतील तर हट्ट घेणारांचे लाड पुरतात व मनोरथ करणारांचे उंच डोलारे पूर्ण होतात. (मनाने रचलेले कल्पित पदार्थही) प्रत्यक्ष प्राप्त होतात. ॥९-३॥

तुमचे या दिठिवेयाचिये वोलें । सासिन्नले प्रसन्नतेचे मळे ।
ते साउली देखोनि लोळें । श्रांतु जी मी ॥ ४ ॥
तुमच्या त्या कृपारूप दृष्टीच्या ओलाव्याने प्रसन्नतारूप मळा टवटवित झाला. त्य़ाची ती सावली पाहून महाराज, तेथे मी भागलेला लोळत आहे. ॥९-४॥

प्रभू तुम्ही सुखामृताचे डोहो । म्हणौनि आम्हीं आपुलिया स्वेच्छा वोलावो लाहों ।
येथही जरी सलगी करूं बिहों । तरी निवों कें पां ? ॥ ५ ॥
महाराज, आपण सुखरूपी अमृताचे डोह अहात, म्हणून आम्ही आपल्या इच्छेनुरूप गारवा प्राप्त करून घेतो. येथे देखील जर आम्ही लडिवाळपणा करण्यास भ्यालो तर मग आम्ही शांत कोठे व्हावे ? ॥९-५॥

नातरी बालक बोबडां बोलीं । कां वांकुडा विचुका पाउलीं ।
ते चोज करूनि माउली । रिझे जेवीं ॥ ६ ॥
अथवा लेकरु बोबडे बोलत असले, अथवा वेडेवाकडे पाऊल टाकीत असले तर त्यावरून त्याचे कौतुक करून आई जशी समाधान पावते, ॥९-६॥

तेवीं तुम्हां संतांचा पढियावो । कैसेनि तरी आम्हांवरी हो ।
या बहुवा आळुकिया जी आहों । सलगी करीत ॥ ७ ॥
त्याप्रमाणे तुम्हा संतांचे प्रेम कशाने तरी आमच्यावर व्हावे अशी आमची फार इच्छा असल्यामुळे महाराज, आम्ही सलगी करत आहोत. ॥९-७॥

वांचूनि माझिये बोलतिये योग्यते । सर्वज्ञ भवादृश श्रोते ।
काय धड्यावरी सारस्वतें । पढों सिकिजे ॥ ८ ॥
वास्तविक पाहिले तर आपल्यासारख्या सर्वज्ञ श्रोत्यांपुढे ‘माझ्या बोलण्याकडे लक्ष द्या म्हणजे सर्व सुखाला पात्र व्हाल’ असे बोलण्याची माझी योग्यता काय आहे ? (आपण सर्वज्ञ असल्यामुळे आपणास केव्हा कोठे लक्ष द्यावे हे सहजच कळते. तसेच आपण स्वत: सुखरूप असल्यामुळे ‘माझ्या बोलण्याकडे लक्ष द्या, म्हणजे सुखाला प्राप्त व्हाल’ हे माझे बोलणे धारीष्ट्याचे आहे). सरस्वतीच्या मुलाला धडा घेऊन शिकवायचे आहे काय ? (तर नाही, सरस्वतीचा मुलगा स्वभावत:च सर्व जाणतो). ॥९-८॥

अवधारा आवडे तेसणा धुंधुरु । परि महातेजीं न मिरवे काय करूं ।
अमृताचिया ताटीं वोगरूं । ऐसी रससोय कैंची ? ॥ ९ ॥
ऐका, वाटेल तेवढा जरी काजवा असला तरी सूर्याच्या प्रकाशापुढे त्याचे तेज पडत नाही, त्याला काय करावे ? अमृताच्या ताटात वाढण्यासारखे पक्वान्न कोठून असणार ? ॥९-९॥

हां हो हिमकरासी विंजणें । कीं नादापुढें आइकवणें ।
लेणियासी लेणें । हें कहीं आथी ? ॥ १० ॥
अहो शीतल किरण असलेल्या चंद्राला पंख्याने वारा घालणे किंवा नादब्रह्मापुढे गाणे करणे, किंवा स्वत: अलंकारास दागिन्याने सजवणे असे कोठे झाले आहे काय ? ॥९-१०॥

सांगा परिमळें काय तुरंबावें । सागरें कवणें ठायीं नाहावें ? ।
हें गगनचि आडे आघवें । ऐसा पवाडु कैंचा ? ॥ ११ ॥
सांगा, सुवासाने कशाचा वास घ्यावा ? समुद्राने कोणत्या ठिकाणी स्नान करावे ? हे सर्व आकाशच ज्यामधे मावेल अशी मोठी विस्तृत वस्तु कोठून असणार ? ॥९-११॥

तैसें तुमचें अवधान धाये । आणि तुम्ही म्हणा हें होये ।
ऐसें वक्तृत्व कवणा आहे । जेणें रिझा तुम्ही ? ॥ १२ ॥
त्याप्रमाणे तुमची ऐकण्याची इच्छा तृप्त होईल आणि तुम्ही म्हणाल की ‘याला म्हणावे व्याख्यान’ व ज्या योगाने तुमचे मन रंगून जाईल असे वक्तृत्व कोणाजवळ आहे ? ॥९-१२॥

तरी विश्वप्रगटितिया गभस्ती । काय हातिवेन न कीजे आरती ? ।
कां चुळोदकें आपांपती । अर्घ्यु नेदिजे ? ॥ १३ ॥
तरी जग उजेडात आणणार्‍या सूर्याला काडवातीने ओवाळू नये काय ? ॥९-१३॥

प्रभू तुम्ही महेशाचिया मूर्ती । आणि मी दुबळा अर्चितुसें भक्ती ।
म्हणौनि बोल जर्‍ही गंगावती । तर्‍ही स्वीकाराल कीं ॥ १४ ॥
महाराज, तुम्ही मूर्तिमंत शंकर अहात आणि मी दुर्बळ मनुष्य भक्तीने पूजा करत आहे. म्हणून बेलाऐवजी मी जरी निर्गुंडी वहात आहे तरी आपण बेल समजूनच तिचा स्वीकार कराल. ॥९-१४॥

बाळक बापाचिये ताटीं रिगे । आणि बापातेंचि जेवऊं लागे ।
कीं तो संतोषिलेनि वेगें । मुखचि वोढवी ॥ १५ ॥
लहान मूल बापाच्या ताटात जेवावयास बसते आणि पानात शिरून बापालाच जेवू घालावयास लागते. पण बाप न रागावता उलट आनंदाच्या भरात आपले तोंडच त्याच्यापुढे करतो. ॥९-१५॥

तैसा मीं जरी तुम्हांप्रती । चावटी करीतसें बाळमती ।
तरी तुम्ही संतोषिजे ऐसी जाती । प्रेमाची असे ॥ १६ ॥
त्याप्रमाणे जरी मी तुमच्याशी बालबुद्धीने बडबड करीत आहे तरी त्यामुळे तुम्ही आनंदीच व्हावे असा ह्या प्रेमाचा स्वभाव आहे. ॥९-१६॥

आणि तेणें आपुलेपणाचेनि मोहें । तुम्हीं संत घेतले असा बहुवें ।
म्हणौनि केलिये सलगीचा नोहे । आभारु तुम्हां ॥ १७ ॥
आणि त्या आपलेपणाच्या प्रेमाने (ज्ञानोबा आमचा आहे अशा) प्रेमाने तुम्ही संत अतिशय घेरलेले आहात. म्हणून मी केलेल्या सलगीचे तुम्हाला ओझे वाटणार नाही. ॥९-१७॥

अहो तान्हयाचें लागतां झटें । तेणें अधिकचि पान्हा फुटे ।
रोषें प्रेम दुणवटे । पढियंतयाचेनि ॥ १८ ॥
अहो, गाईच्या सडाला तिच्या वासराने ढुसणी मारली तर त्या योगाने जास्तच पान्हा फुटतो, (कारण) आवडत्याच्या रागाने प्रेम दुप्पट होत असते. ॥९-१८॥

म्हणौनि मज लेंकुरवाचेनि बोलें । तुमचें कृपाळूपण निदैलें ।
तें चेइलें ऐसें जी जाणवलें । यालागीं बोलिलो मीं ॥ १९ ॥
म्हणून तुमचे निजलेले कृपाळूपण ते मज लेकराच्या बोलण्याने जागे झाले हे मला कळले, महाराज, याकरता ‘अवधन द्या’ असे मी बोललो. ॥९-१९॥

एर्‍हवीं चांदिणें पिकविजत आहे चेपणीं ? । कीं वारया घापत आहे वाहणी ? ।
हां हो गगनासि गंवसणी । घालिजे केवीं ? ॥ २० ॥
वास्तविक पाहिले तर चांदणे आढीत पिकवतात काय ? किंवा वार्‍याला कोणी गति दिली आहे काय ? अहो महाराज, आकाशाला गवसणी कशी घालावी ? ॥९-२०॥

आइका पाणी वोथिजावें न लगे । नवनीतीं माथुला न रिगे ।
तेवीं लाजिलें व्याख्यान निगे । देखोनि जयातें ॥ २१ ॥
ऐका ज्याप्रमाणे पाणी पातळ करावे लागत नाही, लोण्यामधे रवीचा प्रवेश होत नाही, त्याप्रमाणे ज्या संतांना पाहून माझे व्याख्यान लज्जित होऊन बाहेर निघत नाही. ॥९-२१॥

हें असो शब्दब्रह्म जिये बाजे । शब्द मावळलेया निवांतु निजे ।
तो गीतार्थु मर्‍हाठिया बोलिजे । हा पाडु काई ? ॥ २२ ॥
हे असो, वेदांचे शब्द कुंठित झाले असता ते वेद ज्या गीतार्थरूपी बाजेवर निवांत निजतात, तो गीतार्थ मी मराठीमधे बोलावा ही माझी योग्यता आहे काय ? ॥९-२२॥

परि ऐसियाही मज धिंवसा । तो पुढति याचि येकी आशा ।
जे धिटींवा करूनि भवादृशां । पढियंतया होआवें ॥ २३ ॥
परंतु असे असूनही ही जी मला (गीतार्थ मराहीत सांगण्याची) तीव्र इच्छा झाली आहे, ती पुढच्या याच एका आशेने की धिटाई करून आपल्यासारख्यांचा मी आवडता व्हावे. ॥९-२३॥

तरि आतां चंद्रापासोनि निववितें । जें अमृताहूनि जीववितें ।
तेणें अवधानें कीजो वाढतें । मनोरथां माझिया ॥ २४ ॥
तर आता चंद्रापेक्षाही शांत करणारे व अमृताहूनही जीवित वाढवणारे असे जे आपले लक्ष, त्य़ा लक्षाने माझ्या मनोरथांची वाढ करावी. ॥९-२४॥

कां जैं दिठिवा तुमचा वरुषे । तैं सकळार्थ सिद्धि मती पिके ।
एर्‍हवीं कोंभेला उन्मेषु सुके । जरी उदास तुम्ही ॥ २५ ॥
कारण की जेव्हा तुमच्या कृपादृष्टीचा वर्षाव होईल, तेव्हा माझ्या बुद्धीत सर्वार्थ पूर्णपणे स्फुरतील व एरवी जर तुम्ही उदास रहाल तर अंकुरदशेला आलेले माझे ज्ञान सुकेल. ॥९-२५॥

सहजें तरी अवधारा । वक्तृत्वा अवधानाचा होय चारा ।
तरी दोंदें पेलती अक्षरां । प्रमेयाचीं ॥ २६ ॥
तरी ऐका, की सहजच वक्त्याच्या वक्तृत्वाला श्रोत्यांचे लक्षरूपी खाद्य मिळेल तर वक्त्याच्या अक्षरांना प्रमेयांची दोंदे सुटातील ॥९-२६॥

अर्थ बोलाची वाट पाहे । तेथ अभिप्रावोचि अभिप्रायातें विये ।
भावाचा फुलौरा होत जाये । मतिवरी ॥ २७ ॥
आणखी दुसरे असे की वक्त्याच्या तोंडातून केव्हा शब्दोच्चार होईल याची अर्थ वाट पहात असतो व तेथे त्यावेळी एकापासून दुसरा असे अनेक अभिप्राय उत्पन्न होतात आणि बुद्धीवर भावाचा फुलोरा (फुलांचा बहर) होत जातो. (बुद्धीमधे अनेक अभिप्रायांच्या कल्पना स्फुरू लागतात). ॥९-२७॥

म्हणौनि संवादाचा सुवावो ढळे । तर्‍ही हृदयाकाश सारस्वतें वोळे ।
आणि श्रोता दुश्चिता तरि वितुळे । मांडला रसु ॥ २८ ॥
म्हणून उल्हासाने प्रश्नोत्तर देणे हाच कोणी अनुकूल वारा, तो सुटाला तर हृदयरूपी आकाशात शास्त्र सिद्धांतरूपी मेघ दाट येतील आणि श्रोता दुश्चित असेल तर व्याख्यानास आलेला रंग वितळून जाईल. ॥९-२८॥

अहो चंद्रकांतु द्रवता कीर होये । परि ते हातवटी चंद्रीं कीं आहे ।
म्हणौनि वक्ता तो वक्ता नोहे । श्रोतेनिविण ॥ २९ ॥
अहो चिंतामणी पाझरणारा आहे खरा, परंतु त्याला पाझरावयास लावण्याची युक्ती चंद्रामधेच आहे. (त्याप्रमाणे वक्ता पुष्कळ बोलेल खरा, पण त्याला बोलायला लावण्याची हातवटी श्रोत्यांमधे आहे. म्हणून लक्ष देऊन ऐकणार्‍या श्रोत्याशिवाय वक्ता हा वक्ताच नाही. ॥९-२९॥

परि आतां आमुतें गोड करावें । ऐसें तांदुळीं कायसा विनवावें ? ।
साइखडियानें काइ प्रार्थावें । सूत्रधारातें ? ॥ ३० ॥
परंतु आता आम्हाला गोड करून घ्या अशी ही तांदुळांनी खाणाराची प्रार्थना कशाकरता करावयाची ? लाकडाच्या बाहुल्यांनी सूत्रधाराची का प्रार्थना करावयाची ? ॥९-३०॥
तो काय बाहुलियांचिया काजा नाचवी ? । कीं आपुलिये जाणिवेची कळा वाढवी ।
म्हणौनि आम्हां या ठेवाठेवी । काय काज ॥ ३१ ॥
तो सूत्रधार बाहुलीच्या कामाकरता तिला नाचवतो काय ? (तर नाही, मग) बाहुली नाचवण्याने तो आपल्या ज्ञानाचे चातुर्य वाढवतो. म्हणून ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात ‘अवधान द्या’ अशी श्रोत्यांची विनवणी करण्याच्या उठाठेवीचे आम्हाला काय काम आहे ? ॥९-३१॥
तवं श्रीगुरू म्हणती काइ जाहलें । हें समस्तही आम्हां पावलें ।
आतां सांगैं जें निरोपिलें । नारायणें ॥ ३२ ॥
तेव्हा श्रीगुरु निवृत्तिनाथ म्हणाले, ‘अरे, झाले तरी काय ? तुझी ही सर्व विनंती आम्हाला पावली. आता भगवंतांनी जे अर्जुनाला सांगितले, ते सांग. ॥९-३२॥
येथ संतोषोनि निवृत्तिदासें । जी जी म्हणौनि उल्हासें ।
अवधारा श्रीकृष्ण ऐसें । बोलते जाहले ॥ ३३ ॥ br>यावर निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव महाराज संतोषून उल्लासाने म्हणाले, जी महाराज, ऐका. श्रीकृष्ण याप्रमाणे बोलले. ॥९-३३॥
श्रीभगवानुवाच
इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ।
ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ १ ॥
श्रीकृष्ण म्हणाले, अत्यंत गुह्य असे हे ब्रह्माचे ज्ञान, प्रपंचज्ञानासह, असूयारहित अशा तुला सांगतो. हे जाणल्याने तू दु:खप्रद अशा संसारापासून मुक्त होशील. ॥९-१॥
नातरि अर्जुना हें बीज । पुढती सांगिजेल तुज ।
जें हें अंतःकरणींचें गुज । जिवाचिये ॥ ३४ ॥
अथवा अर्जुना, हेच वर्म, जे माझ्या अंत:करणातील जीवाची गोष्ट आहे, ती तुला पुन्हा सांगतो. ॥९-३४॥
येणें मानें जीवाचें हिये फोडावें । मग गुज कां पां मज सांगावें ? ।
ऐसें कांहीं स्वभावें । कल्पिशी जरी ॥ ३५ ॥
इतक्या मानाने जिच्या आतली गोष्ट बाहेर काढून मग ती गुप्त गोष्ट मला का सांगावी अशी काही कल्पना तुझ्या मनात सहज जर आली असेल ॥९-३५॥
तरी परियेसी गा प्राज्ञा । तूं आस्थेचीच संज्ञा ।
बोलिलिये गोष्टीची अवज्ञा । नेणसी करूं ॥ ३६ ॥
तर बुद्धिमान अर्जुना, ऐक. तू ज्ञानप्राप्तीच्या तीव्र इच्छेचीच खूण आहेस (मूर्ति आहेस). आणि त्याचप्रमाणे सांगितलेल्या गोष्टीचा अनादर करणे तुला माहीत नाही. ॥९-३६॥
म्हणौनि गूढपण आपुलें मोडो । वरि न बोलणेंही बोलावें घडो ।
परि आमुचिये जीवींचें पडो । तुझ्या जीवीं ॥ ३७ ॥
म्हणून आमचे गुप्तपण मोडले तर मोडो. शिवाय न बोलण्याची जी गोष्ट तीही बोलली जावो. पण आमच्या अंत:करणातील गुप्त गोष्ट तुझ्या मनात उतरो. ॥९-३७॥
अगा थानीं कीर दूध गूढ । परि थानासीचि नव्हे कीं गोड ।
म्हणौनि सरो कां सेवितयाची चाड । जरी अनन्यु मिळे ॥ ३८ ॥
बा अर्जुना, स्तनात खरोखर दूध असते, पण त्याची गोडी स्तनास नसते. याकरता एकनिष्ठ सेवन करणारा (आपले लेकरू) जर प्राप्त झाला तर त्या पिणार्‍याची इच्छा स्तनपान करून तृप्त होईना का ॥९-३८॥
मुडांहूनि बीज काढिलें । मग निर्वाळलिये भूमीं पेरिलें ।
तरि तें सांडीविखुरीं गेलें । म्हणों ये कायी ? ॥ ३९ ॥
कणगीतून बी काढले, आणि मग ते निर्मळ केलेल्या जमिनीत पेरले तर ते सांडण्या-लवंडण्यात गेले असे म्हणता येईल का ? ॥९-३९॥
यालागीं सुमनु आणि शुद्धमती । जो अनिंदकु अनन्यगती ।
पैं गा गौप्यही परी तयाप्रती । चावळिजे सुखें ॥ ४० ॥
याकरता चांगल्या मनाचा व शुद्ध बुधीचा आणि निंदा न करणारा व एकनिष्ठ श्रोता जर मिळाला तर त्यास आपली गुह्य गोष्ट असली तरी खुशाल सांगावी. ॥९-४०॥
तरि प्रस्तुत आतां गुणीं इहीं । तूं वांचून आणिक नाहीं ।
म्हणौनि गुज तरी तुझ्या ठायीं । लपऊं नये ॥ ४१ ॥
तर आता सध्या या गुणांनी युक्त तुझ्यावाचून दुसरा कोणी दिसत नाही, म्हणून जरी गुह्य गोष्ट असली तरी तुझ्या ठिकाणी ती लपवून ठेवता येत नाही. ॥९-४१॥
आतां किती नावानावा गुज । म्हणतां कानडें वाटेल तुज ।
तरी ज्ञान सांगेन सहज । विज्ञानेंसी ॥ ४२ ॥
आता वारंवार ‘गुह्य, गुह्य’ असे म्हटले असता तुला चमत्कारिक वाटेल. तर आता तुला सहजच प्रपंचज्ञानासहित आत्मज्ञान सांगेन. ॥९-४२॥
परि तेंचि ऐसेनि निवाडें । जैसें भेसळलें खरें कुडें ।
मग काढिजे फाडोवाडें । पारखूनियां ॥ ४३ ॥
परंतु जसे खरेखोटे एकत्र मिसळले असता, ते परीक्षा करून निरनिराळे काढावे, त्याप्रमाणे स्पष्टतेने ज्ञानविज्ञान तुला सांगेन. ॥९-४३॥
कां चांचूचेनि सांडसें । खांडिजे पय पाणी राजहंसें ।
तुज ज्ञान विज्ञान तैसें । वांटूनि देऊं ॥ ४४ ॥
अथवा ज्याप्रमाणे राजहंसाने आपल्या चोचीच्या चिमट्याने एकत्र मिसळलेले दूध व पाणी वेगळे करावे, त्याप्रमाणे तुला ज्ञान व विज्ञान हे स्वच्छ वेगवेगळे सांगू. ॥९-४४॥
मग वारयाचिया धारसा । पडिन्नला कोंडा कां नुरेचि जैसा ।
आणि कणांचा आपैसा । राशिवा जोडे ॥ ४५ ॥
मळणी करून एकत्र मिसळलेले कण व भूस वार्‍याच्या धारेअर उफणले असता, मग जसा कोंडा उडून जाऊन धान्याची आपोआप रास जमते. ॥९-४५॥
तैसें जें जाणितलेयासाठीं । संसार संसाराचिये गांठीं ।
लाऊनि बैसवी पाटीं । मोक्षश्रियेच्या ॥ ४६ ॥
त्याप्रमाणे जे ज्ञान जाणल्याने, ते ज्ञान संसार संसाराच्या गाठी लाऊन (अनात्मतत्वाचे धर्म, अनात्मतत्वाच्या ठिकाणी ठेऊन) मोक्षरूपी लक्ष्मीच्या पटावर बसवते. ॥९-४६॥
राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् ।
प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ॥ २ ॥
हे ज्ञान सर्व विद्याचा राजा, सर्व गुह्यांचा स्वामी, पवित्र, उत्कृष्ठ, प्रत्यक्ष अनुभावास येणारे, धर्माला अनुसरून असलेले, सुखाने (अथवा सहज) आचरण करता (मिळावता) येणारे आणि क्षयरहित आहे. ॥९-२॥
जे जाणणेया आघवेयांच्या गांवीं । गुरुत्वाची आचार्य पदवी ।
जें सकळ गुह्यांचा गोसावी । पवित्रां रावो ॥ ४७ ॥
जे स्वरूपज्ञान या सर्व विद्यांचे गावामधे श्रेष्ठत्वाच्या आचार्यपदावर आहे आणि जे ज्ञान सर्व गुप्त गोष्टींचा स्वामी आहे व जे पवित्र गोष्टींचा राजा आहे ॥९-४७॥
आणि धर्माचें निजधाम । तेवींची उत्तमाचें उत्तम ।
पैं जया येतां नाहीं काम । जन्मांतराचें ॥ ४८ ॥
आणि जे ज्ञान धर्माचे स्वत:चे रहाण्याचे घर आहे आणि त्याचप्रमाणे जे ज्ञान सर्व उत्तम पदार्थात उत्तम आहे व ज्या ज्ञानाच्या ठिकाणी प्राप्त झाले असता पुन: दुसर्‍या जन्माचे काम नाही. ॥९-४८॥
मोटकें गुरुमुखें उदैजत दिसे । आणि हृदयीं स्वयंभचि असे ।
प्रत्यक्ष फावों लागे तैसें । आपैसयाचि ॥ ४९ ॥
गुरुमुखातून ते ज्ञाना अंमळसे उगवतांना दिसते, पण ते हृदयात नित्यसिद्धच असते. तसे ते आपोआप प्रत्यक्ष अनुभवाला येऊ लागते. ॥९-४९॥
तेवींचि गा सुखाच्या पाउटीं । चढतां येइजे जयाच्या भेटी ।
मग भेटल्या कीर मिठी । भोगणेंयाही पडे ॥ ५० ॥
त्याचप्रमाणे अर्जुना, ज्याच्या भेटीला सुखाच्या चढत्या पायर्‍यांनी यावयाचे असते आणि जे भेटले असता निश्चयेकरून भोगणेही संपते. ॥९-५०॥
परि भोगाचिये एलीकडिलिये मेरे । चित्त उभें ठेलें सुखा भरे ।
ऐसें सुलभ आणि सोपारें । वरि परब्रह्म ॥ ५१ ॥
परंतु भोगाच्या अलीकडच्या काठावर चित्त उभे राहिल्याबरोबर ते सुखाने पूर्ण भरून जाते असे ते (स्वरूपज्ञान) कष्टावाचून मिळाणारे व सोपे असून शिवाय ते श्रेष्ठ ब्रह्म आहे. ॥९-५१॥
पैं गा आणिकही एक याचें । जें हातां आलिया तरी न वचे ।
आणि अनुभवितां कांही न वेचे । वरि विटेहि ना ॥ ५२ ॥
अर्जुना, याचे आणखीही एक माहात्म्य आहे. ते असे की जे प्राप्त झाले असता कधी हातातून जात नाही आणि अनुभवले असता काही कमी होत नाही. शिवाय त्यात काही विकारही उत्पन्न होत नाहीत. ॥९-५२॥
येथ जरी तूं तार्किका । ऐसी हन घेसी शंका ।
ना येवढी वस्तु हे लोकां । उरली केविं पां ? ॥ ५३ ॥
या ठिकाणी तर्ककुशल अर्जुना, तू जर अशी शंका घेशील की एवढी ज्ञानासारखी वस्तु अनुभव घेतल्याशिवाय लोकात कशी राहिली ? ॥९-५३॥
जे एकोत्तरेयाचिया वाढी । जळतिये आगीं घालिती उडी ।
ते अनायासें स्वगोडी । सांडिती केवीं ? ॥ ५४ ॥
शंभराला एक व्याज मिळून एकशे एक रुपये व्हावेत म्हणून जळत्या अग्नीमधे (धोक्यात) उडी घालतात, असे जे लोक ते कष्टावाचून मिळणारी स्वरूपसुखाची गोडी कशी टाकतील ? ॥९-५४॥
तरी पवित्र आणि रम्य । तेवींचि सुखोपाय गम्य ।
आणि स्वसुख परम धर्म्य । वरि आपणपां जोडे ॥ ५५ ॥
तरी पवित्र व रम्य, त्याचप्रमाणे सुखोपायानेच प्राप्त होणारे व ते आपले स्वत:चेच सुख परंतु धर्माला धरून मिळणारे शिवाय ते आपल्याच ठिकाणी आपल्याला मिळते. ॥९-५५॥
ऐसा अवघाचि हा सुरवाडु आहे । तरी जना हातीं केविं उरों लाहे ।
हा शंकेचा ठावो कीर होये । परि न धरावी तुवां ॥ ५६ ॥
याप्रमाणे हे सर्व प्रकारे सुखकर आहे तर ते लोकांच्या तडाख्यातून राहिले कसे ? ही खरोखर शंकेची जागा आहे, परंतु तू अशी शंका घेऊ नकोस. ॥९-५६॥
अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परंतप ।
अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३ ॥
हे शत्रुतापना, या (आत्मज्ञानरूपी धर्मावर श्रद्धा न ठेवणारे मनुष्य माझी प्राप्ती न होता मृत्यूने युक्त अशा संसारामधे वारंवार परत जातात. ॥९-३॥
पाहे पां दूध पवित्र आणि गोड । पासी त्वचेचिया पदराआड ।
परि तें अव्हेरूनि गोचिड । अशुद्ध काय न सेविती ? ॥ ५७ ॥
अर्जुना, पहा. दूध हे पवित्र असून शिवाय गोड आहे व ते जवळच कातडीच्या पदरापलीकडे आहे, परंतु गोचीड ते टाकून रक्तच पीत नाही काय ? ॥९-५७॥
कां कमलकंदा आणि दर्दुरीं । नांदणूक एकेचि घरीं ।
परि परागु सेविजे भ्रमरीं । येरां चिखलुचि उरे ॥ ५८ ॥
किंवा कमलाचा कांदा आणि बेडूक यांची वस्ती एके ठिकाणीच असते, परंतु कमलातील परिमळ दूरचे भुंगे येऊन सेवन करून जातात व जवळच असलेल्या बेडकांना केवल चिखलच शिल्लक रहातो. ॥९-५८॥
नातरी निदैवाच्या परिवरीं । लोह्या रुतलिया आहाति सहस्रवरी ।
परि तेथ बैसोनि उपवासु करी । कां दरिद्रें जिये ॥ ५९ ॥
अथवा दुर्दैवी पुरुषाच्या घरात हजारो मोहरा पुरलेल्या आहेत परंतु तो तेथे राहून उपवास करतो किंवा दारिद्र्यात जीवित कंठितो. ॥९-५९॥
तैसा हृदयामध्यें मी रामु । असतां सर्वसुखाचा आरामु ।
कीं भ्रांतासी कामु । विषयावरी ॥ ६० ॥
या प्रमाणे सर्व सुखाचा बगीचा असा जो मी राम तो मी सर्वांच्या हृदयात असतांना (त्या मला न जाणून) मूर्ख लोक (सुखाकरता) विषयांचीच इच्छा करतात. ॥९-६०॥
बहु मृगजळ देखोनि डोळां । थुंकिजे अमृताचा गिळितां गळाळा ।
तोडिला परिसु बांधिला गळां । शुक्तिकालाभें ॥ ६१ ॥
पुष्कळसे मृगजळ डोळ्याने पाहून अर्धवट गिळलेला अमृताचा घोट थुंकून टाकावा अथवा गळ्यात बांधलेला परीस शिंपीच्या लाभाने तोडून टाकावा ॥९-६१॥
तैसी अहंममतेचिये लवडसवडी । मातें न पवतीचि बापुडीं ।
म्हणौनि जन्ममरणाची दुथडीं । डहुळितें ठेलीं ॥ ६२ ॥
त्याप्रमाण मी व माझे या गडबडीत ते दीन झालेले लोक मला येऊन मिळत नाहीत आणि म्हणूनच ते जन्म व मरण या दोन थड्या असलेल्या नदीत (संसारात) धक्के खात राहिले आहेत. ॥९-६२॥
एर्‍हवीं मी तरी कैसा । मुखाप्रति भानु कां जैसा ।
कहीं दिसे न दिसे ऐसा । वाणीचा नोहे ॥ ६३ ॥
सहज विचार करून पाहिले तर मी कसा आहे ? तर तोंडासमोर जसा सूर्य आहे तसा मी सगळ्यांना सदा समोर आहे. पण तो सूर्य केव्हा (रात्री) नसतो व केव्हा (दिवसा) दिसत नाही असा त्याच्यात कमीपणा आहे तसा माझ्यात कमीपणा नाही. ॥९-६३॥
मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना ।
मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ४ ॥
अव्यक्तरूप अशा मी हे सर्वजग व्यापलेले आहे. सर्व भूते माझ्या ठिकाणी स्थित आहेत पण मी त्यांच्या ठिकाणी नाही. ॥९-४॥
माझेया विस्तारलेपणा नांवें । हें जगचि नोहे आघवें ? ।
जैसें दूध मुरालें स्वभावें । तरि तेंचि दहीं ॥ ६४ ॥
माझा विस्तार म्हणजेच जग नाही का ? (तर होय, माझाच विस्तार आहे). ते कसे ? तर जसे दूध विरजले असता तेच स्वभावत:च दही होते. ॥९-६४॥
कां बीजचि जाहलें तरु । अथवा भांगारचि अळंकारु ।
तैसा मज एकाचा विस्तारु । तें हें जग ॥ ६५ ॥
अथवा बीजच झाड झाले किंवा सोनेच अलंकार बनले, त्याप्रमाणे हे जग म्हणजे माझ्या एकाचाच विस्तार आहे. ॥९-६५॥
हें अव्यक्तपणें थिजलें । तेंचि मग विश्वाकारें वोथिजलें ।
तैसें अमूर्तमूर्ति मियां विस्तारलें । त्रैलोक्य जाणें ॥ ६६ ॥
हे अव्यक्तपणाने थिजलेले (संकोचित) असते, तेच मग विश्वाच्या आकाराने पातळ होते (पसरते). या रीतीने अव्यक्तरूप असलेला मी त्रैलोक्याच्या रूपाने विस्तार पावतो असे समज. ॥९-६६॥
महदादि देहांतें । इयें अशेषेंही भूतें ।
परी माझ्या ठायीं बिंबतें । जैसें जळीं फेण ॥ ६७ ॥
पाण्यावर जसा फेस भासतो, त्याप्रमाणे महतत्वापासून देहापर्यंत ही सर्वही भूते माझ्या ठिकाणी भासतात. ॥९-६७॥
परि तया फेणांआंतु पाहतां । जेवीं जळ न दिसे पंडुसुता ।
नातरी स्वप्नींची अनेकता । चेइलिया नोहिजे ॥ ६८ ॥
अर्जुना, पण त्या फेसाच्या आत पाहिले असता जसे पाणी दिसत नाही, अथवा स्वप्नातील अनेकपण जसे जागे झाल्यावर नसते. ॥९-६८॥
तैसीं भूतें इयें माझ्या ठायीं । बिंबती तयांमाजीं मी नाहीं ।
इया उपपत्ती तुज पाहीं । सांगितलिया मागां ॥ ६९ ॥
त्याप्रमाणे ही भूते माझ्या ठिकाणी जरी भासली तरी पण त्यामधे मी नाही. हा विचार तुला आम्ही मागे (अध्याय ७ श्लोक १२ मधे) सांगितला आहे, तो लक्षात आण. ॥९-६९॥
म्हणौनि बोलिलिया बोलाचा अतिसो । न कीजे यालागीं हें असो ।
परी मज आंत पैसो । दिठी तुझी ॥ ७० ॥
येवढ्याकरता बोललेल्याच गोष्टींचा विस्तार करू नये, म्हणून हे बोलणे राहू दे, तर माझ्या स्वरूपात तुझी दृष्टी प्रवेश करो. ॥९-७०॥
न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् ।
भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥ ५ ॥
(कल्पना टाकून पाहू लागलास तर) सर्व भूते माझ्या ठिकाणी स्थितही नाहीत असा हा माझा ऐश्वर्ययोग आहे पहा. तसेच भूतांचे धारण करणारा, तथापि अलिप्त असल्याने भूतांचे ठिकाणी स्थित नसलेला आणि ज्याचे ठिकाणी भूतांची कल्पना करता येईल अशा प्रकारचे माझे स्वरूप आहे. ॥९-५॥
आमुचा प्रकृतीपैलीकडील भावो । जरी कल्पनेवीण लागसी पाहों ।
तरी मजमाजीं भूतें हेंही वावो । जें मी सर्व म्हणौनी ॥ ७१ ॥
मायेच्या पलीकडे असणारी जी आमची शुद्धस्वरूप स्थिती, ती जर तू कल्पना टाकून पहशील तर हे सर्व प्राणी माझ्या ठिकाणी आहेत हे म्हणणे देखील व्यर्थ आहे. कारण सर्व मीच आहे म्हणून. ॥९-७१॥
एर्‍हवीं संकल्पाचिये सांजवेळे । नावेक तिमिरेजती बुद्धीचे डोळे ।
म्हणौनि अखंडितचि परि झांवळे । भूतभिन्न ऐसें देखे ॥ ७२ ॥
सहज विचार केला तर कल्पनारूप संध्याकाळचे वेळी बुद्धीची दृष्टी क्षणभर मंद होते, म्हणून माझे स्वरूप अखंड दंडायमान जरी आहे तरी परंतु ते अस्पष्ट होते व त्या ठिकाणी) भूते निरनिराळी आहेत असे दिसते. ॥९-७२॥
तेचि संकल्पाची सांज जैं लोपे । तैं अखंडितचि आहे स्वरूपें ।
जैसें शंका जातखेंवो लोपे । सापपण माळेचें ॥ ७३ ॥
तीच कल्पनारूप संध्याकाळ नाहीशी झाली म्हणजे त्यावेळी मी अखंडदंडायमानच स्वरूपाने आहे. ते कसे तर ज्याप्रमाणे माळेवर होणारी सर्पाची कल्पना जाताक्षणीच, माळेचे सर्पपण जाऊन तिचे मूळ स्वरूप दिसते. ॥९-७३॥
एर्‍हवीं तरी भूमीआंतूनि स्वयंभ । काय घडेयागाडगेयाचे निघती कोंभ ? ।
परि ते कुलालमतीचे गर्भ । उमटले कीं ॥ ७४ ॥
सहज विचार करून पाहिले तर घागरी मडकी यांचे आकार आपोआप जमिनीतून निघतात का ? तर नाही परंतु त्या घागरी व मडकी हे कुंभाराच्या बुद्धीच्या कल्पनेचेच उमटलेले आकार आहेत. ॥९-७४॥
नातरी सागरींच्या पाणी । काय तरंगाचिया आहाती खाणी ? ।
ते अवांतर करणी । वारयाची नव्हे ? ॥ ७५ ॥
अथवा समुद्राच्या पाण्यात लाटांच्या खाणी आहेत का ? पाण्याचे रूपांतर (लाटा) ही वार्‍याची करणी नाही का ? ॥९-७५॥
पाहें पां कापसाच्या पोटीं । काय कापडाची होती पेटी ? ।
तो वेढितयाचिया दिठी । कापड जाहला ॥ ७६ ॥
असे पहा की कापसाच्या पोटात कापडाचा गठ्ठा आहे का ? तो कापूस नेसणाराच्या दृष्टीने कापड झाला आहे. ॥९-७६॥
जरी सोनें लेणें हो‍उनी घडे । तरी तयाचें सोनेंपण न मोडे ।
येर अळंकार हे वरचिलीकडे । लेतयाचेनि भावें ॥ ७७ ॥
सोन्याचे जरी अलंकार झाले तरी त्याचे सोनेपण मोडत नाही. सोन्याहून वेगळ्या आकाराचे अलंकार जे वरवर दिसतात, ते दागिने घालणाराच्या दृष्टीने आहेत. ॥९-७७॥
सांगें पडिसादाचीं प्रत्युत्तरें । कां आरिसां जें आविष्करें ।
तें आपलें कीं साचोकारें । तेथेंचि होतें ? ॥ ७८ ॥
प्रतिध्वनीची प्रत्युत्तरे अथवा आरशामधे जे प्रतिबिंबित होते ते शब्द व रूप आपलेच की खरोखर दुसरे तेथे उत्पन्न होते ? सांग बरे. ॥९-७८॥
तैसी इये निर्मळे माझ्या स्वरूपीं । जो भूतभावना आरोपी ।
तयासी तयाच्या संकल्पीं । भूताभासु असे ॥ ७९ ॥
त्याप्रमाणे ह्या माझ्या शुद्धस्वरूपी जो भूतांच्या कल्पनेचा आरोप करतो त्याला त्याच्याच कल्पनेमधे भूतांचा भास होतो. ॥९-७९॥
तेचि कल्पिती प्रकृती पुरे । तरि भूताभासु आधींचि सरे ।
मग स्वरूप उरे एकसरें । निखळ माझें ॥ ८० ॥
तीच कल्पना करणारी प्रकृति संपली की भूताभास मूळचाच संपलेला आहे. मग एकसारखे माझे शुद्ध स्वरूप रहाते. ॥९-८०॥
हें असो आंगीं भरलिया भवंडी । जैशा भोंवत दिसती अरडीदरडी ।
तैशी आपुलिया कल्पना अखंडीं । गमती भूतें ॥ ८१ ॥
हे असू दे. आपण आपल्या भोवती गरगर फिरले असता अंगात भोवळ आल्यामुळे जसे भोवतालच्या भिंती नदीचा काठ वगैरे सर्व काही इकडे तिकडे फिरल्यासारखे दिसते, त्याप्रमाणे आपल्या कल्पनेने माझ्या अखंड स्वरूपी भूते भसतात. ॥९-८१॥
तेचि कल्पना सांडूनि पाहीं । तरि मी भूतीं भूतें माझिया ठायीं ।
हें स्वप्नींही परि नाहीं । कल्पावयाजोगें ॥ ८२ ॥
तीच कल्पना टाकून पाहिले असता मी प्राण्यात अथवा प्राणी माझ्यामधे असे हे स्वप्नामधे सुद्धा कल्पना करण्यासारखे नाही. ॥९-८२॥
आतां मीच एक भूतांतें धर्ता । अथवा भूतांमाजीं मी असता ।
या संकल्पसन्निपाता- । आंतुलिया बोलिया ॥ ८३ ॥
आता मी एक प्राण्यास धारण करणारा किंवा प्राण्यामधे असणारा, ही बोलणी संकल्परूप सन्निपात झालेल्या मनुष्याच्या बडबडी आहेत. ॥९-८३॥
म्हणौनि परियेसी गा प्रियोत्तमा । यापरी मी विश्वेंसीं विश्वात्मा ।
जो इया लटकिया भूतग्रामा । भाव्यु सदा ॥ ८४ ॥
म्हणून आवडत्यांमधे उत्तम असणार्‍या अर्जुना, ऐक. याप्रमाणे मी विश्वसहित विश्वाचा आत्मा आहे आणि तो मी या मिथ्या भूतसमुदायाला सदा आश्रय आहे. ॥९-८४॥
रश्मीचेनि आधारें जैसें । नव्हे तेंचि मृगजळ आभासे ।
माझ्या ठायीं भूतजात तैसें । आणि मातेंहीं भावी ॥ ८५ ॥
सूर्यकिरणांच्या आधाराने जसे नुसते मृगजळ भासते, त्याप्रमाणे प्राणिमात्र माझ्या ठिकाणी मृगजलवत् मिथ्या समज. आणि मलाही सूर्यकिरणांप्रमाणे सत्य समज. ॥९-८५॥
मी ये परीचा भूतभावनु । परि सर्व भूतांसि अभिन्नु ।
जैसी प्रभा आणि भानु । एकचि ते ॥ ८६ ॥
याप्रकारचा मी जग या कल्पनेला आश्रय आहे. परंतु मी सर्व जगाहून वेगळा नाही असा आहे. तो कसा तर ज्याप्रमाणे सूर्य व सूर्याचा प्रकाश एकच आहे त्याप्रमाणे सर्व प्राणी व मी एकच आहे. ॥९-८६॥
हा आमुचा ऐश्वर्ययोगु । तुवां देखिला कीं चांगु ? ।
आतां सांगे कांहीं एथ लागु । भूतभेदाचा असे ? ॥ ८७ ॥
अर्जुना हा आमचा ऐश्वर्ययोग तुला चांगला समजला ना ? आता येथे महतत्वापासून देहापर्यंतची तत्वे व मी यामधील भेदाचा संबंध आहे का ? सांग. ॥९-८७॥
यालागीं मजपासूनि भूतें । आनें नव्हती हें निरुतें ।
आणि भूतांवेगळिया मातें । कहींच न मनीं हो ! ॥ ८८ ॥
याकरता माझ्याहून सगळे प्राणी वेगळे नाहीत हे खास आणि मलाही प्राण्यांहून वेगळे मानू नकोस हो. ॥९-८८॥
यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६ ॥
महान व सर्वत्र संचार करणारा वायु आकाशाचे ठिकाणी नित्य स्थित आहे, त्याप्रमाणे सर्व भूते माझे ठिकाणी स्थित आहेत असे जाण.॥९-६॥
पैं गगन जेवढें जैसें । पवनुहि गगनीं तेवढाचि असे ।
सहजें हालविलिया वेगळा दिसे । एर्‍हवीं गगन तेंचि तो ॥ ८९ ॥
परंतु आकाश जसे जेवढे आहे तसाच व तेवढाच वायु आकाशात आहे. सहज पंखा हलवून पाहिले तर तो वेगळा दिसतो, नाहीतर आकाश व तो एकच आहे. ॥९-८९॥
तैसें भूतजात माझ्या ठायीं । कल्पिजे तरी आभासे कांहीं ।
निर्विकल्पीं तरी नाहीं । तेथ मीचि मी आघवें ॥ ९० ॥
त्याप्रमाणे प्राणिमात्र माझ्या ठिकाणी काही कल्पिले तर भासतात व जर कल्पना केली नाही तर ते नाहीतच. त्या ठिकाणी सर्व मीच आहे. ॥९-९०॥
म्हणौनि नाहीं आणि असे । हें कल्पनेचेनि सौरसें ।
जें कल्पनालोपें भ्रंशे । आणि कल्पनेसवें होय ॥ ९१ ॥
म्हणून प्राणिमात्राचा भास आहे आणि नाही हे कल्पनेच्या योगाने आहे कारण की भूताभास हा कल्पना नष्ट झाली की तिजबरोबर नष्ट होतो व कल्पना उत्पन्न झाली तिच्याबरोबर उत्पन्न होतो. ॥९-९१॥
तेंचि कल्पितें मुद्दल जाये । तैं असे नाहीं हें कें आहे ? ।
म्हणौनि पुढती तूं पाहे । हा ऐश्वर्ययोगु ॥ ९२ ॥
तीच मूळकल्पना जेव्हा नाहीशी होते, तेव्हा भूतांचे असणे व भूतांचे नसणे हा व्यवहार कोठून होणार ? म्हणून तू आणखी या ऐश्वर्ययोगासंबंधी पुन्हा विचार कर. ॥९-९२॥
ऐसिया प्रतीतिबोधसागरीं । तूं आपणेयातें कल्लोळु एक करीं ।
मग जंव पाहासी चराचरीं । तंव तूंचि आहासी ॥ ९३ ॥
अशा अनुभवाच्या समुद्रामधे तू आपल्याला एक लाट कर. मग तू चराचरात जर पहाशील तर तू एकच आहेस. ॥९-९३॥
या जाणणेयाचा चेवो । तुज आला ना ? म्हणती देवो ।
तरी आतां द्वैत स्वप्न वावो । जालें कीं ना ? ॥ ९४ ॥
देव म्हणतात, अर्जुना, या ज्ञानाची जागृति तुला आली ना ? जर आली असेल तर आता द्वैतस्वप्न मिथ्या झाले की नाही ? ॥९-९४॥
तरी पुढती जरी विपायें । बुद्धीसी कल्पनेची झोंप ये ।
तरी अभेदबोधु जाये । जैं स्वप्नीं पडिजे ॥ ९५ ॥
तरी पुन्हा जर कदाचित बुद्धीला कल्पनेची झोप येईल तर अभेदज्ञान जाईल आणि त्यामुळे मग (कल्पनारूपी झोप लागल्यावर) तू द्वैतरूपी स्वप्नात पडशील. ॥९-९५॥
म्हणौनि ये निद्रेची वाट मोडे । निखळ उद्‌बोधाचेंचि आपणपें घडे ।
ऐसें वर्म जें आहे फुडें । तें दावों आतां ॥ ९६ ॥
म्हणून या कल्पनारूपी झोपेचा मार्ग मोडेल आणि आपण केवळ स्वरूपजागृतिरूपच होऊन जाऊ असे जे एक वर्म आहे ते आता तुला उघड करून दाखवतो. ॥९-९६॥
तरी धनुर्धरा धैर्या । निकें अवधान देईं बा धनंजया ।
पैं सर्व भूतांतें माया । करी हरी गा ॥ ९७ ॥
तरी हे धैर्यवंत अर्जुना, बाबा चांगले लक्ष दे. अरे सर्व प्राणिमात्रांना मायाच उत्पन्न करते व तीच त्यांचा नाश करते. ॥९-९७॥
सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् ।
कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ॥ ७ ॥
हे कौन्तेया, कल्पक्षयकाली माझ्या मायेप्रत सर्व भूते जातात. त्यांना पुन्हा (दुसर्‍या) कल्पाचे आरंभी मी निर्माण करतो. ॥९-७॥
जिये नांव गा प्रकृती । जे द्विविधा सांगितली तुजप्रती ।
एकी अष्टधा भेदव्यक्ती । दुजी जीवरूपा ॥ ९८ ॥
जिला प्रकृति असे नाव आहे आणि जी तुला दोन प्रकारांनी सांगण्यात आली, एक आठ प्रकारचा भेद दाखवून स्पष्ट केली व दुसरी जीवरूपा म्हणून सांगितली. ॥९-९८॥
हा प्रकृतीविखो आघवा । तुवां मागां परिसिलासी पांडवा ।
म्हणौनि असो काई सांगावा । पुढतपुढती ॥ ९९ ॥
हा सर्व प्रकृतीचा विषय अर्जुना, तू मागे (अध्याय ७ श्लोक ४ व ५ मधे) ऐकला आहेस. म्हणून आता तो राहू दे. वारंवार कशास सांगावयास पाहिजे ? ॥९-९९॥
तरी ये माझिये प्रकृती । महाकल्पाच्या अंतीं ।
सर्व भूतें अव्यक्तीं । ऐक्यासि येती ॥ १०० ॥
ही सर्व भूते तू महाकल्पाच्या शेवटी या माझ्या अव्यक्त प्रकृतीत ऐक्याला येतात. ॥९-१००॥
ग्रीष्माच्या अतिरसीं । सबीजें तृणें जैसीं ।
मागुती भूमीसी । सुलीनें होतीं ॥ १०१ ॥
ग्रीष्म ऋतूत प्रखर उन्हाळ्यात बीजासहित गवते ज्याप्रमाणे पुन्हा भूमीमधे चांगली लीन होतात ॥९-१०१॥
कां वार्षिये ढेंढें फिटे । जेव्हां शारदीयेचा अनुघडु फुटे ।
तेव्हां घनजात आटे । गगनींचे गगनीं ॥ १०२ ॥
अथवा वर्षाऋतूचे अवडंबर नाहीसे होते तेव्हा शरदऋतूचा गुप्तपणा नाहीसा होतो (म्हणजे शरद ऋतू लागतो) तेव्हा मेघमात्र आकाशाच्या आकाशातच नाहीसे होतात. ॥९-१०२॥
नातरी आकाशाचे खोंपे । वायु निवांतुचि लोपे ।
कां तरंगता हारपे । जळीं जेवीं ॥ १०३ ॥
अथवा आकाशाच्या घरात वायु शांतच होऊन नाहीसा होतो अथवा लाटेचा आकार पाण्यात नाहीसा होतो ॥९-१०३॥
अथवा जागिनलिये वेळे । स्वप्न मनींचें मनीं मावळे ।
तैसें प्राकृत प्रकृतीं मिळे । कल्पक्षयीं ॥ १०४ ॥
अथवा जागृतिकाली स्वप्न मनातल्या मनात नाहीसे होते, त्याप्रमाणे कल्पक्षयाचे वेळी प्रकृतिपासून झालेले सर्व जग पुन: प्रकृतीत ऐक्याला पावते. ॥९-१०४॥
मग कल्पादीं पुढती । मीचि सृजीं ऐसी वदंती ।
तरी इयेविषयीं निरुती । उपपत्ती आइक ॥ १०५ ॥
नंतर पुन्हा कल्पाच्या आरंभी मीच सृष्टी उत्पन्न करतो असे लोक बोलतात, तर याविषयीचा खरा विचार ऐक. ॥९-१०५॥

शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या

ref:satsangdhara