दासबोध दशक नववा

॥ श्रीराम ॥

आकाश जैसें निराकार । तैसा ब्रह्माचा विचार ।
तेथें वायोचा विकार । तैसी मूळमाया ॥ १ ॥
आकाश जसे निराकार आहे तसेच ब्रह्म निराकार आहे. आकाशात वायूचा विकारउत्यन्न होतो, तशी ब्रह्माच्या ठिकाणी स्कृरणरूपाने मूळमाया उत्पन्न होते. (१)

हें दासबोधीं असे बोलिलें । ज्ञानदशकीं प्रांजळ केलें ।
मूळमायेंत दाखविलें । पंचभूतिक ॥ २ ॥
दासबोधाच्या आठव्या ज्ञानदशक नावाच्या दशकात मूळ मायेत पंचमहाभूते कशी सूक्ष्मरूपाने असतात हे स्पष्टपणे वर्णन केले आहे. (२)

तेथें जाणीव तो सत्वगुण । मध्य तो रजोगुण ।
नेणीव तमोगुण । जाणिजे श्रोतीं ॥ ३ ॥
तेथेजाणीव हा सत्वगुण, जाणीवनेणीवमिश्रित तोरजोगुण आणि नेणीव तो तमोगुण हे श्रोत्यांनी जाणून घ्यावे. (३)

म्हणाल तेथें कैंची जाणीव । तरी ऐका याचा अभिप्राव ।
पिंडीं माहाकारण देहीं सर्व । साक्षिणी अवस्था ॥ ४ ॥
तेथे जाणीव कशा प्रकारे आहे असे म्हणाल तर त्याचा अभिप्राय ऐका. पिंडाचा चौथा महाकारण देह म्हणजेच सर्वसाक्षिणी तूर्यावस्था होय. (४)

तैसी मूळप्रकृती ब्रह्मांडींचें । देह माहाकारण साचें ।
म्हणोन तेथेंजाणीवेचें । अधिष्ठान आलें ॥ ५ ॥
तशीच ब्रह्मांडाच्या ठिकाणी मूळ प्रकृती ही महाकारण देहच खरोखर असल्याने तेथेच जाणीवेचे अधिष्ठान असते. (५)

असो मूळमायेभीतरीं । गुप्त त्रिगुण वास करी ।
पष्ट होती संधी चतुरीं । जाणावी गुणक्षोभिणी ॥ ६ ॥
असो या मूळ्यायेतच गुप्तपणे त्रिगुण वास करतात. योग्य संधी मिळताच ते स्पष्ट होतात, तीच गुणक्षोभिणी तूर्यावस्था हे शहाण्या लोकांनी जाणून घ्यावे. (६)

जैस तृणाचा पोटराकळा । पुढें उकलोन होये मोकळा ।
तैसी मूळमाया अवलीळा । गुण प्रसवली ॥ ७ ॥
जसे गवताचे कणीस पुढे उकलून मोकळे होते, तशीच मूव्याया ही अनायासे गुणांना जन्म देती झाली. (७)

मूळमाया वायोस्वरूप । ऐक गुणक्षोभिणीचें रूप ।
गुणविकार होतांचि अल्प । गुणक्षोभिणी बोलिजे ॥ ८ ॥
मूळ माया ही वायुस्वरूप असते. आता गुणक्षोभिणी मायेचे रूप ऐका. मूळ्यायेच्या ठिकाणी सूक्ष्मरूपाने गुणरूपी विकारड्यन्न झाला की, तिलाच गुणक्षोभिणी म्हणतात. (८)

पुढें जाणीव मध्यस्त नेणीव । मिश्रित चालिला स्वभाव ।
तेथें मातृकास ठाव । शब्द जाला ॥ ९ ॥
गुणक्षोभिणीपासून जाणीव म्हणजेच सत्वगुण, मध्यस्थ म्हणजे जाणीवनेणीवमिश्रित रजोगुण आणि नेणीव म्हणजे तमोगुण यांच्या मिश्रणाने विश्व निर्माण करण्याची क्रिया नैसर्गिकपणे चालते. तेथे गुणांच्या ठिकाणी सर्वप्रथम अकारमय साडेतीन मात्रांचा शब्दद्धनी उत्पन्न झाला. (९)

तो शब्दगुण आकाशींचा । ऐसा अभिप्राव येथीचा ।
शब्देंचि वेदशास्त्रांचा । आकार जाला ॥ १० ॥
शब्द हा आकाशाचा गुण असल्याने अर्थातच आकाश झाले व पुढे त्यापासून पृथ्वीपर्यंतची पंचमहाभूते झाली. शब्दाच्या आधारेच वेदादी शास्त्रे आकाराला आली. (१०)

पंचभूतें त्रिगुणाकार । अवघा वायोचा विकार ।
जाणीवनेणीवेचा विचार । वायोचि करितां ॥ ११ ॥
पंचभूते आणि त्रिगुण म्हणजेच अष्टधा प्रकृती होय. मूळ मायेतही सर्व सूक्ष्मरूपाने असतात. जाणीव व नेणीव यांचा विचारही मूळ्यायेमुळेच उत्पन्न होतो. (११)

वायो नस्तां कैंची जाणीव । जाणीव नस्तां कैंची नेणीव ।
जाणीवनेणीवेस ठाव । वायोगुणें ॥ १२ ॥
परब्रह्माच्या ठिकाणी जाणीव म्हणजे ज्ञानही नसते व नेणीव म्हणजे अज्ञानहीनसते. मूळमाया जरनसती तरजाणीव कुड्यी आणि जाणीव नसती तर नेणीवही कुठली ? म्हणून ज्ञानअज्ञानास कारण मूळ्याया म्हणजे वायूच आहे. (१२)

जेथें मुळीच नाही चळण । तेथें कैंचें जाणीवलक्षण ।
म्हणोनि वायोचा गुण । नेमस्त जाणावा ॥ १३ ॥
जेथे जराही चलनवलन नसेल तेथे जाणीव तरी कशी असणार ? म्हणून चलनवलन हा वायूचा गुण आहे, हे नीट जाणून घ्यावे. (१३)

येकापासून येक जालें । हें येक उगेंचि दिसोन आलें ।
स्वरूप मुळीच भासलें । त्रिगुणभूतांचें ॥ १४ ॥
एकापासून एक भूत झाले असे उगीच दिसून येते. पण मूळ्यायेतच हे त्रिगुणांचे आणि पंचमहाभूतांचे म्हणजे अष्टा प्रकृतीचे स्वरूप आहे. थोडक्यात म्हणजे मूळ्याया म्हणजेच अष्टा प्रकृती होय. (१४)

ऐसा हा मुळींचा कर्दमु । पुढें पष्टतेचा अनुक्रमु ।
सांगतां येकापासून येक उगमु । हें हि खरें ॥ १५ ॥
मूळमायेतच हे अष्टधा स्वरूप प्रथम अव्यक्त असते व पुढे ते स्पष्ट व्यक्त होत जाते. स्पष्टतेच्या अनुक्रमामुळेच एकापासून दुसरे उत्पन्न झाले असे म्हटले जाते तेही खरेच आहे. (१५)

वायोच कर्दम बोलिला । तयापासून अग्नि जाला ।
तोहि पाहातां देखिला । कर्दमुचि ॥ १६ ॥
प्रथम वायूचे मिश्रण असते. त्यापासून अग्नी झाला. तोही वास्तविक पंचमहाभूतांचे मिश्रणच असतो. (१६)

अग्निपासून जालें आप । तेंहि कर्दमस्वरूप ।
आपापासून पृथ्वीचें रूप । तेंहि कर्दमरूपी ॥ १७ ॥
नंतर अग्रीपासून जल झाले. तेही मिश्रित स्वरूपाचे असते. नंतर आपापासून पृथ्वी हे भूत झाले. तेही मिश्रित स्वरूपाचेच असते. एकात इतर भूतांचे अंश असल्याने ही सर्व मिश्रणरूपच होत. (१७)

येथें आशंका उठिली । भूतांस जाणीव कोठें देखिली ।
तरी भूतांत जाणीव हे ऐकिली । नाहीं वार्ता ॥ १८ ॥
येथे अशी शंका उत्पन्न झाली की भूते जड असतात, मग त्यात जाणीव कशी दिसेल ? भूतात जाणीव असते असे तर कुठे ऐकूही येत नाही. (१८)

जाणीव म्हणिजे जाणतें चळण । तेंचि वायोचें लक्षण ।
वायोआंगीं सकळ गुण । मागां निरोपिलें ॥ १९ ॥
जाणीव म्हणजे हेतुपूर्वक केलेली हालचाल. वायूचे हेच लक्षण आहे. वायूमध्ये म्हणजेच मूळ्यायेमध्येच सर्व गुण असतात हे मागेच सांगितले आहे. (१९)

म्हणोन जाणीवनेणीवमिश्रीत । अवघें चालिलें पंचभूत ।
म्हणोनियां भूतांत । जाणीव असे ॥ २० ॥
पंचमहाभूतांचा विस्तार जाणीवनेणीवमिश्रित चाळ्ये असतो. म्हणजेच पंचमहाभूतात जाणीव असते. (२०)

कोठें दिसे कोठें न दिसे । परी तें भूतीं व्यापून असे ।
तिक्षण बुद्धी करितां भासे । स्थूळ सुक्ष्म ॥ २१ ॥
कुठे ती स्पष्टपणे दिसून येते, तर कुठे ती दिसत नाही. पण सर्व पंचमहाभूतांना ती व्यापून असते. सूक्ष्म बुद्धीने विचार केला की जाणिवेचे सूक्ष्म किंवा स्थूल रूप कळून येते. (२१)

पंचभूतें आकारली । भूतीं भूतें कालवलीं ।
तरी पाहातं भासलीं । येक स्थूळ येक सूक्ष्म ॥ २२ ॥
पंचभूते आकाराला आली, तेव्हासुद्धा ती एकमेकात काक्यक्येईच असतात, पण वरवर पहाता ती वेगळी भासतात. काही स्थलरूपाने असतात तर काही सूक्ष्मरूपाने. (२२)

निरोधवायो न भासे । तैसी जणीव न दिसे ।
न दिसे परी ते असे । भूतरूपें ॥ २३ ॥
जेव्हा वास वाहात नाही, स्तब्ध असतो तेव्हा तो आहे असे वाटत नाही. तसेच जाणीवेचे आहे. ती असते, पण दिसत नाही. पण ती भूतरूपाने असतेच (२३)

काष्ठीं अग्नी दिसेना । निरोधवायो भासेना ।
जणीव तैसी लक्षेना । येकायेकीं ॥ २४ ॥
काष्ठात अग्नी असतो, तो दिसत नाही. वायूचा निरोध होतो, तेव्हा तो भासत नाही. त्याप्रमाणे जाणीवही एकाएकी ज्यात येत नाही. (२४)

भूतें वेगळालीं दिसती । पाहातां येकचि भासती ।
बहुत धूर्तपणें प्रचिती । वोळखावी ॥ २५ ॥
पंचमहाभूते दिसताना वेगवेगळी दिसतात, पण वास्तविक ती एकरूपच असतात. अत्यंत चतुरपणे याची प्रचीती घ्यावी म्हणजे त्यांची ओळख पटते. (२५)

ब्रह्मापासुन मूळमाया । मूळमायेपासून गुणमाया ।
गुणमायेपासून तया । गुणास जन्म ॥ २६ ॥
ब्रह्मापासून मूळ्याया उत्पन्न झाली. मूळमायेपासून गुणमाया झाली आणि तिच्यापासून गुणांचा जन्म झाल. (२६)

गुणापासूनियां भूतें पावली । पष्ट दशेतें ।
ऐसीयांचीं रूपें समस्तें । निरोपिलीं ॥ २७ ॥
गुणांपासून मूळ्यायेत अव्यक्त असलेली पंचमहाभूते स्पष्टपणे दिसू लागली. या सर्वांची रूपे पूर्वी स्पष्ट करून सांगितली आहेत. (२७)

आकाश गुणापासून जालें । हें कदापी नाही घडलें ।
शब्दगुणास कल्पिलें । आकाश वायां ॥ २८ ॥
यावर श्रोत्याने शंका काढली की, आकाश हे गुणापासून झाले हे कधीच घडत नाही. शब्दगुणात्य आधार हवा म्हणून विनाकारण आकाशाची कल्पना केली आहे. (२८)

येक सांगतां येकचि भावी । उगीच करी गथागोवी ।
तया वेड्याची उगवी । कोणें करावी ॥ २९ ॥
यावर वक्ता म्हणू लागला की, एक सांगायला गेले की तू दुसरीच कल्पना करतोस. उगीचच गोंधळ निर्माण करतोस. अशा वेड्याची समजूत कोणी कशी घालावी ? (२९)

सिकविल्यां हि कळेना । उमजविल्यां हि उमजेना ।
दृष्टांतेंहि तर्केना । मंदरूप ॥ ३० ॥
शिकवले तरी कळत नाही. समजावले तरी समजत नाही. दृष्टांताने पटवून देण्याचा प्रयत्न केला, तरी मंद बुद्धीमुळे त्यावरूनही तर्काने जाणता येत नाही. (३०)

भूतांहून भूत थोर । हा हि दाविला विचार ।
परी भूतांवडिल स्वतंत्र । कोण आहे ॥ ३१ ॥
पंचमहाभूतांमध्ये एकापेक्षा दुसरे थोर आहे, हाही विचार स्पष्ट करून सांगितला. मग भूतांमध्ये स्वतंत्र कोण आहे ? (३१)

जेथें मूळमाया पंचभूतिक । तेथें काये राहिला विवेक ।
मूळमायेपरतें येक । निर्गुणब्रह्म ॥ ३२ ॥
जेथे मूळ मायाही पंचभौतिक आहे, तर आता आणखी काय विचार करणार ? मूळ मायेपरते एक निर्गुणब्रह्मच फक्त असते. (३२)

ब्रह्मीं मूळमाया जाली । तिची लीळा परीक्षिली ।
तंव ने निखळ वोतली । भूतेंत्रिगुणांची ॥ ३३ ॥
ब्रह्माच्या ठिकाणी मूळमाया झाली. तिने निर्माण केलेल्या या विश्वोत्यत्तिरूप खेळाचे परीक्षण केले की कळून येते की, मूळ माया म्हणजे निव्वळ त्रिगुणांची आणि पंचमहाभूतांची जणू मूसच आहे. (३३)

भूतें विकारवंत चत्वार । आकाश पाहातां निर्विकार ।
आकाश भूत हा विचार । उपाधीकरितां ॥ ३४ ॥
चार भूते विकारवंत भासतात, पण आकाशाकडेपाहता ते निर्विकार भासते. पण आकाशाला वेगळेपणाने पाहता येते आणि त्याच्या ठिकाणी शून्यत्व ही उपाधी आहे. म्हणून त्याची गणना पंचमहाभूतांमध्ये केली जाते. (३४)

पिंडीं व्यापक म्हणोन जीव । ब्रह्मांडीं व्यापक म्हणोन शिव ।
तैसाच हाहि अभिप्राव । आकाशाचा ॥ ३५ ॥
पिंडाला व्यापून असणारी जाणीव, तिला जीव म्हणतात. ब्रह्मांडला व्यापून असणाऱ्या जाणिवेला शिव म्हणतात. तसाच अभिप्राय आकाशाचा आहे. (३५)

उपाधीमचें सापडलें । सूक्ष्म पाहातां भासलें ।
इतुक्यासाठीं आकाश जालें । भूतरूप ॥ ३६ ॥
ते शून्यचाच्या उपाधीत सापडले आणि सूक्ष्म असून दृष्टीला भासले म्हणून आकाश हे भूतरूप झाले. (३६)

आकाश अवकाश तो भकास । परब्रह्म तें निराभास ।
उपाधीं नस्ता जें आकाश । तेंचि ब्रह्म ॥ ३७ ॥
आकाश हे अवकाशरूप असल्याने ते शून्य आहे. तसे ते भासते. परब्रह्म हे निराभास आहे. शून्यत्वरहित जे आकाश तेच ब्रह्म होय. (३७)

जाणीव नेणीव मध्यमान । हेंचि गुणाचें प्रमाण ।
येथें निरोपिलें त्रिगुण । रूपेंसहित ॥ ३८ ॥
सत्त्व, तम आणि रज या गुणांचे प्रमाण म्हणजे जाणीव, नेणीव व जाणीवनेणीवमिश्रित असे आहे. याप्रमाणे येथे त्रिगुणांचे त्यांच्या रूपासहित वर्णन केले आहे. (३८)

प्रकृती पावली विस्तारातें । पुढे येकाचें येकचि होतें ।
विकारवंतचि तयातें । नेम कैंचा ॥ ३९ ॥
पुढे अष्टधा प्रकृतीच विस्तार पावली व एकातून एक पदार्थ निर्माण झाले. प्रकृती ही विकारवंत असल्यामुळे तिच्यातून असंख्य वस्तू कशा निर्माण झाल्या, याबद्दल आश्चर्य करायला नको. (३९)

काळें पांढरें मेळवितां । पारवें होतें तत्वता ।
काळें पिवळें मेळवितां । हिरवें होये ॥ ४० ॥
उदाहरणार्थ, काळ्या रंगात पांढरा रंग मिसळ्या की पारवा रंग निर्माण होतो. निळ्या रंगात पिवळा या मिसळ्या की हिरवा रंग तयार होतो. (४०)

ऐसें रंग नानापरी । मेळवितां पालट धरी ।
तैसें दृश्य हें विकारी । विकारवंत ॥ ४१ ॥
याप्रकारे नाना रंगांचे मिश्रण केले की नवनवीन लं तयार होतात. पहिल्या रंगाचे स्वरूप बदलून जाते. त्याप्रमाणे सर्व दृश्य वृष्टी ही विकारवंत आहे. (४१)

येका जीवनें नाना रंग । उमटों लागती तरंग ।
पालटाचा लागवेग । किती म्हणोन पाहावा ॥ ४२ ॥
पंचमहाभूतांपैकी एका पाण्याचा विचार केला तरी त्यामुळे किती फेरबदल घडून येतात ते पाहिले की आश्चर्य वाटू लागते. मुळात पाणी एकच असून त्यावर अनेक तरंग उठ्यात आणि पाहता पाहता इतका बदल घडून येत असतो की सांगणेही मुष्किल. (४२)

येका उदकाचे विकार । पाहातां दिसती अपार ।
पांचा भूतांचे विस्तार । चौयासी लक्ष योनी ॥ ४३ ॥
उदक हे पंचभूतांपैकी एक. त्याचे विकार जर अपार आहेत, तर मग सर्व पंचमहाभूतांचा विस्तार किती सांगावा ? चौऱ्यांशी लक्ष जीवयोनी हा पंचभूतांचाच विस्तार आहे. (४३)

नाना देहाचें बीज उदक । उदकापसून सकळ लोक ।
किडा मुंगी स्वापदादिक । उदकेंचि होयें ॥ ४४ ॥
अनेक प्रकारच्या देहांचे बीज उदकच आहे. उदकापासूनच सर्व लोक निर्माण झाले आहेत. किडा, मुंगी, श्वापदादिक जेवढी जीवसृष्टी दिसून येते, ती उदकामुळेच उत्पन्न होते. (४४)

शुक्लीत शोणीत म्हणिजे नीर । त्या नीराचें हें शरीर ।
नखें दंत अस्तिमात्र । उदकाच्या होती ॥ ४५ ॥
रेत, रक्त म्हणजेही पाणीच आहे. त्या पाण्याचेच हे शरीर बनलेले आहे. शरीरातील नखे, दात, अस्थी वगैरेही उदकापासूनच होतात. (४५)

मुळ्यांचे बारीक पागोरे । तेणें पंथें उदक भरे ।
त्या उदकेंचि विस्तारे । वृक्षमात्र ॥ ४६ ॥
झाडाच्या मुळचे जे बारीक तंतू असतात, त्या मार्गानेच उदक त्या वृक्षाच्या सर्व अवयवांत भरले जाते आणि त्या उदकाच्यामुळेत्या वृक्षाचा इतका विस्तारहोत असतो. (४६)

अंबवृक्ष मोहरा आले । अवघे उदकाकरितां जाले ।
फळीं फुलीं लगडले । सावकास ॥ ४७ ॥
आम्रवृक्षांना मोहोर येतो. पुढे यथावकाश ते फव्यफुलांनी त्याडून जातात, बहराला येतात, ते सर्वही उदकामुळेच घडते. (४७)

खोड फोडुन अंबे पाहातां । तेथें दिसेना सर्वथा ।
खांद्या फोडुन फळें पाहातां । वोलीं सालें ॥ ४८ ॥
आंब्याच्या झाडाला आंबे लागतात म्हणून जर त्याचे खोड फोडून त्यात आबे पाहू लागले तर तेथे आंबे आढळत नाहीत. तसेच फांद्या तोडून फळे पाहू गेल्यासही ओली सालेच हाती येतात. (४८)

मुळापासून सेवटवरी । फळ नाहीं तदनंतरीं ।
जळरूप फळ चतुरीं । विवेकें जाणावें ॥ ४९ ॥
मुळापासून शेंड्यापर्यंत अशा प्रकारे पाहिले असता फळ दिसून येत नाही, पण झाडाला येणारे फळ हे जलरूप असते, हेविवेकाच्या योगे चतुरपुरुषाने जाणून घ्यावे. (४९)

तेंचि जळ सेंड्या चढे । तेव्हां वृक्षमात्र लगडे ।
येकाचें येकचि घडे । येणें प्रकारें ॥ ५० ॥
तेच जल शेंड्यापर्यंत पोहोचते तेव्हां वृक्ष फळांनी लगडून येतो. याप्रमाणे एकापासून एक या प्रकारे निर्माण होते. (५०)

पत्रें पुष्पें फळें भेद । किती करावा अनुवाद ।
सूक्ष्म दृष्टीनें विशद । होत आहे ॥ ५१ ॥
एकाच पाण्यापासून पाने, फुले, फळे इत्यादी बदल घडून येतात. किती म्हणून वर्णन करावे ! सूक्ष्म दृष्टीने पाहिले की सर्व स्पष्टपणे कळून येते. (५१)

भूतांचे विकार सांगों किती । क्षणक्षणा पालटती ।
येकाचे येकचि होती ॥ नाना वर्ण ॥ ५२ ॥
पंचमहाभूतांचे विकार किती सांगणार ? त्यात क्षणोक्षणी बदल येत असतो. एकाहून एक असे अनेक रंग उत्पन्न होतात. (५२)

त्रिगुणभूतांची लटपट । पाहों जातां हे खटपट ।
बहुरूप बहु पालट । किती म्हणोन सांगावा ॥ ५३ ॥
त्रिगुण आणि पंचमहाभूताच्या मिश्रणाची ही सर्व करामत आहे. यासंबंधी विचार करता असंख्य रूपे व असंख्य बदल सारखे घडून येताना दिसतात. त्यांचे किती वर्णन करावे ? (५३)

ये प्रकृतीचा निरास । विवेकें वारावा सावकास ।
मग परमात्मा परेश । अनन्यभावें भजावा ॥ ५४ ॥
म्हणून या अष्टा प्रकृतीचे निराकरण विवेकाने सावकाश करून तिला बाजूस सासवे व मग अनन्यभावाने परमात्मा जो परेश त्यास भजावे. (५४)

इथि श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
गुणरूपनिरूपणनाम समास सहावा ॥
इति श्रीवासबोधे गुरुशिष्यसंवादे ‘गुणरूपनिरूपणनाम’ समास सहावा समाप्त.

---

समास सातवा : विकल्पनिरूपण
॥ श्रीराम ॥

आधी स्थूळ आहे येक । तरी मग अंतःकरण पंचक ।
जाणतेपणाचा विवेक । स्थूळाकरितां ॥ १ ॥
आधी स्थूल देह दिसतो. मग त्यात अंतःकरणपंचक आढव्ये. ज्ञानाचा विवेकहा क्यच्या आधारेच होतो. (१)

तैसेंचि ब्रह्मांडेंवीण कांहीं । मूळमायेसि जाणीव नाहीं ।
स्थूळाच्या आधारें सर्व हि । कार्य चाले ॥ २ ॥
त्याप्रमाणे ब्रह्मांडाशिवाय मूळ मायेच्या ठिकाणी जाणीव नसते. त्यावरून सर्व कार्य स्थूलाच्या आधारे चालते, असेच वाटते. (२)

तें स्थूळचि नस्तां निर्माण । कोठें राहेल अंतःकर्ण ।
ऐसा श्रोतीं केला प्रश्न । याचें उत्तर ऐका ॥ ३ ॥
हे स्थूल निर्माणच झाले नसते, तर अंतःकरण कोठे राहिले असते, असा प्रश्न श्रोत्याने केला आहे. याचे उत्तर आता ऐका. (३)

कोसले अथवा कांटेघरें । नाना पृष्ठिभागीं चालती घरें ।
जीव करिती लहानथोरें । शक्तीनुसार ॥ ४ ॥
रेशमाचे किडे आणि शरीररक्षणार्थ कठीण कवच तयार करणारे किडे असे अनेक जीव पाठीवर घरे निर्माण करतात व इतरही लहान- थोर आपापल्या शक्तीस अनुसरून घरे बांधतात. (४)

शंख सिंपी घुला कवडें । आधीं त्यांचें घर घडे ।
किंवा आधीं निर्माण किडे । हें विचारावें ॥ ५ ॥
शंख, शिंपी, खुला. कवडे यात जे किडे राहातात, ते किडे आधी निर्माण होतात की त्यांचे घर आधी निर्माण होते, याचा विचार करावा. (५)

आधी प्राणी ते होती । मग घरें निर्माण करिती ।
हे तों प्रत्यक्ष प्रचिती । सांगणें नलगे ॥ ६ ॥
आधी प्राणी होतात आणि मग ते घरे निर्माण करतात ही तर प्रत्यक्ष अनुभवाची गोष्ट आहे. ती सांगण्याची आवश्यकता नाही. (६)

तैसें आधी सूक्ष्म जाण । मग स्थूळ होतें निर्माण ।
येणें दृष्टांतें प्रश्न । फिटला श्रोतयांचा ॥ ७ ॥
त्याप्रमाणेच आधी सूक्ष्म रूपात जे असते, ते मग स्थूल रूपात प्रकट होते किंवा निर्माण होते. या दृष्टांताने श्रोत्याच्या प्रश्नाचे उत्तर त्याला मिळाले. (७)

तव श्रोता पुसे आणीक । जी आठवलें कांहीं येक ।
जन्ममृत्युचा विवेक । मज निरोपावा ॥ ८ ॥
तेव्हा श्रोता आणखी काही विचारू लागला. जी, मला आणखी काही आठवले आहे. तरी जन्ममृत्यूचा विवेक मला समजावून सांगा. (८)

कोण ज्न्मास घालितें । आणी मागुता कोण जन्म घेतें ।
हें प्रत्यया कैसें येतें । कोण्या प्रकारें ॥ ९ ॥
प्राण्याला जन्माला कोण घालते आणि मागून कोण जन्म घेते ? त्याचा अनुभव कशा प्रकारे येतो ? (९)

ब्रह्मा जन्मास घालितो । विष्णु प्रतिपाळ करितो ।
रुद्र अवघें संव्हारितो । ऐसें बोलती ॥ १० ॥
ब्रह्मदेव जन्माला घालतो, विष्णू प्रतिपाळ करतो आणि रुद्र सर्वांचा संहार करतो, असे सर्व म्हणतात. (१०)

तरीं हें प्रवृतीचें बोलणें । प्रत्ययास आणी उणें ।
प्रत्यय पाहातां श्लाघ्यवाणें । होणार नाहीं ॥ ११ ॥
पण हे जनरूढीचे बोलणे झाले. त्याप्रमाणे अनुभव येत नाही. प्रत्ययाच्या दृष्टीने ते योग्य होणार नाही. (११)

ब्रह्म्यास कोणें जन्मास घातलें । विष्णूस कोणें प्रतिपाळिलें ।
रुद्रास कोणें संव्हारिलें । माहाप्रळईं ॥ १२ ॥
मग ब्रह्मदेवास कोणी जन्मास घातले, विष्णूचा प्रतिपाळ कुणी केला आणि रुद्राचा महाप्रलयकाळी संहार कोण करतो ? (१२)

म्हणौनि हा सृष्टीभाव । अवघा मायेचा स्वभाव ।
कर्ता म्हणों निर्गुण देव । तरी तो निर्विकारी ॥ १३ ॥
म्हणून हे सुष्टीरूपी नाटक हा सर्व मायेचा खेळ आहे. शिवाय निर्गुण देव कर्ता असेही म्हणता येत नाही, कारण तो तर निर्विकारी आहे. (१३)

म्हणावें माया जन्मास घाली । तरी हे आपणचि विस्तारली ।
आणी विचारितां थारली । हें हि घडेना ॥ १४ ॥
बरे माया जन्मास घाक्ये असे म्हणावे, तर ती स्वतःच विस्तार पावली आहे आणि विचार करून पाहिले असता ती स्थिर आहे, असेही म्हणता येत नाही. (१४)

आतां जन्मतो तो कोण । कैसी त्याची वोळखण ।
आणी संचिताचें लक्षण । तेंहि निरोपावें ॥ १५ ॥
म्हणून आता जन्मतो तो कोण ? त्याला कसे ओळखावे ? तसेच संचिताचे लक्षण काय, तेही मला नीटपणे सांगावे. (१५)

पुण्याचें कैसें रूप । आणी पापाचें कैसें स्वरूप ।
याहि शब्दाच आक्षेप । कोण कर्ता ॥ १६ ॥
पुण्याचे रूप कसे आहे ? पापाचे स्वरूप कसे आहे ? तसेच हा शंका घेणारा मी कोण ? (१६)

हें कांहींच न ये अनुमाना । म्हणती जन्म घेते वासना ।
परी ते पाहातां दिसेना । ना धरितां न ये ॥ १७ ॥
यांपैकी काहीही माझ्या ध्यानात येत नाही. असे म्हणतात की, वासना जन्म घेते किंवा वासनेमुळे जन्म घ्यावा लागतो. पण वासना तर दिसून येत नाही आणि तिला पकडताही येत नाही. (१७)

वासना कामना आणी कल्पना । हेतु भावना मति नाना ।
ऐशा अनंत वृत्ती जाणा । अंतःकर्णपंचकाच्या ॥ १८ ॥
वासना, कामना, कल्पना, हेतू, भावना आणि नाना प्रकारची बुद्धी या सर्व अंतःकरणपंचकाच्याच अनंत वृत्ती आहेत, हे जाणावे. (१८)

असो हें अवघें जाणीव यंत्र । जाणीव म्हणिजे स्मरणमात्र ।
त्या स्मरणास जन्मसूत्र । कैसें लागे ॥ १९ ॥
असो, हे सर्व जाणीवयंत्राचे कार्य आहे. जाणीव म्हणजे स्वतःचे केवळ स्मरण होय. त्या मीपणाच्या स्मरणाला जन्मसूत्र कसे लागेल ? (१९)

देहो निर्माण पांचा भूतांचा । वायो चाळक तयाचा ।
जाणणें हा मनाचा । मनोभाव ॥ २० ॥
देह तर पाचभौतिक असतो. वायूमुळे त्याचे चलनवलन घडते. या देहात जाणणे हे मनाचे काम आहे. (२०)

ऐसें हें सहजचि घडलें । तत्वांचें गुंथाडें जालें ।
कोणास कोणे जन्मविलें । कोण्या प्रकारें ॥ २१ ॥
या सर्व गोष्टी अगदी सहज घडलेल्या आहेत. तत्त्वांची गुंतागुंत होऊन त्यापासून देह आणि मन आपोआप निर्माण झाले. तेथे कोणी कोणाला कुठल्या प्रकारे जन्मास घातले ? (२१)

तरी हें पाहातां दिसेना । म्हणोन जन्मचि असेना ।
उपजला प्राणी येना । मागुता जन्मा ॥ २२ ॥
शिवाय कोण कोणास जन्मास घालतो, ते पाहू गेले असता आढळून येत नाही. म्हणून परत जन्मच नाही. एकदा उपजल्लो प्राणी मेल्यावर परत जन्मास येत नाही. (२२)

कोणासीच जन्म नाहीं । तरी संतसंगें केलें काई ।
ऐसा अभिप्राव सर्वहि । श्रोतयांचा । २३ ॥
कोणालाच जर जन्म नाही, तर संत- संगतीने काय साधते ? असा सर्व श्रोत्यांचा अभिप्राय आहे. (२३)

पुर्वीं स्मरण ना विस्मरण । मधेंचि हें जालें स्मरण ।
अंतर्यामीं अंतःकर्ण । जाणती कळा ॥ २४ ॥
जन्माला येण्यापूर्वी स्मरणही नव्हते आणि विस्मरणही नव्हते. जन्माला आल्यावर हे स्मरण उत्पन्न झाले. माणसाच्या अंतर्यामी जे अंतःकरण आहे. तेच जाणीवेचे रूप आहे. (२४)

सावध आहे तों स्मरण । विकळ होतां विस्मरण ।
विस्मरण पडतां मरण । पावती प्राणी ॥ २५ ॥
माणूस सावध असतो, तोपर्यंत स्मरण असते. विकल झाला की विस्मरण होते. जाणीव संपूर्ण लोपली की पूर्ण विस्मरण होऊन प्राणी मरण पावतो (२५)

स्मरण विस्मरण राहिलें । मग देहास मरण आलें ।
पुधें जन्मास घातलें । कोणास कोणें ॥ २६ ॥
स्मरणही नाही व विस्मरणही नाही अशी स्थिती होते, तेव्हा देहात्मा मरण येते. पुढे मग कोण कोणाला जन्मास घालतो ? (२६)

म्हणोनी जन्मचि असेना । आणी यातना हि दिसेना ।
अवघी वेर्थचि कल्पना । बळावली ॥ २७ ॥
म्हणून एकदा मरण आले की पुन्हा जन्मही नाही आणि यमयातनाही दिसून येत नाहीत. या सर्व गोष्टी कल्पनेच्या जोरावर कल्पिल्या जातात. त्यांना काही अर्थच नाही. (२७)

म्हणौन जन्मचि नाहीं कोणासी । श्रोतयांची आशंका ऐसी ।
मरोन गेलें तें जन्मासी । मागुतें न ये ॥ २८ ॥
म्हणून कुणालाही पुनर्जन्मच नाही, अशी श्रोत्यांची शंका आहे. एकदा मेल्यावर त्या प्राण्याला परत जन्म घ्यावा लागत नाही. (२८)

वाळलें काष्ठ हिरवळेना । पडिलें फळ तें पुन्हां लागेना ।
तैसें पडिलें शरीर येना । जन्मास मागुतें ॥ २९ ॥
वाळले लाकूड असते, त्याला परत हिरवी पालवी फुटत नाही. फळ एकदा झाडावरून गळून पडले की ते परत झाडावर लागत नाही. त्याप्रमाणे एकदा शरीर पडले की, ते परत जन्मास येत नाही. (२९)

मडकें अवचितें फुटलें । फुटलें तें फुटोनिच गेलें ।
तैसेंचि पुन्हां जन्मलें । नाहीं मनुष्य ॥ ३० ॥
एखादे मडके अवचित फुटले की ते फुटूनच जाते. त्याप्रमाणे एकदा मनुष्य मेला की तो फिरून जन्मास येत नाही. (३०)

येथें अज्ञान आणी सज्ञान । सारिखेच जालें समान ।
ऐसा बळावला अनुमान । श्रोतयांसी ॥ ३१ ॥
श्रोत्यांचे हे बोलणे ऐकून असे अनुमान निघते की, ते अज्ञानी आणि ज्ञानी माणसांना सारखेच समजतात. (३१)

वक्ता म्हणे हो ऐका । अवघें पाषांड करूं नका ।
अनुमान असेल तरी विवेका । अवलोकावें ॥ ३२ ॥
त्यावर वक्ता म्हणतो की, अहो ऐका. उगाच नास्तिकपणा करू नका. माणसाने तर्क करावेत, पण विचारपूर्वक करावेत. (३२)

प्रेत्नेंवीण कार्य जालें । जेविल्यावीण पोट भरलें ।
ज्ञानेंवीण मुक्त जालें । हें तों घडेना ॥ ३३ ॥
प्रयत्नाशिवाय कार्य झाले आहे, जेवल्याशिवायच पोट भरले आहे आणि ज्ञान न होता मुक्ती मिळाली आहे, असे कधी घडत नाही. (३३)

स्वयें आपण जेविला । त्यास वाटे लोक धाला ।
परंतु हें समस्तांला । घडले पाहिजे ॥ ३४ ॥
एखादा स्वत: जेवला तर त्याला वाटते की, लोकही तूस झाले. पण असे कधी घडत नाही. सगळे जेव्हा जेवतील, तेव्हाच ते तूस होतील. (३४)

पोहणें सिकला तो तरेल । पोहणें नेणें तो बुडेल ।
येथें हि अनुमान करील । ऐसा कवणु ॥ ३५ ॥
ज्याला पोहायला येते तोच तरतो. ज्याला पोहणे येत नसेल तो बुडतो. येथे काही कुणी अनुमान करण्याची आवश्यकता नाही. (३५)

तैसें जयास ज्ञान जालें । ते ते तितुकेच तरले ।
ज्याचें बंधनचि तुटलें । तोचि मुक्त ॥ ३६ ॥
त्याप्रमाणे ज्यांना ज्ञान झाले असते, ते तेवढेच तरून जातात. ज्याचे बंधन तुटते, तोच फक्त मुक्त होतो. (३६)

मोकळा म्हणे नाहीं बंधन । आणी प्रत्यक्ष बंदीं पडिले जन ।
त्यांचें कैसें समाधान । तें तुम्ही पाहा ॥ ३७ ॥
जो मोकळा झालेला असतो, तो म्हणतो, कुणालाही बंधन नाही आणि इकडे तर अनेक लोक प्रत्यक्ष बद्ध असलेले दिसतात. तर याचा समन्वय कसा करायचा, ते तुम्हीच पाहा. (३७)

नेणे दुसयाची तळमळ । तें मनुष्य परदुःखसीतळ ।
तैसाच हाहि केवळ । अनुभव जाणावा ॥ ३८ ॥
जो दुसऱ्याचे दुःख जाणू शकत नाही, अशा माणसाला परूःख शीतलवाटते असे म्हटलेजाते. त्याप्रमाणेच मोकळ्या झालेल्या माणसाला बंधनात असलेल्याचे दुःख कळत नाही, असे या अनुभवावरून जाणावे. (३८)

जयास आत्मज्ञान जालें । तत्वें तत्व विवंचिलें ।
खुणेसी पावतांच बाणलें । समाधान ॥ ३९ ॥
ज्याला आत्मज्ञान झाले असते, त्याने तत्त्वांचा तत्त्वाने निरास केलेला असतो, अशा माणसाला स्वस्वरूपानुभव येऊन खूण पटते व पूर्ण समाधान बाणते (३९)

ज्ञानें चुके जन्ममरण । सगट बोलणें अप्रमाण ।
वेदशास्त्र आणी पुराण । मग कासयासी ॥ ४० ॥
ज्ञानानेच जन्ममरण चुकते. सरसकट सर्वांचे जन्ममरण चुकते हे बोलणे अप्रमाण आहे. तसे असते तर वेदशास्त्रे, पुराणे यांची काय आवश्यकता ? (४०)

वेदशास्त्रविचारबोली । माहानुभावांची मंडळी ।
भूमंडळीं लोक सकळी । हें मानीतना ॥ ४१ ॥
सर्वांचे सरसकट जन्ममरण चुकते हे मत वेदशास्त्रातील विचार वचने व या जगातील सर्व आत्मज्ञानी लोक यांना मान्य नाही. (४१)

अवघें होतां अप्रमाण । मग आपलेंच काय प्रमाण ।
म्हणोन जेथें आत्मज्ञान । तोचि मुक्त ॥ ४२ ॥
सगळ्यांना जे अप्रमाण वाट्ये, ते फक्त आपण म्हणता म्हणून प्रमाण काय ? म्हणून ज्याला आत्मज्ञान झालेले असेल तोच मुक्त होय. (४२)

अवघे च मुक्त पाहातां नर । हाहि ज्ञाचा उद्गार ।
ज्ञानेंविण तो उद्धार । हूणार नाहीं ॥ ४३ ॥
ज्ञानी माणसाला वाटते की, सर्वच माणसे मुक्त आहेत, पण ते त्याचे ज्ञान प्राप्त झाल्यावरचे उद्‌गार असतात. ते त्याच्या भूमिकेवरून योग्य असतात, पण ज्ञानाशिवाय उद्धार होत नाही हेच खरे आहे. (४३)

आत्मज्ञान कळों आले । म्हणोन दृश्य मिथ्या जालें ।
परंतु वेढा लाविलें । सकळास येणें ॥ ४४ ॥
ज्याला आत्मज्ञान होते, त्याला हे सर्व दृश्य मिथ्या आहे हे कळून येते. पण इतर सर्व अज्ञानी लोकांना या दृश्यानेच गुरफटून ठकल्लै असते. (४४)

आतां प्रश्न हा फिटला । ज्ञानी ज्ञानें मुक्त जाला ।
अज्ञान तो बांधला । आपले कल्पनेनें ॥ ४५ ॥
आता श्रोत्यांचा प्रश्न फिटला आहे. ज्ञानी हा ज्ञानाच्या योगे मुक्त होतो. अज्ञानी हा त्याच्या स्वतःच्या कल्पनेनेच बांधला जातो. (४५)

विज्ञानासारिखें अज्ञान । आणी मुक्तासारिखें बंधन ।
निश्चयासारिखा अनुमान । मानूंचि नये ॥ ४६ ॥
वृत्तिशून्य असे विज्ञान आणि नेणतेपणाचे अज्ञान, कर्तृत्वाहंकाराचा त्याग केलेला मुक्त आणि आळ्याने काही न करणारा बद्ध आणि स्वानुभवाने जन्ममृत्यू नसल्याचा ज्ञानी माणसाचा निश्चय आणि अज्ञानी माणसाने तर्काने जन्ममृत्यूच नाही असे केलेले अनुमान ही कधीही बरोबरीची मागूच नयेत. (४६)

बंधन म्हणिजे कांहींच नाहीं । परी वेढा लाविलें सर्व हि ।
यास उपावचि नाहीं । कळल्यावांचुनी ॥ ४७ ॥
बंधन म्हणजे काहीच नाही. पण तरी कल्पनेने सर्वांना घेरल्यामुळे त्यांना आपण बद्ध आहोत, असे वाटते. म्हणून सत्य काय हे जाणून घेण्याखेरीज यावर उपायच नाही. (४७)

कांहींच नाहीं आणी बाधी । हेंचि नवल पाहा आधीं ।
मिथ्या जाणिजेना बद्धि । म्हणोन बद्ध ॥ ४८ ॥
काहीच नाही आणि तरी बांधून ठेवते, हेच आधी केवढे मोठे आश्चर्य आहे ! बंधन मिथ्या आहेहेन जाणल्यामुळे अज्ञानी स्वतःस बद्ध मानतो. (४८)

भोळा भाव सिद्धी जाव । हा उधाराचा उपाव ।
रोकडा मोक्षाचा अभिप्राव । विवेकें जाणावा ॥ ४९ ॥
कुणी म्हणतात की, ‘भोळा भाव सिद्धीस जाव.’ पण हा सर्व उधारीचा उपाय आहे. दीर्घकाळाने सिद्धीस जाणारा आहे. विवेक करून रोकडा मोक्ष म्हणण्यातील अभिप्राय जाणून घ्यावा. (४९)

प्राणी व्हावया मोकळा । आधीं पाहिजे जाणीवकळा ।
सकळ जाणतां निराळा । सहजचि होये ॥ ५० ॥
प्राणी मोकळा होण्याकरिता सर्वप्रथम अत्यंत सूक्ष्म बुद्धीची आवश्यकता आहे. सूक्ष्म बुद्धीने साससारविवेक केला की सर्व काही समजून येते व माणूस द्रष्टेपणाने दृश्यापासून आपोआप निराळा होतो. (५०)

कांहींच नेणिजे तें अज्ञान । सकळ जाणिजे तें ज्ञान ।
जाणिव राहातां विज्ञान । स्वयेंचि आत्मा ॥ ५१ ॥
काहीच न कळणे म्हणजे अज्ञान होय आणि सर्व जाणणे म्हणजे ज्ञान होय. ज्ञानाच्या जाणिवेचाही ल्ल होतो तेच विज्ञान होय. त्यायोगे साधक स्वतः आत्याच बनतो. (५१)

अमृत सेऊन अमर जाला । तो म्हणे मृत्यु कैसा येतो जनाला ।
तैसा विवेकी म्हणे बद्धाला । जन्म तो कैसा ॥ ५२ ॥
जो अमृत प्राशन करून अमर झालेला असतो, तो म्हणतो की, लोकांना मृत्यू येतो तरी कसा ? याप्रमाणे विवेकी बद्धाला म्हणतो की, जन्म हा असतो कसा २५२)

जाणता म्हणे जनातें । तुम्हांस भूत कैसे झडपितें ।
तुम्हास वीष कैसें चढतें । निर्विष म्हणे । ॥ ५३ ॥
ज्ञानी पुरुष लोकांना म्हणतो की, तुम्हांला भूतबाधा होते तरी कशी ? ज्यास विषबाधेचा अनुभव नसतो तो दुसऱ्यास म्हणतो की तुम्हांला विष चढते तरी कसे ?(५३)

आधीं बद्धासारिकें व्हावें । मग हें नलगेचि पुसावें ।
विवेक दूरी ठेऊन पाहावें । लक्षण बद्धाचें ॥ ५४ ॥
आधी बद्धासारखे व्हावे लागते. विवेक दूर ठेवून बद्धाचे लक्षण जाणून घेतले की असले प्रश्न विचारण्याची आवश्यकता राहात नाही. (५४)

निजेल्यास चेईला तो । म्हणे हा कां रे वोसणातो ।
अनुभव पाहाणेंचि आहे तो । तरी मग निजोन पाहावा ॥ ५५ ॥
जो जागा झालेला आहेतो झोपलेल्या माणसाल्या म्हणतो की, अरे हा का बरळतो आहे ? तो का बरळतो आहे हे जाणून घ्यायचे तर स्वत: झोपी जाणे आवश्यक आहे. (५५)

ज्ञात्याची उगवली वृत्ती । बद्धाऐसी न पडेल गुंती ।
भुकेल्याची अनुभवप्राप्ती । धाल्यास नाहीं ॥ ५६ ॥
ज्ञानी माणसाची वृत्ती विषयापासून मुक्त झालेली असते. म्हणून ती बद्ध माणसाप्रमाणे दृश्यात आसक्त होत नाही. जो जेवून तृप्त झालेला असतो, त्यास भुकेलेल्या माणसाची अनुभवप्रासी होत नाही. (५६)

इतुकेन आशंका तुटली । ज्ञानें मोक्षप्राप्ती जाली ।
विवेक पाहातां बाणली । अंतरस्थिती ॥ ५७ ॥
या विवेचनाने श्रोत्याची आशंका नष्ट झाली. ज्ञानानेच मोक्षप्राप्ती होते. आत्मानात्मविवेकाने आत्मज्ञान अंतरात दृढ बाणते. अशा ज्ञान्याला पुन्हा जन्म प्राप्त होत नाही. (५७)

इथि श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विकल्पनिरसननाम समास सातवा ॥
इति श्रीदासबोधे गुरूशिष्यसंवादे ‘विकल्पनिर्शननाम’ समास सातवा समाप्त.

---

समास आठवा : देहांतनिरूपण
॥ श्रीराम ॥

ज्ञाता सुटला ज्ञानमतें । परंतु जन्म कैसा बद्धातें ।
बद्धाचें काये जन्मतें । अंतकाळीं ॥ १ ॥
श्रोता म्हणतो की, ज्ञान प्रास झाल्याने ज्ञाता जन्ममरणातून सुटतो हे कळ्ये. परंतु बद्धाला परत जन्म कसा प्रास होतो ? देहाच्या अंतकाळी काय जन्मते ? (१)

बद्ध प्राणी मरोन गेले । तेथें कांहींच नाहीं उरलें ।
जाणिवेचे विस्मरण जालें । मरणापूर्वी ॥ २ ॥
वरवर पाहिले असता असे वाटते की, बद्ध माणूस मरून गेला की, त्याचे काहीच उरत नाही. कारण मरणापूर्वी त्याची जाणीव संपूर्ण नष्ट झालेली असते. (२)

ऐसी घेतली आशंका । याचें उत्तर ऐका ।
आतां दुश्चीत होऊं नका । म्हणे वक्ता ॥ ३ ॥
श्रोत्याने अशी जी शंका घेतली, तिचे उत्तर आता ऐका. वक्ता म्हणतो, आता चित्त दुश्चित्त मात्र होऊ देऊ नका. (३)

पंचप्राण स्थळें सोडिती । प्राणरूप वासनावृत्ती ।
वासनामिश्रीत प्राण जाती । देह सोडुनिया ॥ ४ ॥
देहाच्या अंतकाळी पाचही प्राण आपापले स्थान सोडतात, त्या वेळी प्राणरूप वासनावृत्तीही त्याच्याबरोबर बाहेर पडते. याप्रमाणे वासनामिश्रित पंचप्राण देह सोडून जातात. (४)

वायोसरिसी वासना गेली । ते वायोरूपेंचि राहिली ।
पुन्हां जन्म घेऊन आली । हेतुपरत्वें ॥ ५ ॥
प्राण व वासना दोन्ही वायुरूपच असतात. ती वायुरूपेच राहातात व हेतुपरत्वे परत जन्मास येतात. (५)

कित्येक प्राणी निःशेष मरती । पुन्हां मागुते जीव येती ।
ढकलून दिल्हें तेणें दुखवती । हस्तपादादिक ॥ ६ ॥
कित्येक लोक पूर्णपणे मरतात, पण काही कारणाने परत जिवंत होतात. त्यांना प्रेत समजून ढकलून दिले, तर त्यांचे हातपाय आदी अवयव दुखावले जातात. (६)

सर्पदृष्टी जालियां वरी । तीं दिवसां उठवी धन्वंतरी ।
तेव्हां ते माघारी । वासना येते कीं ॥ ७ ॥
सर्पाची नजर बाधली तर मनुष्य प्रेत होऊन पडतो. पण उत्तम मांत्रिक किंवा धन्वंतरी त्याला तीन दिवसांनी उठवतो तेव्हा वायुरूप वासनाच परत माघारी येते. (७)

कित्येक सेवें होऊन पडती । कित्येक तयांस उठविती ।
येमलोकींहून आणिती । माघारे प्राणी ॥ ८ ॥
कित्येक शव होऊन पडतात, त्यांना दुसरे कित्येक उठवितात. यमलोकातून त्यांना परत आणलेले असते. (८)

कित्येक पुर्वीं श्रापिले । ते शापें देह पावले ।
उश्रापकाळीं पुन्हां आले । पूर्वदेहीं ॥ ९ ॥
पूर्वी कित्येकांना शाप मिळाल्याने पहिला देह जाऊन दुसरा देह प्राप्त होतो. त्यांना उःशाप मिळालेला असला की त्याची मुदत संपते, तेव्हा तो दुसरा देह टकून परत ते पूर्वदेहात येतात. (९)

कित्येकीं बहु जन्म घेतले । कित्येक परकाया प्रवेशले ।
ऐसे आले आणी गेले । बहुत लोक ॥ १० ॥
काही लोकांना अनेक जन्म घ्यावे लागतात. कुणी परकाया-प्रवेश करतात. असे कित्येक लोक जन्मतात आणि मरतात. (१०)

फुंकल्यासरिसा वायो गेला । तेथें वायोसून निर्माण जाला ।
म्हणोन वायोरूप वासनेला । ज्नम आहे ॥ ११ ॥
फुंकण्याने गती निर्माण होते, त्याप्रमाणे वासनेमुळे गतिमान झालेला प्राण मरणसमयी बाहेर पडतो. तेथे मन (वासनापूर्तीचे मुख्य साधन जे मन तेही वायुस्वरूपच असल्याने त्यास वायुसुत म्हटले आहे) निर्माण झाले म्हणून मग वासना जी वायुरूप असते ती जन्म घेते. (११)

मनाच्या वृत्ती नाना । त्यांत जन्म घेते वासना ।
वासना पाहातां दिसेना । परंतु आहे ॥ १२ ॥
पाहायला गेले तर वासना दिसत नाही, पण ती असते. मनाच्या ज्या अनेक वृत्ती असतात, त्यांत वासना जन्म घेते. (१२)

वासना जाणिजे जाणिवहेत । जाणीव मुळींचा मूळतंत ।
मूळमायेंत असे मिश्रित । कारणरूपें ॥ १३ ॥
जाणिवेमुळे होणारी इच्छा, आशा म्हणजे वासना होय. मूळ मायेमध्ये कारणरूपाने वायू जाणिवेसहित असतो. म्हणून जाणिवेचा धागा मूळमायेपर्यंत पोहोचतो. (१३)

कारणरूप आहे ब्रह्मांडीं । कार्यरूपें वर्ते पिंडीं ।
अनुमानितां तांतडीं । अनुमानेना ॥ १४ ॥
जाणीव ही ब्रह्माडात कारणरूपाने आणि देहात वासनामय कार्यरूपाने असते. घाईगर्दीने तिचे योग्य अनुमान करता येत नाही. (१४)

परंतु आहे सूक्ष्मरूप । जैसें वायोचे स्वरूप ।
सकळ देव वायोरूप । आणी भूतसृष्टि ॥ १५ ॥
वायूचे स्वरूप जसे सूक्ष्म असते, त्याप्रमाणे जाणीवही सूक्ष्मरूप असते. सर्व देव आणि भूतसृष्टी वायुरूपच आहे. (१५)

वायोमधें विकार नाना । वायो पाहातां तरी दिसेना ।
तैसी जाणीववासना । अति सूक्ष्म ॥ १६ ॥
वायूमध्ये नाना विकार असतात, पण वायू डोळ्याला दिसत नाही. त्याप्रमाणे जाणीव व वासना याही अति सूक्ष्म असतात. (१६)

त्रिगुण आणी पंचभूतें । हे वायोमध्यें मिश्रिते ।
अनुमानेना म्हणोन त्यातें । मिथ्या म्हणों नये ॥ १७ ॥
त्रिगुण आणि पंचमहाभूते ही सर्व वायूमध्ये मिसळलेली आहेत. पण ती दिसत नाहीत म्हणून त्यांना मिथ्या म्हणू नये. (१७)

सहज वायो चाले । तरी सुगंध दुर्गंध कळों आले ।
उष्ण सीतळ तप्त निवाले । प्रत्यक्ष प्राणी ॥ १८ ॥
वास स्वाभाविकरीत्या वाहत असतो, तरी सुगंध- दुर्गंधाची जाणीव होते, तसेच उष्ण पदार्थ शीतल होतात. तापलेले प्राणी निवतात, हे आपल्याला प्रत्यक्ष अनुभवास येते. (१८)

वायोचेनि मेघ वोळती । वायोचेनि नक्षत्रें चालती ।
सकळ सृष्टीची वर्तती गती । सकळ तो वायो ॥ १९ ॥
वायूमुळे ढग हालचाल करतात व वृष्टी करतात. वायूमुळेच नक्षत्रे भ्रमण करतात. एवढेच नव्हे, तर सृष्टीतील सर्व घडामोडीला वायूच कारण असतो. (१९)

वायोरूपें देवतें भूतें । आंगीं भरती अकस्मातें ।
वीध केलियां प्रेतें । सावध होतीं ॥ २० ॥
देवता आणि भूते ही वायुरूपच असतात व अकस्मात अंगात प्रवेश करतात. काही विधिविधान केले की प्रेतेसुद्धा जिवंत होतात. (२०)

वारें निराळें न बोले । देहामधें भरोन डोले ।
आळी घेऊन जन्मा आले । कित्येक प्राणी ॥ २१ ॥
अंगात संचारणारे वारे देहाशिवाय बोलू शकत नाही. कुणाच्या तरी देहात संचार करून ते प्रगट होते व वासनापूर्तीचा प्रयत्न करते. याप्रकारे आसक्तीमुळे कित्येक प्राणी जन्मास येतात. (२१)

राहाणें ब्रह्मणसमंध जाती । राहाणें ठेवणीं सांपडती ।
नाना गुंतले उगवती । प्रत्यक्ष राहाणें ॥ २२ ॥
राहाणे म्हणजे अंगात देवतेचा संचार करवणे, असे प्रयोग करून ब्रह्मसमंधास हुसकून लावतात, पुरून ठेवलेले द्रव्य सापडवून देतात किंवा नाना संकठतून लोकांची सुटका करतात. (२२)

ऐसा वायोचा विकार । येवंचे कळेना विस्तार ।
सकळ कांहीं चराचर । वायोमुळें ॥ २३ ॥
याप्रमाणे वायूचा विकार व विस्तार कळतच नाही. सर्व चराचर सृष्टीचे अस्तित्व वायूमुळेच आहे. (२३)

वायो स्तब्धरूपें सृष्टीधर्ता । वायो चंचळरूपें सृष्टीकर्ता ।
न कळे तरी विचारीं प्रवर्ता । म्हणिजे कळे ॥ २४ ॥
वायू स्तब्ध राहून सृष्टीला धारण करतो. चंचल होऊन तोच सृष्टी निर्माण करतो. हे कळत नसेल तर त्यावर विचार चिंतन करू लागा. म्हणजे कळेल. (२४)

मुळापासून सेवटवरी । वायोचि सकळ कांहीं करी ।
वायोवेगळें कर्तुत्व चतुरीं मज निरोपावें ॥ २५ ॥
मूळमायेपासून अगदी शेवटपर्यंत वायूच सर्व काही करीत असतो. वायुवेगळे इतर कोणाचे कर्तृत्व असेल, तर चतुर पुरुषांनी मला सांगावे. (२५)

जाणीवरूप मूळमाया । जाणीव जाते आपल्या ठाया ।
गुप्त प्रगट होऊनियां । विश्वीं वर्ते ॥ २६ ॥
मूळमाया ही जाणीवरूप आहे. जाणीव शेवटी स्वरूपी लीन होते. याप्रमाणे कधी गुप्त तर कधी प्रगट होऊन ती विश्वात संचार करते. (२६)

कोठें गुप्त कोठें प्रगटे । जैसें जीवन उफाळे आटे ।
पुढें मागुता वोघ लोटे । भूमंडळीं ॥ २७ ॥
पाणी जसे कधी जमिनीत गुप्त असते, कधी उफाळून वरयेते, तरकधी आटते व परत जोराने प्रवाहरूपाने वाहू लगते. तशी जाणीवही कधी गुप्त असते, कधी प्रगट होते, तर कधी परत गुप्त होते. असे परिवर्तन सतत चालू असते. (२७)

तैसाच वायोमधें जाणीवप्रकार । उमटे आटे निरंतर ।
कोठें विकारें कोठें समीर । उगाच वाजे ॥ २८ ॥
तसाच वायूमधील जाणिवेचा प्रकार आहे. कधी ती प्रगट होते, कधी अदृश्य होते. याप्रमाणे निरंतर तिच्यात परिवर्तन घडून येत असते. कोठे वार्‍याने वादळ उत्पन्न होते, तर कधी वारा आल्हाददायक झुळुकीसारखा मंद वाहत असतो. (२८)

वारीं आंगावरून जाती । तेणें हातपाये वाळती ।
वारां वाजतां करपती । आलीं पिकें ॥ २९ ॥
वारे अंगावरून गेले की त्यामुळे हातपाय वाळून जातात, तर कधी उभी पिके वाऱ्याने करपून जातात. (२९)

नाना रोगांचीं नाना वारीं । पीडा करिती पृथ्वीवरी ।
वीज कडाडी अंबरीं । वायोमुळें ॥ ३० ॥
नाना रोगांची उत्पत्ती वाऱ्यामुळे होते व पृथ्वीवर लोकांना पीडा सोसावी लागते. आकाशात वाऱ्यामुळेच विजेचा कडकडाट होत असतो. (३०)

वायोकरितां रागोद्धार । कळे वोळखीचा निर्धार ।
दीप लागे मेघ पडे हा चमत्कार । रागोद्धारीं ॥ ३१ ॥
वायूमुळे नाना राग आळविता येतात आणि ते राग ओळखताही येतात. कुशल गायकाने दीपमल्हार राग आळविल्याने दीप लागतात, मेघमल्हार आळविला की पाऊस पडतो, असे चमत्कार घडतात. (३१)

वायो फुंकितां भुली पडती । वायो फुंकितां खांडकें करपती ।
वायोकरितां चालती । नाना मंत्र ॥ ३२ ॥
वायू फुंकल्याने भूल पडते. वायू फुंकल्याने अंगावरील गड्ये कोरडी पडतात. वायूमुळेच नाना प्रकारच्या मंत्रांचे प्रयोग केले जातात. (३२)

मंत्रें देव प्रगटती । मंत्रें भूतें अखरकिती ।
बाजीगरी वोडंबरी करिती । मंत्रसामर्थ्यें ॥ ३३ ॥
मंत्रांमुळे देव प्रगट होतात. मंत्रामुळे भूते आकर्षित होतात. मंत्रसामर्थ्यानेच जादूचे व मंत्रविद्येचे चमत्कार घडवून आणतात. (३३)

राक्षसांची मावरचना । ते हे देवांदिकां कळेना ।
विचित्र सामर्थ्यें नाना । स्तंबनमोहनादिकें ॥ ३४ ॥
राक्षसांच्या मायेची करामत देवांनाही कळत नाही. स्तंभन, मोहन आदी नाना प्रकारचे विचित्र सामर्थ्य त्यांच्या ठिकाणी असते. (३४)

धडचि पिसें करावें । पिसेंच उमजवावें ।
नाना विकार सांगावे । किती म्हणोनी ॥ ३५ ॥
शहाणा असेल त्याला वेडे करायचे, वेडा असेल त्यास शहाणे करायचे, याप्रमाणे किती विकार आणि प्रकार वर्णन करावेत ? (३५)

मंत्रीं संग्राम देवाचा । मंत्रीं साभिमान ऋषीचा ।
महिमा मंत्रसामर्थ्याचा । कोण जाणे ॥ ३६ ॥
देवांच्या संग्रामात निरनिराळ्या मंत्रांचाच उपयोग केला जातो. ऋषींचा मोठेपणाही त्यांच्या मंत्रसामर्थ्यावरच अवलंबून असतो. मंत्रसामर्थ्याचा महिमा कोण जाणू शकेल ?(३६)

मंत्रीं पक्षी आटोपिती । मूशकें स्वापदें बांधती ।
मंत्रीं माहसर्प खिळिती । आणी धनलाभ ॥ ३७ ॥
मंत्रांनी पक्ष्यांवरसत्ता गाजवता येते. उंदीरच इतर श्वापदे यांना बंधन घाल्या येते. मोठमोठ्या सर्पांना एका जागी खिळवून ठेवता येते आणि धनलाभही करून घेता येतो (३७)

आतां असो हा प्रश्न जाला । बद्धाचा जन्म प्रत्यया आला ।
मागील प्रश्न फिटला । श्रोतयाचा ॥ ३८ ॥
असो. आता श्रोत्यांचा जो प्रश्न होता की बद्धाला जन्म कसा प्रास होतो, तो प्रश्न आता मिटला आहे. बद्धाला पुनर्जन्म असतो हे प्रत्ययाला आले आहे. (३८)

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहांतनिरूपणनाम समास आठवा ॥
इति श्रीदासयोथे गुरुशिष्यसंवादे ‘देहान्तनिरूपणनाम’ समास आठवा समाप्त.

---

समास नववा : संदेहवारण
॥ श्रीराम ॥

ब्रह्म वारितां वारेना । ब्रह्म सारितां सारेना ।
ब्रह्म कांहीं वोसरेना । येकीकडे ॥ १ ॥
श्रोते येथे आपली शंका बोलून दाखवीत आहेत. ते म्हणतात की, ब्रह्माचे निवारण करू म्हटले तरी ते करता येत नाही. त्याला बाजूला सारावे म्हटले तरी सारता येत नाही. त्यात कमी-जास्त करावे म्हटले तरी करता येत नाही. (१)

ब्रह्म भेदितां भेदेना । ब्रह्म छेदितां छेदेना ।
ब्रह्म परतें होयेना । केलें तरी ॥ २ ॥
ब्रह्मास भेदावे म्हटले तरी ते भेदले जात नाही. ब्रह्मास छेदावे म्हटले तर ते छेदले जात नाही. त्याला मागे ढकलावे असे वाटले तरी ते ढकलले जात नाही. (२)

ब्रह्म खंडेना अखंड । ब्रह्मीं नाहीं दुसरें बंड ।
तरी कैसें हें ब्रह्मांड । सिरकलें मधें ॥ ३ ॥
ब्रह्माचे तुकडे करावे म्हटले तरी ते केले जात नाहीत. जे ब्रह्म अखंड असल्याने त्यात त्याच्याशिवाय दुसरे काहीही असतच नाही. आणि तरी ते ब्रह्मांड त्याच्यामध्ये कसे काय शिरले ? (३)

पर्वत पाषाण सिळा सिखरें । नाना स्थळें स्थळांतरें ।
भूगोळरचना कोण्या प्रकारें । जालीं परब्रह्मीं ॥ ४ ॥
पर्वत, पाषाण, शिळ, शिखरे नाना स्थळे इत्यादी भूगोल रचना त्या परब्रह्माच्या ठिकाणी कशी काय झाली ? (४)

भूगोळ आहे ब्रह्मामधें । ब्रह्म आहे भूगोळामधें ।
पाहातं येक येकामधें । प्रत्यक्ष दिसे ॥ ५ ॥
पृथ्वी ब्रह्मामध्ये आहे आणि ब्रह्म पृथ्वीमध्ये आहे, असे हे एकामध्ये एक आहे, हे तर प्रत्यक्ष दिसून येते. (५)

ब्रह्मीं भूगोळें पैस केला । आणी भूगोळहि ब्रह्में भेदिला ।
विचार पाहातां प्रत्यय आला । प्रत्यक्ष आतां ॥ ६ ॥
ब्रह्माच्या ठिकाणी पृथ्वीने जागा व्यापली आणि पृथ्वील भेदूनही ब्रह्म आहेच, असा प्रत्यक्षप्रत्ययही विचाराच्या योगे आला. (६)

ब्रह्में ब्रह्मांड भेदिलें । हें तों पाहतां नीटचि जालें ।
परी ब्रह्मास ब्रह्मांडें भेदिलें । हें विपरीत दिसे ॥ ७ ॥
ब्रह्म अत्यंत सूक्ष्म असल्याने त्याने ब्रह्मांड भेदले, ही गोष्ट विचार करू पाहता ठीक वाटते. पण ब्रह्माला ब्रह्मांडाने भेदले, हे विपरीत वाटते. (७)

भेदिलें नाहीं म्हणावें । तरी ब्रह्मीं ब्रह्मांड स्वभावें ।
हें सकळांस अनुभवें । दिसत आहे ॥ ८ ॥
बरे, भेदले नाही म्हणावे, तरी ब्रह्माच्या ठिकाणीच स्वाभाविकरीत्या ब्रह्मांड आहे, हे तर सगळ्यांना अनुभवाने कळून येत आहे. (८)

तरी हें आतां कैसें जालें । विचारून पाहिजे बोलिलें ।
ऐसें श्रोतीं आक्षेपिलें । आक्षेपवचन ॥ ९ ॥
तरी आता हे कसे काय झाले, ते विचार करून आपण आम्हांला सांगा, असे श्रोत्याने आक्षेप घेऊन म्हटले. (९)

आतां याचें प्रत्युत्तर । सावध ऐका निरोत्तर ।
येथें पडिले किं विचार । संदेहाची ॥ १० ॥
आता या प्रश्नाचे प्रत्युत्तर सावध होऊन ऐका. म्हणजे तुम्ही निशकव्हाल पण येथे काही शंका निर्माण होतात. (१०)

ब्रह्मांड नाहीं म्हणो तरी दिसे । आणी दिसे म्हणो तरी नासे ।
आतां हें समजती कैसें । श्रोतेजन ॥ ११ ॥
ब्रह्मांड नाही म्हणावे तरी ते डोळ्यांना दिसते आणि जे दिसते ते तरी नाश पावते. आता श्रोत्यांनी हे सर्व नीट समजून घ्यावे. (११)

तंव श्रोते जाले उद्दित । आहों म्हणती सावचित्त ।
प्रसंगें बोलों उचित । प्रत्योत्तर ॥ १२ ॥
हे ऐकून श्रोते उत्साहित झाले आणि म्हणाले की, आम्ही अगदी लक्ष देऊन ऐकत आहोत. तेव्हा वक्ता म्हणाला की, या प्रश्नाचे उचित उत्तर मी देतो. (१२)

आकाशीं दीपास लाविलें । दीपें आकाश परतें केलें ।
हें तों घडेना पाहिलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ १३ ॥
आकाशात दीप लावले तरी त्यामुळे त्या दीपांनी आकाशास बाजूस सारले असे तर घडूच शकत नाही, हे श्रोत्यांनी लक्षात घेतले पाहिजे. (१३)

आप तेज अथवा पवन । सारूं न सकती गगन ।
गगन पाहातां सघन । चळेल कैसें ॥ १४ ॥
आप, तेज किंवा वायू ही भूतेही आकाशास बाजूला सारू शकत नाहीत. आकाश घनदाट सर्वत्र सारखेच असते. ते कसे चळेल ? (१४)

अथवा कठीण जाली मेदनी । तरी गगनें केली चाळणी ।
पृथ्वीचें सर्वांग भेदूनी राहिलें गगन ॥ १५ ॥
अथवा पृथ्वी अत्यंत कठीण आहे तरी आकाश त्या पृथ्वीच्याही अच्णुरेणूत व्या्प्त आहे. ते अत्यंत सूक्ष्म असल्याने त्याने जणू काही पृथ्वीला भेदून तिची चाळणी करून, तिचे सर्वाग भेदून गगन तेथे राहिले आहे. (१५)

याची प्रचित ऐसी असे । जें जडत्वा आलें तितुकें नासे ।
आकाश जैसें तैसें असे । चळणार नाहीं ॥ १६ ॥
याची प्रचीती अशी आहे की, जे जडत्वास येते, ते ते सर्व नाश पावते. आकाश अत्यंत सूक्ष्म असल्याने ते जसेच्या तसेच असते. ते चळणारच नाही. (१६)

वेगळेपण पाहावें । तयास आकाश म्हणावें ।
अभिन्न होतां स्वभावें । आकाश ब्रह्म ॥ १७ ॥
आकाश वेगळेपणाने पाहता येते, म्हणून त्याला पंचभूतांपैकी एक भूत आहे असे म्हणावे लागते. ते जर अभिन्नपणे पाहता येईल, तर आकाशांत व ब्रह्मात फरक राहाणार नाही. त्याला ब्रह्मच म्हणावे लागेल. (१७)

तस्मात आकाश चळेना । भेद गगनाचा कळेना ।
भासलें ब्रह्म तयास जाणा । आकाश म्हणावें ॥ १८ ॥
म्हणून आकाश चळत नाही. आकाशाचे स्वरूप आपल्याला नीट कळत नाही. तरीही पाहू गेल्यास ब्रह्मासारखे जे वाटते ते आकाश होय. (१८)

निर्गुण ब्रह्मसें भासलें । कल्पूं जातां अनुमानलें ।
म्हणोन आकाश बोलिलें । कल्पनेसाठीं ॥ १९ ॥
ते निर्गुण ब्रह्मासारखेच भासते. पण त्याची कल्पना आपण करू शकतो. त्याचे अनुमान करता येते. म्हणून निर्गुण ब्रह्म जे निर्विकल्प आहे, याची काहीशी कल्पना आकाशावरून येऊ शकते. (१९)

कल्पनेसि भासे भास । तितुकें जाणावें आकाश ।
परब्रह्म निराभास । निर्विकल्प ॥ २० ॥
कल्पनेला जे जे भासते, ते आकाश जाणावे. परब्रह्म निसभास निर्विकल्प आहे. (२०)

पंचभूतांमधें वास । म्हणौन बोलिजे आकाश ।
भूतांतरीं जो ब्रह्मांश । तेंचि गगन ॥ २१ ॥
सर्व पंचभूतांमध्ये आकाशतत्त्व व्यापून आहे म्हणून त्याला आकाश म्हणतात. भूतांच्यामध्ये जो ब्रह्मांश ते गगन होय. (२१)

प्रत्यक्ष होतें जातें । अचळ कैसें म्हणावें त्यातें ।
म्हणओनियां गगनातें । भेदिलें नाहीं ॥ २२ ॥
गगनाच्या ठिकाणीच दीपादी दृश्य प्रत्यक्ष होते आणि जाते, परंतु गगनात त्यामुळे काहीच बदल होत नाही. मात्र ते अचल ब्रह्म नव्हे. (२२)

पृथ्वी विरोन उरे जीवन । जीवन नस्तां उरे अग्न ।
अग्न विझतां उरे पवन । तोहि नसे ॥ २३ ॥
पृथ्वी पाण्यात विरून जाते तेव्हा फक्त पाणी उरते. ते पाणी नाहीसे झाले की अग्नी उरतो. अग्नी विझला की वायू उरतो व नंतर तोही नाश पावतो. (२३)

मिथ्या आलें आणी गेलें । तेणें खरें तें भंगलें ।
ऐसें हें प्रचितीस आलें । कोणेंपरी ॥ २४ ॥
जे येते आणि जाते ते मिथ्या असते. त्याने जे खरे आहे ते भंगले असे भासते. पण हा अनुभव का येतो ते पाहिले पाहिजे. (२४)

भ्रमें प्रत्यक्ष दिसतें । विचार पाहतां काय तेथें ।
भ्रममूळ या जगाअतें । खरें कैसें म्हणावें ॥ २५ ॥
श्रमाने तसे दिसते. विचार करून पाहिला की हे कळते. भ्रमामुळे भासणाऱ्या या जगाला खरे कसे म्हणावे ? (२५)

भ्रम शोधितां कांहींच नाहीं । तेथें भेदिलें कोणें काई ।
भ्रमें भेदिलें म्हणतां ठाईं । भ्रमचि मिथ्या ॥ २६ ॥
भ्रमाचा शोध घेतला तर तेथे काहीच नाही, हे कळून येते. मग तेथे कोणी कशास भेदले असे म्हणावे ? भ्रमाने भेदले असे म्हणावे तरी तो भ्रमही मिथ्याच होय. (२६)

भ्रमाचें रूप मिथ्या जालें । मग सुखें म्हणावें भेदिलें ।
मूळीं लटिकें त्यानें केलें । तेंहि तैसें ॥ २७ ॥
भ्रमाचे रूप मिथ्या झाले, तेथे मग खुशाल भेदिले असे म्हणावे. मुळातच जे खोटे आहे, त्याने जे केले म्हणावे तेही तसे खोटेच असते. (२७)

लटिक्यानें उदंड केलें । तरी आमुचें काय गेलें ।
केलें म्हणतांच नाथिलें । शाहाणे जाणती ॥ २८ ॥
खोट्याने उदंड केले असे धरले तरी त्यात आपले काय गेले ? शहाणे लोक जाणतात की, त्याने केले असे म्हटले जाते, तरी वास्तविक काहीच घडले नसते. (२८)

सागरामधें खसखस । तैसें परब्रह्मीं दृश्य ।
मतिसारिखा मतिप्रकाश । अंतरीं वाढे ॥ २९ ॥
परब्रह्माच्या ठिकाणी दृश्य विश्व हे सागरात खसखस तसे समजावे. माणसाची जेवढी बुद्धी असेल तेवढा त्या बुद्धीचा प्रकाश म्हणजेच ज्ञान अंतरात वाढते. (२९)

मती करितां विशाळ । कवळो लागे अंतराळ ।
पाहातां भासे ब्रह्मगोळ । कवीठ जैसें॥ ३० ॥
मती विशाल केली की ती गगनाला कवटाळते. मग तिला हा ब्रह्मगोल कवठाएवढा दिसू लागतो. (३०)

वृत्ति त्याहून विशाळ । करितां ब्रह्मांड बद्रिफळ ।
ब्रह्माकार होतां केवळ । कांहींच नाहीं ॥ ३१ ॥
वृत्ती त्याहून विशाल केली की ब्रह्मांड बोसत्त्वढे भासू लगते आणि ती अचानक ब्रह्माकार झाली की मग काहीच उरत नाही. (३१)

आपण विवेकें विशाळला । मर्यादेवेगळा जाला ।
मग ब्रह्मगोळ देखिला । वटबीजन्यायें ॥ ३२ ॥
आपण विवेकाने विक्षाल झालो, तर स्थलकालाच्या मर्यादा गळून पडल्याने ब्रह्मांड आपल्याला वडाच्या बी प्रमाणे बारीक दिसू लागते. (३२)

होतां त्याहून विस्तीर्ण । वटबीज कोटिप्रमाण ।
आपाण होतां परिपूर्ण । कांहींच नाहीं ॥ ३३ ॥
त्याहून आपण विशाल झालो की, ब्रह्मांड वटबीजापेक्षाही कोटीपटीने आणखी बारीक दिसू लागते. आपण परिपूर्ण ब्रह्म झालो की ब्रह्मांड उरतच नाही. (३३)

आपण भ्रमें लाहानाळला । केवळ देहधारी जाला ।
तरी मग ब्रह्मांड त्याला । कवळेल कैसें ॥ ३४ ॥
आपण भ्रमाने स्वतःला लहान समजतो. फक्त देहबुद्धीचे होतो. मग आपल्याला ब्रह्मांड कसे कवळ्या येईल ? (३४)

वृत्ती ऐसी वाढवावी । पसरून नाहींच करावी ।
पूर्णब्रह्मास पुरववी । चहूंकडे ॥ ३५ ॥
वृत्ती अशी वाढवावी की ती विस्तार पावून नाहीशीच व्हावी. पूर्णब्रह्माला चहूकडून पुरून उरेल अशी करावी. (३५)

जंव येक सुवर्ण आणितां । तेणें ब्रह्मांड मढवितां ।
कैसे होईल तें तत्वतां । बरें पाहा ॥ ३६ ॥
आपण जर थोडे सोने आणले आणि त्याने ब्रह्मांडाला मढविण्याचा प्रयत्न केला, तर कसे होईल पहा बरे ! (३६)

वस्तु वृत्तिस कवळे । तेणें वृत्ति फाटोन वितुळे ।
निर्गुण आत्माच निवळे । जैसा तैसा ॥ ३७ ॥
वृत्तीला जसजसे स्वरूपाचे आकलन होत जाईल, तसतशी ती व्यापक होत जाऊन शेवटी फाटून, वितळून जाईल. ती पूर्णपणे नष्ट झाल्यावर निर्गुण आत्माच केवळ जसाच्या तसा उरेल. (३७)

येथें फिटली आशंका । श्रोते हो संदेह धरूं नका ।
अनुमान असेल तरी विवेका । अवलोकावें ॥ ३८ ॥
आता येथे शंका फिटली. श्रोते हो, उगीच संदेह धरू नका. अजून संदेह असेल तर नीट विचार करून पहा. (३८)

विवेकें तुटें अनुमान । विवेकें होये समाधान ।
विवेकें आत्मनिवेदन । मोक्ष लाभे ॥ ३९ ॥
विवेकाच्या योगाने संदेह नष्ट होईल विवेकानेच समाधान लाभेल आणि आत्मनिवेदन होऊन मोक्ष लाभेल. (३९)

केली मोक्षाची उपेक्षा । विवेकें सारिलें पूर्वपक्षा ।
सिद्धांत आत्मा प्रत्यक्षा । प्रमाण न लगे ॥ ४० ॥
मुक्तपणालाही जो विसरला आणि अशा रीतीने विवेकाच्या बळावर पूर्वपक्षाला म्हणजे सार्‍या मायेलाच बाजूला सारल्यामुळे तिचा त्याग केल्यामुळे सिद्धांतस्वरूप जो आत्माराम तोच तो होतो. हा स्वानुभव असल्याने त्याला दुसऱ्या प्रमाणाची आवश्यकता रहात नाही (४०)

हे प्रचितीचीं उत्तरें । कळती सारासारविचारें ।
मननध्यासें साक्षात्कारें । पावन होईजे ॥ ४१ ॥
हे सर्व प्रचीतीचे बोलणे आहे. सारासारविवेकाच्या योगाने यातील रहस्य कळेल. त्याचे मनन व निदिध्यासन केल्याने आत्मसाक्षात्कार होतो व त्याप्रमाणे तुम्ही पावन व्हाल (व्हावे) (४१)

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
संदेहवारणनाम समास नववा ॥
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे ‘संदेहवारणनाम’ समास नववा समाप्त.

---

समास दहावा : स्थितिनिरूपण
॥ श्रीराम ॥

देउळामधें जगन्नायेक । आणी देवळावरी बैसला काक ।
परी तो देवाहुन अधिक । म्हणों नये कीं ॥ १ ॥
समजा, एक देऊळ आहे. त्यात देव आहे आणि त्या देवळाच्या शिखरावर कावळा जाऊन बसला तर तो देवापेक्षा उच्चस्थानी बसला, म्हणून त्याला देवाहून श्रेष्ठ म्हणू नये. (१)

सभा बैसली राजद्वारीं । आणी मर्कट गेलें स्तंभावरी ।
परी तें सभेहून श्रेष्ठ चतुरीं । कैसे मानावें ॥ २ ॥
राजद्वारी सभा भरलेली असताना एखादे माकड येऊन तेथील खांबावर बसले, तर ते त्या सभेहून श्रेष्ठ असे शहाण्या लोकांनी कसे मानावे ? (२)

ब्रह्मण स्नान करून गेले । आणी बक तैसेचि बैसले ।
परी ते ब्रह्मणपरीस भले । कैसे मानावे ॥ ३ ॥
एखाद्या तळ्यातील पाण्यात स्‍नान करून ब्राह्मण तेधून निघून गेले आणि बगळे त्या तळ्यातच ध्यानस्थ असल्यासारखे बसले, तरी त्या बगळ्यांना त्या ब्राह्मणाहून चांगले कसे मानावे ? (३)

ब्रह्मणामधें कोणी नेमस्त । कोणी जाले अव्यावेस्त ।
आणी स्वान सदा ध्यानस्त । परी तें उत्तम नव्हे ॥ ४ ॥
ब्राह्मणांमध्ये कोणी नियमाने वागणारे असतात, तर कुणी अव्यवस्थित वागणारे असतात. आणि एखादा कुत्रा नेहमी डोळे झाकून ध्यानस्थासारखा बसला तरी त्याला कुणी ब्राह्मणाहून उत्तम मानत नाहीत. (४)

ब्राह्मण लक्षमुद्रा नेणें । मार्जर लक्षविषईं शाहाणें ।
परी ब्रह्मणापरीस विशेष कोणें । म्हणावें तयासी ॥ ५ ॥
मांजराला लक्ष्ममुद्रा म्हणजे एखाद्या वस्तूकडे एकाग्र दृष्टी करून पाहणे सहजसाध्य असते ब्राह्मणाला ती साध्य नसली तरी त्या मांजराला ब्राह्मणापेक्षा श्रेष्ठ मानता येत नाही. (५)

ब्रह्मण पाहे भेदाभेद । मक्षिका सर्वांस अभेद ।
परी तीस जाला ज्ञानबोध । हें तों न घडे कीं ॥ ६ ॥
ब्राह्मण भेदाभेद पाहून वागतो. माशी सर्व बाबतीत भेद पाहातच नाही म्हणून काही तिला ज्ञानबोध झाला आहे, असे नाही म्हणत (६)

उंच वस्त्रें नीच ल्याला । आणी समर्थ उघडाच बैसला ।
परी तो आहे परिक्षिला । परीक्षवंतीं ॥ ७ ॥
एखाद्या नीच माणसाने उंची वस्त्रे परिधान केली आणि एखादा श्रेष्ठ पुरुष उघडाच बसला, तरी यांतील श्रेष्ठ-कनिष्ठाची पारख परीक्षावंत करतात (७)

बाह्याकार केला अधिक । परी तो अवघा लोकिक ।
येथें पाहिजे मुख्य येक । अंतरनिष्ठा ॥ ८ ॥
बाहेरून खूप थाटमाट केला तर तो लौकिकात खपून जातो, पण परमार्थात मुख्य अंतरनिष्ठा पाहिजे. (८)

लोकिक बरा संपादिला । परी अंतरीं सावध नाहीं जाला ।
मुख्य देवास चुकला । तो आत्मघातकी ॥ ९ ॥
एखाद्याने चांगला लौकिक संपादन केला, पण तो अंतरात जर (परमार्थाविषयी) सावध झाला नाही, तर मुख्य देवाला म्हणजे आत्मारामास अंतरतो व आत्मघातकी ठरतो (९)

देवास भजतां देवलोक । पित्रांस भजतां पित्रलोक ।
भूतांस भजतां भूतलोक । पाविजेतो ॥ १० ॥
जे देवाचे भजन करतात ते (मरणोत्तर) देवलोकास प्राप्त होतात. जे पितरांना भजतात त्यांना पितृलोकाची प्राप्ती होते आणि जे भूतांना भजतात ते भूतलोकास जातात. (१०)

जेणें जयास भजावें । तेणें त्या लोकासी जावें ।
निर्गुणीं भजतां व्हावें । निर्गुणचि स्वयें ॥ ११ ॥
जे लोक ज्याचे भजन करतात, ते ते त्या त्या लोकास जातात. जे निर्गुणास भजतात, ते स्वतः निर्गुणच होतात. (११)

निर्गुणाचें कैसें भजन । निर्गुणीं असावें अनन्य ।
अनन्य होतां होईजे धन्य । निश्चयेंसीं ॥ १२ ॥
निर्गुणाचे भजन कसे करावे ? तर निर्गुणाशी अनन्य व्हावे. असे अनन्य झाल्याने तो माणूस निश्चितपणे धन्य होतो. (१२)

सकळ केलियाचें सार्थक । देव वोळखावा येक ।
आपण कोण हा विवेक । पाहिला पाहिजे ॥ १३ ॥
खरा देव कोण हे ओळखले म्हणजे सर्व जे प्रयत्न केलेले असतात त्यांचे सार्थक होते. आपले खरे स्वरूप काय आहे, हा विवेक मनुष्याने केलाच पाहिजे. (१३)

देव पाहातां निराकार । आपला तो माईक विचार ।
सोहं आत्मा हा निर्धार । बाणोन गेला ॥ १४ ॥
देव पाहिला तर तो निर्गुण, निराकार आहे. आपण ज्याला ‘मी’ म्हणतो, तो देह तर मायिक आहे. म्हणून ‘आत्मा तोच मी’ हा निर्धार अंगी बाणतो. (१४)

आतां अनुमान तो काई । वस्तु आहे वस्तुचा ठाईं ।
देहभाव कांहींच नाहीं । धांडोळितां ॥ १५ ॥
म्हणून आता अनुमान करण्याची आवश्यकताच नाही. आत्मवस्तु जेथल्या तेथेच असते आणि देहबुद्धीचा शोध घेऊ लागल्यावर ती शिल्लकच राहत नाही ! १५)

सिद्धास आणी साधन । हा तों अवघाच अनुमान ।
मुक्तास आणी बंधन । आडळेना ॥ १६ ॥
जो सिद्ध झालेला असतो, त्याच्या ठिकाणी साधनाची कल्पना करणे किंवा जो मुक्त झाला आहे त्याच्या ठिकाणी बंधनाची कल्पना करणे योग्य नाही. (१६)

साधनें जें कांहीं साधावें । तें तों आपणचि स्वभावें ।
आतां साधकाच्या नावें । सुन्याकार ॥ १७ ॥
साधन करून जे काही साधावयाचे ते साध्य तो स्वाभाविकपणेझाल असल्याने आता साधनाच्या नावेशून्याकार होतो. म्हणजे त्याला साधनाची आवश्यकता उरत नाही. (१७)

कुल्लाळ पावला राजपदवी । आतां रासभें कासया राखावी ।
कुल्लाळपणाची उठाठेवी । कासया पाहिजे ॥ १८ ॥
कुंभाराला राज्यपद प्रास झाल्यावर त्याने आता गाढवे कशास्त्र राखावी ? आता त्याल कुंभाराच्या व्यवसायाची उठाठेव कशाला हवी ? (१८)

तैसा अवघा वृत्तीभाव । नाना साधनांचा उपाव ।
साध्य जालियां कैंचा ठाव । साधनांसी ॥ १९ ॥
त्याप्रमाणे प्रत्येक साधन हे वृत्तिमयच असल्याने शेवटी वृत्ती वाढविण्यासच कारण होते. पण एकदा साध्याशी एकरूप झाल्यावर साधनाला वावच उरत नाही. (१९)

साधनें काये साधावें । नेमें काये फळ घ्यावें ।
आपण वस्तु भरंगळावें । कासयासी ॥ २० ॥
आत्मवस्तु आपण स्वतःच असताना साधनाने काय साधायचे किंवा नेमधर्माने काय फळ साध्य करून घ्यायचे आणि उगीच भरकययचे कशाला ? (२०)

देह तरी पांचा भूतांचा । जीव तरी अंश ब्रह्मींचा ।
परमात्मा तरी अनन्याचा । ठाव पाहा ॥ २१ ॥
तू जर स्वतःला देह मानत असशील, तर देह तर पंचमहाभूतांचा आहे. जीव जरमानत असशीलतरतोपरब्रह्माचा अंश आहे. आणि परमात्मा जरसमजत असशीलतरत्याच्याशी एकरूप कसे होता येईल, त्याचा शोध घे. (२१)

उगेंचि पाहातां मीपण दिसे । शोध घेतां कांहींच नसे ।
तत्वें तत्व निरसे । पुढें निखळ आत्मा ॥ २२ ॥
उगीच देहबुद्धीने पाहू लागले की ‘मी देह’ असे वाटते, पण शोध घेऊ लागल्यावर देह पंचभौतिक हे कळल्याने ‘मी’ वहात नाही. नंतर तत्त्वाने तत्त्वांचा निरास झाला की, निखळ आत्या तेवढा उरतो (२२)

आत्मा आहे आत्मपणें । जीव आहे जीवपणें ।
माया आहे मायापणें । विस्तारली ॥ २३ ॥
आत्या आत्मपणाने असतो, जीव जीवपणाने असतो आणि माया मायापणाने म्हणजे मिथ्यात्वाने विस्तार पावलेली असते. (२३)

ऐसें अवघेंचि आहे । आणी आपण हि कोणीयेक आहे ।
हें सकळ शोधून पाहे । तोचि ज्ञानी ॥ २४ ॥
हे सगळे असते आणि त्यांना पाहणारा आपण कुणी एक द्रष्टाही असतो. विवेकाने या सगळ्याचा जो कुणी शोध घेतो, तोच ज्ञानी होय. (२४)

शोधूं जाणें सकळांसी। परी पाहों नेणे आपणासी ।
ऐक ज्ञानी येकदेसी । वृत्तिरूपें ॥ २५ ॥
जो या सगळ्यांचा शोध घेतो, पण आपले स्वरूप जाणत नाही, असा ज्ञानी मीपणाच्या वृत्तीने एकदेशी असतो. (२५)

तें वृत्तिरूप जरी पाहिलें । तरी मग कांहींच नाहीं राहिलें ।
प्रकृतिनिरासें अवघेंचि गेलें । विकारवंत ॥ २६ ॥
त्या वृत्तिरूपाला साक्षीत्वाने पाहिले की, वृत्तीच शिल्लक राहात नाही. प्रकृतीचा निरास झाला की सर्व नाशिवंत नाहीसे होते. (२६)

उरलें तें निखळ निर्गुण । विवंचितां तेंचि आपण ।
ऐसी हे परमार्थाची खूण । अगाध आहे ॥ २७ ॥
आणि केवळनिर्गुण ब्रह्म तेवढेउरते आणि त्याचे अनुसंधान केल्याने आपण ते ब्रह्मच आहोत असा साक्षात अनुभव येतो. अशी ही परमार्थाची खूण अगाध आहे. (२७)

फळ येक आपण येक । ऐसा नाहीं हा विवेक ।
फ्ळाचें फळ कोणीयेक । स्वयेंचि होईजे ॥ २८ ॥
आपण कुणी वेगळा आणि फळ आपल्यापेक्षा वेगळे अशा प्रकारचा हा विवेक नाही. फळाचेही सर्वश्रेष्ठ फळ ते आपणच स्वतः होतो. (२८)

रंक होता राजा जाला । वरें पाहातां प्रत्यय आला ।
रंकपणाचा गल्बला । रंकीं करावा ॥ २९ ॥
एखादा दीन भिकारी राजा झाला. नीटपणे शोध घेतल्यावर आपण खरेच राजा झालो आहोत, असा प्रत्ययही त्याला आला. मग रंकपणातील किरकिर करण्याची आवश्यकताच त्यात्य रहात नाही. जो कुणी रंक असेल त्याने ती करावी. (२९)

वेद शास्त्रें पुराणें । नाना साधनें निरूपणें ।
सिद्ध साधु ज्याकारणें । नाना सायास करिती ॥ ३० ॥
सिद्ध, साधू वेद, शास्त्रे, पुराणे, नाना साधने, नाना निरूपणे ज्यासाठी नाना सायास करतात, (३०)

तें ब्रह्मरूप आपणचि आंगें । सारासारविचारप्रसंगें ।
करणें न करणें वाउगें । कांहींच नाहीं ॥ ३१ ॥
ते ब्रह्मरूप आपण स्वतःच आहोत, असे सारासारविचाराच्या योगे जाणून घ्यावे, म्हणजे करणे, न करणे काहीच उरत नाही. (३१)

रंक राजआज्ञासि भ्यालें । तेंचि पुढें राजा जालें ।
मग तें भयेचि उडालें । रंकपणासरिसें ॥ ३२ ॥
भिकारी पूर्वी राजाज्ञेला भीत होता. पुढे तोच राजा झाला, त्या वेळी रंकपणाही नष्ट झाला आणि त्याबरोबर पूर्वी राजाज्ञेचे भय वाटत होते, तेही नष्ट झाले. (३२)

वेदें वेदाज्ञेनें चालावें सच्च्हास्त्रें शास्त्र अभ्यासावें ।
तीर्थें तीर्थास जावें । कोण्या प्रकारें ॥ ३३ ॥
ज्ञानी पुरुष साक्षात वेदरूप, शास्त्ररूप, तीर्थरूप बनतो. वेदाने वेदाज्ञेचे पालन कसे करावे ? सत्-शास्त्रानेच कोणत्या शास्त्राचा अभ्यास कसा करावा ? आणि तीर्थाने कुठल्या तीर्थास जावे (३३)

अमृतें सेवावें अमृत । अनंतें पाहावा अनंत ।
भगवंतें लक्षावा भगवंत । कोणा प्रकारें ॥ ३४ ॥
अमृताने अमृत कसे सेवावे, अनंताने अनंत कसा पाहावा, किंवा भगवंताने भगवंताचे ध्यान कशा प्रकारे करावे ? (३४)

संत असंत त्यागावे । निर्गुणें निर्गुणासी भंगावें ।
स्वरूपें स्वरूपीं रंगावें । कोण्या प्रकारें ॥ ३५ ॥
सदा सर्वत्र स्थित, व्यापक आहे त्याने नसलेल्याचा त्याग कसा करावा बरे ? निर्गुणाने निर्गुणाला कसे नष्ट करावे ? स्वरूपाने स्वरूपात कोण्या प्रकारे रंगावे ? (३५)

अंजनें ल्यावें अंजन । धनें साधावें धन ।
निरंजनें निरंजन । कैसें अनुभवावें ॥ ३६ ॥
अंजनाने अंजन कसे ल्यावे ? धनाने धन कसे प्रास करावे ? निरंजनाने निरंजनास कसे अनुभवावे ? (३६)

साध्य करावें साधनासी । ध्येयें धरावें ध्यानासी ।
उन्मनें आवरावें मनासी । कोण्या प्रकारें ॥ ३७ ॥
जे साध्य आहेत्याने साधन कसे करावे ? जे ध्येय आहे त्याने ध्यान कसे धरावे ? आणि उन्मनाने मनाला कसे आवरावे. (वरील सर्व गोष्टींचे प्रयोजनच उरत नाही हा भावार्थ आहे.) (३७)

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
स्थितिनिरूपणनाम समास दहावा ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे ‘स्थितिनिरूपणनाम’ समास दहावा समाप्त. दशक नववा समाप्त

॥ दशक नववा समाप्त ॥